BERSION, DAGITI

Patpatarus ti Biblia kadagiti sabali a pagsasao manipud Hebreo, Aramaiko, ken Griego. Gapu iti trabaho a panagipatarus, ti Sao ti Dios mabalinen a magun-odan ti rinibu a milion a tattao a saan a makabael a mangtarus kadagiti orihinal a pagsasao ti Biblia. Dagiti nagkauna a bersion ti Kasuratan ket insurat ti ima ket ngarud manuskrito ti pormada. Nupay kasta, nanipud idi napartuat ti pagimprentaan, nagparangen ti adu a kanayonan a bersion, wenno patarus, ket gagangay a naipablaak dagitoy iti kasta unay a kinaadu. Ti sumagmamano a bersion ket direkta a naipatarus manipud kadagiti Hebreo ken Griego a teksto ti Biblia, idinto ta ti dadduma ket naibatay kadagiti immun-una a patarus.​—TSART, Tomo 1, p. 321.

Naipablaaken ti Kasuratan, intero wenno ti sumagmamano a pasetna, iti nasurok a 3,000 a pagsasao. No ti saklawen dagitoy a pagsasao ti pagsasaritaan, kaipapananna a nasurok a 90 porsiento ti populasion ti daga ti makagun-oden iti uray maysa laeng a paset ti Biblia. Ti salaysay maipapan kadagiti bersion, wenno patarus, ti Kasuratan parayrayenna ti panagyaman ken Jehova a Dios gapu iti nakaskasdaaw a pamay-an a panangtaginayonna iti Saona agpaay a pagimbagan ti minilion a tattao.

Dagiti Kadaanan a Bersion ti Hebreo a Kasuratan. Adda pay laeng ita ti nalabit 6,000 a kadaanan a manuskrito ti intero wenno paspaset ti Hebreo a Kasuratan, a naisurat iti Hebreo (malaksid ti sumagmamano a benneg nga Aramaiko). Pagaammo met nga adda pay laeng ti adu a manuskrito dagiti daan a bersion, wenno patarus, ti Hebreo a Kasuratan iti nadumaduma a pagsasao. Ti sumagmamano a bersion ket patpatarus a mismo dagiti nagkauna a patarus manipud Hebreo. Kas pagarigan, ti Hebreo a Kasuratan a benneg ti Daan a Latin a bersion naipatarus manipud Septuagint, maysa a Griego a patarus ti Hebreo a Kasuratan. Iti sabali a bangir, ti sumagmamano a kadaanan a bersion ti Hebreo a Kasuratan (ti Griego a Septuagint, dagiti Aramaiko a Targum, ti Syriac a Peshitta, ken ti Latin a Vulgate) naaramid a direkta manipud Hebreo saan ket a babaen iti pannakaaramat ti maysa a bersion iti Griego wenno sabali pay a pagsasao.

Samaritano a “Pentateuko.” Kalpasan ti panangidestiero ti Asiria idi 740 K.K.P. iti kaaduan nga agnanaed iti Samaria ken iti sangapulo-tribu a pagarian ti Israel, ti Asiria pinagnaedna sadiay dagiti pagano manipud sabsabali a teritoria ti Imperio ti Asiria. (2Ar 17:22-33) Idi agangay, dagiti kaputotan dagidiay nabati idiay Samaria ken dagidiay inyeg ti Asiria naawaganda iti Samaritano. Inakseptarda ti umuna a lima a libro ti Hebreo a Kasuratan, ket iti nagbaetan ti maikapat ken maikadua a siglo K.K.P. inaramidda ti Samaritano a Pentateuko, saan a maysa nga aktual a patarus ti orihinal a Hebreo a Pentateuko, no di ket letra-por-letra a patarus ti teksto dayta kadagiti Samaritano a letra, a nalaokan kadagiti Samaritano nga idioma. Ti sumagmamano kadagiti adda pay laeng ita a manuskrito ket nadadaan ngem iti maika-13 a siglo K.P. Kadagiti agarup 6,000 a paggigidiatan dagiti Samaritano ken Hebreo a teksto, ti kaaduan pay laeng ket saan a napateg. Ti maysa a makapainteres a panagduma agparang iti Exodo 12:40, a sadiay ti Samaritano a Pentateuko katupagna ti Septuagint.

