ROMA, SURAT KADAGITI TAGA
Libro iti Kristiano a Griego a Kasuratan nga insurat ni apostol Pablo agpaay kadagiti Kristiano idiay Roma. Saan a pulos napagduaduaan a ni Pablo ti nangisurat iti dayta, ket gistay amin nga eskolar ti Biblia binigbigda ti kinaumiso ti libro kas paset ti sagrado a liblibro, malaksid iti sumagmamano gapu ta saanda a maitunos dayta kadagiti bukodda a patpatien a doktrina. Kinaagpaysuanna, ti surat ket naan-anay a tumunos iti dadduma pay a paset ti naipaltiing a Kasuratan. Kinapudnona, namin-adu a nagadaw ni Pablo iti Hebreo a Kasuratan ken tinukoyna dagita iti adu a sabsabali pay a gundaway, iti kasta maikuna a ti surat ket kangrunaan a naibatay a sititibker iti Hebreo a Kasuratan ken iti sursuro ni Kristo.
Tiempo ti Pannakaisuratna ken Lugar a Nakaisuratanna. Daytoy a surat ket naaramid idi agarup 56 K.P., idiay Corinto. Nabatad a ni Tercio ti sekretario ni Pablo, nga insuratna ti indiktar ni Pablo. (Ro 16:22) Nalabit ti nangawit iti surat isu ni Febe, nga agnanaed idiay Cencrea, ti kuala nga ili ti Corinto agarup 11 km (7 mi) ti kaadayona. (Ro 16:1) Saan pay idi a nakapan ni Pablo idiay Roma, kas ipakita ti sasaona iti kapitulo 1, bersikulo 9 agingga iti 15.
Pannakaipasdek ti Kongregasion Idiay Roma. Ti kongregasion mabalin nga impasdek ti sumagmamano kadagiti Judio ken proselita a taga Roma a simmarungkar idiay Jerusalem idi Pentecostes 33 K.P., nasaksianda ti namilagruan a pannakaiparukpok ti nasantuan nga espiritu, ken nangngeganda ti bitla ni Pedro ken ti dadduma a Kristiano a naguummong sadiay. (Ara 2) Wenno mabalin a ti dadduma a simmaruno a nagbalin a Kristiano ket indanonda idiay Roma ti naimbag a damag maipapan iti Kristo, ta idi agangay adu ti immakar sadiay ken adu a managdaliasat ken negosiante ti sumarsarungkar idi sadiay yantangay daytoy a dakkel a siudad ti sentro ti Imperio ti Roma. Mangipatulod ni Pablo kadagiti nadayaw a kablaaw kada Andronico ken Junias, ‘kakabagianna ken padana a kautibo,’ “lallaki nga agdindinamag kadagiti apostol,” ken nabaybayagen ngem ni Pablo iti panagserbi ken Kristo. Sigurado nga adda paset dagitoy a lallaki iti pannakaipasdek ti kongregasion Kristiano idiay Roma. (Ro 16:7) Idi tiempo a nagsurat ni Pablo, nabatad a nabayag met bassiten nga adda dayta a kongregasion ken nakapingpinget ta napagsasaritaan iti intero a lubong ti pammati dayta.—Ro 1:8.
Panggep ti Surat. No basaen ti surat, nalawag a makita nga agpaay dayta iti kongregasion Kristiano a buklen agpadpada dagiti Judio ken Gentil. Adu ti Judio idiay Roma iti daydi a tiempo; nagsublida idi natayen ni Emperador Claudio nga isu ti namagtalaw idi kadakuada iti nasaksakbay a tiempo. Nupay awan ni Pablo idiay Roma tapno iti kasta mapasaranna a mismo dagiti parikut a nakaipasanguan ti kongregasion, mabalin a napakaammuan maipapan iti kasasaad ken ar-aramid ti kongregasion babaen kadagiti nasinged a gagayyemna ken katrabahuanna a da Priscila ken Aquila, ken mabalbalin a babaen iti dadduma pay a naam-ammo ni Pablo. Ipasimudaag dagiti kablaawna a nailanad iti kapitulo 16 nga adu idi ti personal nga am-ammona a kameng ti kongregasion.