Targum. Dagiti “Targum” ket nawaya a pannakaipatarus wenno nabalbaliwan a pannakaisurat ti Hebreo a Kasuratan iti Aramaiko. Nupay ti pirpirsay dagiti nagkauna a Targum ti sumagmamano a libro ket nasarakan a karaman kadagiti Dead Sea Scroll, dagiti Judio a Targum iti pangkaaduan nalabit nabukel ti agdama a maudi a pormada saan a nasapsapa ngem idi agarup maikalima a siglo K.P. Literal unay ti maysa kadagiti kangrunaan a Targum, ti “Targum ni Onkelos” iti Pentateuko. Saan unay a literal ti sabali pay, ti maaw-awagan Targum ni Jonathan maipaay kadagiti Mammadto. Adda pay laeng ita dagiti Targum iti kaaduan a libro ti Hebreo a Kasuratan malaksid iti Esdras, Nehemias, ken Daniel.

Ti Griego a “Septuagint.” Ti Griego a Septuagint (masansan a natukoy kas LXX) inaramat dagiti Judio a Griego ti pagsasaoda ken dagiti Kristiano idiay Egipto ken iti dadduma pay a lugar. Naipadamag a ti pannakaaramid dayta nangrugi idiay Egipto idi kaaldawan ni Ptolemy Philadelphus (285-246 K.K.P.), idi a ti Pentateuko iti dayta ket, sigun iti tradision, naipatarus iti Griego babaen iti 72 a Judio nga eskolar. Idi agangay, naaramat ti bilang a 70, ket ti bersion ti Pentateuko natukoy kas ti Septuagint, kayatna a sawen “Pitopulo.” Ti dadduma pay a libro ti Hebreo a Kasuratan (babaen ti nadumaduma a managipatarus a ti estiloda agduduma manipud literal unay agingga iti nawaya unay a panagipatarus) in-inut a nainayon agingga nga iti kamaudiananna nairingpas ti pannakaipatarus ti intero a Hebreo a Kasuratan bayat ti maikadua a siglo K.K.P. ken nalabit idi 150 K.K.P. Kalpasanna ti intero a gapuanan nagbalin a pagaammo kas Septuagint. Daytoy a bersion ti masansan a nagadawan dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti Apokripa a sursurat nabatad a naipasngat iti Griego a Septuagint maysa a tiempo kalpasan ti damo a pannakairingpas dayta.​—Kitaenyo ti APOKRIPA.

Ti maysa kadagiti kadadaanan nga adda pay laeng a manuskrito ti Griego a Septuagint isu ti Papyrus 957, ti Rylands Papyrus iii. 458, a sitatalimeng iti John Rylands Library, Manchester, England. Dayta ket manipud maikadua a siglo K.K.P. ken buklen dagiti pirsay ti Deuteronomio (23:24–24:3; 25:1-3; 26:12, 17-19; 28:31-33). Ti sabali pay a manuskrito, iti umuna a siglo K.K.P., isu ti Papyrus Fouad 266 (ik-ikutan ti Société Egyptienne de Papyrologie, Cairo), aglaon iti paspaset ti maikadua a kagudua ti Deuteronomio maibatay iti Griego a Septuagint. Iti nadumaduma a paset iti dayta, ti Tetragrammaton (YHWH iti Ingles ken Iloko) ti nadibinuan a nagan masarakan kas kuadrado a Hebreo a letletra iti mismo nga uneg ti Griego a teksto.​—Kitaenyo ti LADAWAN, Tomo 1, p. 326; JEHOVA.

Ti Griego a Septuagint nataginayon ngarud iti adu a manuskrito, a ti adu ket pirpirsay, gistay kompleto ti dadduma. Kangrunaanna, dagiti teksto ti Septuagint nataginayon iti tallo a nalatak nga uncial a manuskrito a naisurat iti vellum​—ti Vatican Manuscript No. 1209 ken ti Sinaitiko a Manuskrito, agpada a manipud iti maikapat a siglo K.P., ken ti Alexandrine Manuscript iti maikalima a siglo K.P. Gistay kompleto ti Septuagint kas masarakan iti Vatican Manuscript No. 1209; napukawen ti paset ti Hebreo a Kasuratan a sigud a nairaman iti Sinaitiko a Manuskrito; kompleto daydiay adda iti Alexandrine Manuscript, nupay agkurang iti paspaset ti Genesis, Umuna a Samuel, ken Salmo.