Kadagiti surat ni Pablo, tinukoyna dagiti espesipiko a parikut ken trinatarna ti bambanag nga imbilangna a kaskenan kadagidiay sinuratanna. No maipapan iti ibubusor dagiti Judio, nakapagsuraten ni Pablo kadagiti kongregasion idiay Galacia kas pangsupiatna, ngem dayta a surat ad-adda nga espesipiko a trinatarna dagiti ipappapilit dagiti Judio nga agkunkuna a mangan-annurot iti Kinakristiano ngem “paspasurot ti Judaismo,” nga ipetpettengda a makugit dagiti nakomberte a Gentil ken makalikaguman latta a tungpalenda ti sumagmamano nga alagaden iti Mosaiko a Linteg. Agparang nga iti kongregasion idiay Roma, awan dagiti mangipappapilit kadagiti kasta a pagannurotan, ngem nalawag nga agiinnimon ken agpipinnangato dagiti Judio ken dagiti Gentil.
No kasta, saan laeng a pangkaaduan a surat daytoy a naiturong iti kongregasion idiay Roma nga awan ti aniaman nga espesipiko a punto nga agpaay laeng kadakuada, kas ipagarup ti sumagmamano, no di ket nabatad a trinatarna ti bambanag a kasapulanda kadagidi a gundaway. Matarusan ti kongregasion idiay Roma ti naan-anay a kaipapanan ken puersa ti pammatigmaan ti apostol, ta awan duadua a maipaspasungalngalda idi kadagiti mismo a saludsod a sinungbatanna. Nabatad a ti panggepna ket tapno risuten dagiti panagduduma iti panangmatmat iti nagbaetan dagiti Judio ken Gentil a Kristiano ken tapno naan-anay a pagkaykaysaenna ida a kas maymaysa a tao ken Kristo Jesus. Nupay kasta, insurat dayta ni Pablo tapno lawlawagan ken parayrayenna dagiti panunottayo iti pannakaammo iti Dios, ken itan-okna ti kinalinteg ken di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios ken ti saad ni Kristo maipaay iti kongregasion Kristiano ken iti intero a sangatauan.
Kinapasnek ken Kinanasged. Iti komentona maipapan iti kinaumiso ti surat kadagiti taga Roma, kinuna ni Dr. William Paley, Ingles nga eskolar ti Biblia: “Iti pudpudno a surat ni San Pablo kadagiti pudpudno a nakomberte, gagangay a bunga dayta ti kasta unay a pannakaseknanna a mangguyugoy kadakuada; ngem adda kinapasnek ken gagar, no mabalinko nga awagan a kasta, iti wagas a saan a matarusan wenno uray mapasingkedan ti maysa a nabatad a panangpalsipikar, sigun iti pagarupko.”—Horæ Paulinæ, 1790, p. 50.
Sibabatad ken direkta unay nga imbalabala ni Pablo ti sasaaden dagiti Judio ket impakitana a padapada dagiti Judio ken dagiti Gentil iti imatang ti Dios. Daytoy ti makagapu a kasapulan nga agsao iti sumagmamano a banag a pagrurodan koma dagiti Judio. Ngem ti ayat ni Pablo kadagiti kailianna ken ti nasged a riknana kadakuada naipakita iti kinaannad ti panangtamingna kadagitoy a banag. No mangisao idi iti bambanag a kasla mangipababa iti Linteg, wenno kadagiti Judio, sitataktika a pasarunuanna iti mangalep-ep a sasao.