Dagiti naud-udi a Griego a bersion. Idi maikadua a siglo, ni Aquila, Judio a proselita ti Ponto, nangaramid iti baro ken literal unay a Griego a patarus ti Hebreo a Kasuratan. Nadadaelen dayta malaksid kadagiti pirsay ken panagadaw iti dayta dagiti nagkauna a mannurat. Ti sabali pay a Griego a patarus iti dayta met laeng a siglo ket pinataud ni Theodotion. Ti gapuananna nalawag a maysa a rebision ti Septuagint wenno sabali pay a Griego a bersion ti Hebreo a Kasuratan, nupay inkabilanganna ti mismo a Hebreo a teksto. Awan itan ti kompleto a kopia ti bersion ni Theodotion. Ti sabali pay a Griego a bersion ti Hebreo a Kasuratan nga awananen itan iti kompleto a kopia isu ti bersion ni Symmachus. Ti patarusna, a nalabit naipatarus idi agarup 200 K.P., inkagumaanna nga ipaawat ti umiso a kaipapanan imbes nga agbalin a literal.

Idi agarup 245 K.P., ni Origen, ti agdindinamag nga eskolar ti Alejandria, Egipto, inringpasna ti maysa a nagdakkelan a bersion ti Hebreo a Kasuratan a naawagan Hexapla (kaipapananna ti “mamin-innem”) a buklen ti nadumaduma a bersion. Nupay pirpirsay ti aktual nga adda ita, awanen ti kompleto a manuskrito a kopia. Inurnos ni Origen ti teksto iti innem nga agaassibay a binatog nga aglaon iti (1) Hebreo a teksto a bin-ig a konsonante, (2) Griego a letra-por-letra a patarus ti Hebreo a teksto, (3) Griego a bersion ni Aquila, (4) Griego a bersion ni Symmachus, (5) Septuagint, a rinebisar ni Origen tapno ad-adda nga apag-isu a tumunos iti Hebreo a teksto, ken (6) Griego a bersion ni Theodotion. Iti Salmo, nangaramat ni Origen kadagiti di nainaganan ti autorda a bersion nga inawaganna iti Quinta, Sexta, ken Septima. Ti Quinta ken Sexta naaramat met iti dadduma pay a libro.

Kristiano a Griego a Kasuratan. Dagiti patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti Syriac (Aramaiko a dialekto) ket napataud manipud maikadua a siglo nga agpatpatuloy. Ti maysa a Syriac a bersion a nangnangruna a makapainteres isu ti Diatessaron ni Tatian, maikadua a siglo K.P. a napagmaymaysa a salaysay dagiti Ebanghelio. Mabalin nga idi damo naisurat idiay Roma iti Griego ket idi agangay impatarus a mismo ni Tatian iti Syriac idiay Siria, ngem saan a masigurado dayta. Adda pay laeng ita ti Diatessaron iti maysa nga Arabiko a patarus ken iti maysa a bassit a pirsay a vellum iti Griego a naaramid idi maikatlo-siglo. Kanayonanna pay, adda dagiti atitiddog a sasao nga inadaw iti dayta ni Ephraem nga inlanadna iti dua nga edision ti komentariona idi maikapat a siglo, maysa a patarus iti orihinal a Syriac ken maysa iti Armeniano.

Dagiti laeng di kompleto a manuskrito ti Daan a Syriac a bersion dagiti Ebanghelio (maysa a patarus a saan a ti Diatessaron) ti adda pay ita, ti Curetonian ken dagiti Sinaitiko a Syriac nga Ebanghelio. Nupay dagitoy a manuskrito ket nalabit nakopia idi maikalima a siglo, mabalbalin nga irepresentarda ti maysa a dadaan a Syriac a teksto. Ti orihinal a bersion mabalin a naaramid manipud iti Griego idi agarup 200 K.P. Mabalbalin unay nga adda idi Daan a Syriac a patpatarus ti dadduma a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan, ngem awanen dagiti manuskrito dayta. Iti Syriac a Peshitta ti maikalima a siglo, nairaman amin a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan malaksid iti Maikadua a Pedro, Maikadua ken Maikatlo a Juan, Judas, ken Apocalipsis. Idi agarup 508 K.P. ni Philoxenus, obispo ti Hierapolis, nangipaaramid ken Polycarp iti maysa a rebision ti Peshitta a Kristiano a Kasuratan, ket daytoy ti umuna a gundaway a ti Maikadua a Pedro, Maikadua ken Maikatlo a Juan, Judas, ken Apocalipsis nainayonda iti maysa a Syriac a bersion.

Ti Kristiano a Griego a Kasuratan naipatarusen iti Latin idi arinunos ti maikadua a siglo K.P. Mabalin met a magun-odan dagita iti Egipcio a pagsasao idi agarup ngalay ti maikatlo a siglo.

Dagiti Kadaanan a Bersion ti Intero a Biblia. Manipud maikalima a siglo K.P. nga agpatpatuloy, sapasap a maus-usar ti Peshitta ti Syriac-pagsasaoda a tattao nga agkunkuna a Kristianoda. Ti sao a “Peshitta” kaipapananna ti “simple.” Ti benneg ti Hebreo a Kasuratan ket kangrunaanna a maysa a patarus manipud Hebreo, nalabit naaramid bayat ti maikadua wenno maikatlo a siglo K.P., nupay ti maysa a naud-udi a rebision inramanna ti panangidilig iti Septuagint. Adu a Peshitta a manuskrito ti adda pay laeng ita, a ti kapatgan isu ti maysa a maikanem wenno maikapito a siglo a codex a sitatalimeng iti Ambrosian Library idiay Milan, Italia. Ti maysa a Peshitta a manuskrito ti Pentateuko (awanan iti Levitico) ket naikkan iti petsa a katupag ti agarup 464 K.P., ken maysa a palimpsest ti Isaias a naikkan iti petsa a 459-460 K.P., a mamagbalin kadagita a kadadaanan a napetsaan a manuskrito ti Biblia iti aniaman a pagsasao.

Dagiti bersion ti Daan a Latin. Nalabit nagparang dagitoy manipud naud-udi a paset ti maikadua a siglo K.P. nga agpatpatuloy. Ti intero a Biblia iti Latin agparang a maus-usar idi idiay Cartago, Amianan nga Africa, idi agarup 250 K.P. Ti Hebreo a Kasuratan naipatarus iti Daan a Latin manipud iti Griego a Septuagint (saan pay idi a narebisar ni Origen), ngem ti Kristiano a Kasuratan naipatarus, saan a manipud iti maysa a patarus, no di ket manipud iti Griego. Mabalin nga adda idi naaramiden a nadumaduma a patarus, wenno uray kaskasano adda sumagmamano a managipatarus a nagtrabaho iti bersion ti Daan a Latin. Dagiti eskolar gagangay a tukoyenda ti dua a pamunganayan a kita ti teksto a Daan a Latin: ti Africano ken ti Europeo. Nasurok a 50 a manuskrito (wenno pirpirsay) ti Daan a Latin a Baro a Tulag ti adda pay laeng ita.