Kas pagarigan, idi kinunana: “Isu saan a maysa a Judio no iti makinruar, uray ti pannakakugit iti lasag saan met a makinruar,” innayonna: “Ania, ngarud, ti pakaigundawayan ti Judio, wenno ania ti pagimbagan ti pannakakugit? Maysa a dakkel a banag iti tunggal wagas. Umuna iti amin, agsipud ta naitalek kadakuada dagiti sagrado a pammakdaar ti Dios.” (Ro 2:28; 3:1, 2) Kalpasan ti panangikunana: “Ti maysa a tao maideklara a nalinteg babaen ti pammati a naisina iti ar-aramid ti linteg,” dagus nga intuloyna: “Datayo, ngarud, waswasentayo aya ti linteg babaen ti pammatitayo? Saan koma a pulos mapasamak dayta! Iti kasupadina, mangpatalgedtayo iti linteg.” (3:28, 31) Kalpasan ti sasaona a: “Ngem ita nawayawayaantayon manipud iti Linteg,” inyimtuodna: “Ti kadi Linteg ket basol? Saan koma a pulos agbalin a kasta! Pudno a diak koma naammuan ti basol no saan a gapu iti Linteg.” (7:6, 7) Ket iti kapitulo 9, bersikulo 1 agingga iti 3, inlanadna ti kabibilgan pay laeng nga ebkas ti panagayat kadagiti Judio a nainlasagan a kakabsatna: “Ibagbagak ti kinapudno iti Kristo; saanak nga agul-ulbod, yantangay ti konsiensiak makipagsaksi kaniak buyogen ti nasantuan nga espiritu, nga addaanak iti dakkel a ladingit ken di agressat nga ut-ot iti pusok. Ta mabalinko a tarigagayan a naisinaak koma a mismo kas daydiay nailunod manipud iti Kristo maigapu iti kakabsatko, dagiti kabagiak sigun iti lasag.”—Idiligyo met ti Ro 9:30-32 iti 10:1, 2; ken ti 10:20, 21 iti 11:1-4.
Babaen iti panangadal iti daytoy a libro, makitatayo ngarud a saan nga agkakanat a panangbinsabinsa dayta, wenno awanan turongen, no di ket maysa a diskurso nga addaan panggep ken tema, ket saan a matarusan ti aniaman a paset no saan nga adalen ti intero a libro ken ammuen ti panggep dayta. Ipaganetget ni Pablo ti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios babaen ken Kristo, ket igunamgunamna a maideklara a nalinteg dagiti tattao babaen laeng iti daytoy a di kaikarian a kinamanangngaasi iti biang ti Dios, a nabuyogan iti pammati daydiay manamati; ipamatmatna nga awan ti aniaman a rason nga agpasindayag wenno agtangsit ti maysa a Judio wenno uray Gentil iti ngatuen ti sabali. Siiinget a pakdaaranna dagiti Gentil a Kristiano a saan koma nga agpalangguad ti pampanunotda agsipud ta nagimbaganda ti pannakapaay dagiti Judio a mangawat ken Kristo, yantangay naluktan kadagiti Gentil ti gundaway nga agbalin a kameng ti “bagi” ni Kristo gapu iti pannakaikulbo dagiti Judio. Kunana: “Kitaem, ngarud, ti kinamanangngaasi ken kinainget ti Dios. Kadagidiay maikulbo adda kinainget, ngem kenka adda kinamanangngaasi ti Dios, no la ket agtalinaedka iti kinamanangngaasina; ta no saan, maputedkanto met.”—Ro 11:22.