Latin a “Vulgate.” Ti Latin a Vulgate (Vulgata Latina) ket bersion ti intero a Biblia nga inaramid ti kangrunaan nga eskolar ti Biblia iti dayta a tiempo, ni Eusebius Hieronymus, pagaammo met kas Jerome. Immuna a ginayagayna nga aramiden ti maysa a rebision ti Daan a Latin a bersion ti Kristiano a Kasuratan, a ti Griego a teksto ti nakaidiliganna; nangrugi kadagiti Ebanghelio, a naipablaak idi 383 K.P. Iti nagbaetan ti agarup 384 ken 390 K.P., nangaramid iti dua a rebision ti Daan a Latin a Salmo, a ti Griego a Septuagint ti nakaidiliganda; ti umuna naawagan Roman Psalter ket ti maikadua naawagan Gallican Psalter, gapu ta idiay Roma ken Gaul ti immuna a nakaadaptaranda. Impatarus met ni Jerome ti Salmo a direkta manipud Hebreo, a daytoy a gapuanan maawagan Hebrew Psalter. Di masigurado no kaano a nairingpasna ti panangrebisarna iti Daan a Latin a Kristiano a Kasuratan. Inrugina a rebisaren ti benneg ti Hebreo a Kasuratan ngem nalawag a saanna a pulos nairingpas ti kasta a panangrebisar, a kinaykayatna ti agipatarus a direkta manipud Hebreo (nupay nagaramat met kadagiti Griego a bersion kas reperensia). Nanipud agarup 390 agingga iti 405 K.P., sipipinget a nagtrabaho ni Jerome iti Latin a patarusna manipud iti Hebreo.

Idi damo, ti bersion ni Jerome binusor ti kaaduan, ket in-inut laeng a nakagun-od iti nasaknap a pannakaanamong. Gapu iti sapasap a pannakaakseptar dayta idi agangay idiay makinlaud a Europa, naawaganen iti Vulgate, a tumukoy iti bersion a sapasap a maawat (ti Latin a vulgatus kaipapananna ti “gagangay, daydiay nalatak”). Ti orihinal a patarus ni Jerome naglasat kadagiti pannakarebisar, a ti Iglesia Katolika Romana pinagbalinna ti rebision ti 1592 kas maannurot nga edisionna. Rinibu a Vulgate a manuskrito ti adda pay laeng ita.

Dadduma pay a kadaanan a patarus. Bayat ti panagsaknap ti Kristianidad, kinasapulan ti dadduma pay a bersion. Idi agarup maikatlo a siglo K.P., ti umuna a patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan naaramid maipaay kadagiti Coptic a katutubo ti Egipto. Naaramat idiay Egipto ti nadumaduma a Coptic a dialekto, ket idi agangay napataud ti nadumaduma a bersion a Coptic. Dagiti kangrunaan isu ti Thebaic, wenno Sahidic, a Bersion ti Makinngato nga Egipto (iti abagatan) ken ti Bohairic a Bersion ti Makimbaba nga Egipto (iti amianan). Dagitoy a bersion, nga aglaon agpadpada iti Hebreo ken Kristiano a Griego a Kasuratan, nalabit napataud idi maikatlo ken maikapat a siglo K.P.

Ti bersion a Gothic napataud maipaay kadagiti Goth bayat ti maikapat a siglo K.P. kabayatan ti panagnaedda idiay Moesia (Serbia ken Bulgaria). Awan iti dayta dagiti libro ti Samuel ken Ar-ari, naipadamag a naikkat gapu ta ni Obispo Ulfilas, a nangaramid iti patarus, impagarupna a dagitoy a libro a mangisalsalaysay iti pannakigubat ken aglaon iti impormasion maibusor iti idolatria ket napeggad nga iraman tapno usaren dagiti Goth.

Ti Armeniano a bersion ti Biblia ket manipud pay idi maikalima a siglo K.P. ken nalabit naisagana agpadpada manipud kadagiti Griego ken Syriac a teksto. Ti bersion a Georgian, a naaramid maipaay kadagiti Georgian iti Caucasus, ket nairingpas idi arinunos ti maikanem a siglo K.P. ket, nupay mangyanninaw iti Griego nga impluensia, adda nakaibatayanna iti Armeniano ken Syriac. Ti bersion nga Ethiopic, nga inaramat dagiti taga Abyssinia, nalabit napataud idi agarup maikapat wenno maikalima a siglo K.P. Adda sumagmamano a daan nga Arabiko a bersion ti Kasuratan. Dagiti pannakaipatarus ti paspaset ti Biblia iti Arabiko mabalin a manipud pay iti nasapa a paset ti maikapito a siglo K.P., ngem ti kasapaan a rekord isu daydiay bersion a naaramid idiay Espania idi 724 K.P. Ti bersion nga Slavonic ket naaramid idi maikasiam a siglo K.P. ken naikuna a gapuanan ti dua nga agkabsat, da Cyril ken Methodius.