[Kahon iti panid 1022]
DAGITI TAMPOK TI ROMA
Surat a mangilawlawag a dumteng ti kinalinteg, saan a kas bunga ti panagbalin a kameng ti maysa a kapuonan wenno babaen iti ar-aramid iti Mosaiko a Linteg, no di ket babaen iti pammati ken Jesu-Kristo ken kas bunga ti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios
Naisurat idi agarup 56 K.P., aganay a 20 a tawen kalpasan a nagbalin a Kristiano dagiti umuna a Gentil
Ti kinalinteg ket babaen ti pammati ken Kristo ken kas bunga ti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios (1:1–11:36)
Ti pammati nasken iti pannakaisalakan; kuna ti kasuratan, “Daydiay nalinteg—babaen ti pammati isu agbiagto”
Nupay dagiti Judio ket pinaraburan unay ti Dios, saanda a naragpat ti kinalinteg babaen iti Linteg
Dagiti Judio ken uray met dagiti di Judio ket adda iti sidong ti basol; “awan nalinteg a tao, awan uray maysa”
Babaen ti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios, posible a dagiti Judio ken dagiti di Judio ket agpadpada a maideklara a nalinteg kas awan bayadna a sagut babaen iti pammati, no kasano a ni Abraham naibilang a nalinteg kas bunga ti pammati—uray pay sakbay a nakugit
Natawid ti tattao ti basol ken ipapatay manipud maysa a tao, ni Adan; babaen iti maysa a tao, ni Jesus, maideklara a nalinteg ti adu a managbasol
Saan a mangipaay daytoy iti pammalubos nga agbasol; ti asinoman nga agtalinaed nga adipen ti basol saan nga adipen ti kinalinteg
Dagidiay sigud nga adda iti sidong ti Linteg ‘napagbalinda a natay iti Linteg’ babaen iti bagi ni Kristo; masapul a magnada a maitunos iti espiritu, a papatayenda dagiti managbasol nga aramid ti bagi
Ti Linteg nagserbi a mangiparangarang iti basbasol; nupay kasta, babaen laeng ken Kristo a magun-odan ti pannakaisalakan manipud basol
Ayaban ti Dios dagidiay maikaykaysa ken Kristo ket ideklarana ida a nalinteg; saksian ti espirituna nga isuda ket annakna
Ti nainlasagan nga Israel inawatna dagiti kari ngem padasen ti kaaduan kadakuada a ragpaten ti kinalinteg babaen iti Linteg, gapuna, maysa a natda laeng kadakuada ti maisalakan; ti publiko a panangideklara iti pammati ken Kristo ket nasken iti pannakaisalakan
Ti pangngarig maipapan iti kayo nga olibo ipakitana no kasano a, gapu iti kaawan ti pammati ti nainlasagan nga Israel, naisulbong dagiti di Israelita tapno ti pudno nga Israel maisalakan
Panangmatmat kadagiti nangatngato nga autoridad, iti bagi, iti dadduma a tattao (12:1–15:13)
Iparangyo ti bagiyo kas makaay-ayo a sakripisio iti Dios, pabaruenyo ti panunotyo, pagserbiyo iti Dios dagiti sagutyo, managayatkayo koma ken nasged iti espiritu, agibturkayo, ken itultuloyyo a parmeken ti dakes babaen ti naimbag
Agpasakupkayo kadagiti nangatngato nga autoridad
Ayatenyo ti maysa ken maysa; magnakayo a sitatakneng, a dikay aggakat a nasakbay maipaay kadagiti derrep ti lasag
Dikay ukomen ti sabsabali iti bambanag a mainaig iti konsiensia, dikay met abusaren ti Nakristianuan a wayawayayo ket iti kasta itibkolyo dagidiay nakapuy ti konsiensiada
Idalannakayo koma ti ulidan ni Kristo maipapan iti saan a panangay-ayo iti bagi; sidadaan a manganus kadagiti pagkapuyan ti sabsabali, nga aramiden ti naimbag maipaay a pakapabilganda
Ti naayat a pannakaseknan ni Pablo iti kongregasion idiay Roma (15:14–16:27)
Ti rason no apay a nagsurat ni Pablo ket tapno itungpalna ti annongenna kas apostol kadagiti Gentil ken tapno dagitoy a Gentil agbalinda a makaay-ayo a daton iti Dios
Yantangay awananen ni Pablo iti teritoria a saan pay a nakaiwaragawagan ti naimbag a damag, kayatna nga itungpal ti iliwna a sumarungkar iti Roma ket manipud sadiay mapan idiay Espania, kalpasan ti panagdaliasatna pay nga umuna nga agturong idiay Jerusalem nga awitna ti kontribusion manipud iti kakabsat idiay Macedonia ken Acaya maipaay kadagiti sasanto
Kablaawan nga inaganan ni Pablo ti adu a manamati, a paregtaenna ti kakabsat a liklikanda dagidiay mangpataud iti pannakabingbingay ken kasta met nga agmasiribda maipapan iti naimbag