MANUSKRITO TI BIBLIA

No maipapan iti linaonna, ti Nasantuan a Kasuratan nagtaud iti gubuayan a nabilbileg ngem iti tao, ngem no maipapan iti pannakaisurat ken pannakataginayonna, dayta ket pakasaritaan ti tao. Inrugi a gupgopen ni Moises idi 1513 K.K.P. iti sidong ti panangipaltiing ti Dios, ket insurat ni apostol Juan ti maudi a paset dayta, nasurok a 1,600 a tawen kalpasanna. Idi damo, ti Biblia ket saan a maymaysa a libro, ngem bayat ti panaglabas ti tiempo, naadda ti panagkasapulan kadagiti kopia ti nadumaduma a libro dayta. Pudno daytoy, kas pagarigan, kalpasan ti pannakaidestiero idiay Babilonia, ta saan nga amin a naluk-atan a Judio ket nagsubli iti daga ti Juda. Imbes ketdi, adu ti nagtaeng iti sabali a luglugar, ket timmaud dagiti sinagoga iti intero a naglawa a teritoria a naparnuay gapu iti Pannakaiwarawara dagiti Judio. Nangaramid dagiti eskriba kadagiti kopia ti Kasuratan a kasapulan kadagitoy a sinagoga a nagtataripnongan dagiti Judio tapno denggenda ti pannakaibasa ti Sao ti Dios. (Ara 15:21) Kadagiti naud-udi a tiempo, iti nagtetengngaan dagiti pasurot ni Kristo, adda dagiti naannad a managkopia a nagbannog a mangpataud kadagiti kanayonan a kopia ti naipaltiing a sursurat agpaay a pagimbagan ti umad-adu a kongregasion Kristiano tapno adda pagsisinnublatan ken tapno sisasaknap a maiwaras dagitoy.​—Col 4:16.

Sakbay a nagbalin a nalatak (manipud maika-15 a siglo K.P. nga agpatpatuloy) ti panagimprenta babaen iti movable type (panagimaldit nga agaramat iti sinaggaysa a naaramid a letra a mabalin nga urnosen maipaay iti tunggal panid), dagiti orihinal a surat ti Biblia ken kasta met dagiti kopia dagitoy ket insurat ti ima. Gapuna, naawaganda iti manuskrito (Latin, manu scriptus, “insurat ti ima”). Ti maysa a manuskrito ti Biblia ket kopia ti Kasuratan nga insurat ti ima, intero wenno iti pasetna, kas naiduma iti kopia a nayimprenta. Dagiti manuskrito ti Biblia ket kangrunaanna a naaramid a rolio ken codex.

Dagiti Material. Adda dagiti lalat, papiro, ken vellum a manuskrito ti Kasuratan. Kas pagarigan, ti nalatak a Dead Sea Scroll ni Isaias ket maysa a lalat a rolio. Ti papiro, maysa a kita ti papel a naaramid kadagiti linabag ti maysa a mula iti danum, ket naaramat maipaay kadagiti manuskrito ti Biblia kadagiti orihinal a pagsasao, ken maipaay kadagiti pannakaipatarus dayta agingga idi agarup maikapat a siglo K.P. Iti daydi a tiempo, ti pannakaaramat dayta maipaay kadagiti manuskrito ti Biblia ket nangrugi a nasukatan babaen ti pannakaaramat ti vellum, maysa a napino a pergamino a kadawyanna a naaramid kadagiti lalat ti kigaw a baka, kordero, wenno kalding. Daytoy ket kanayonan a panagrang-ay ti immun-una a pannakaaramat dagiti lalat ti animal kas pagsuratan. Dagiti manuskrito a kas iti agdindinamag a Codex Sinaiticus (Sinaitiko a Manuskrito) ken ti Codex Vaticanus (Vatican Manuscript No. 1209) iti maikapat a siglo K.P. ket pergamino, wenno vellum, a codex.

Ti palimpsest (Lat., palimpsestus; Gr., pa·limʹpse·stos, a ti kaipapananna ket “nakuskosan manen”) ket maysa a manuskrito nga iti dayta naikkat wenno nakuskos ti immuna a naisurat tapno mabalin manen a pagsuratan. Ti nalatak a palimpsest ti Biblia isu ti Codex Ephraemi Syri rescriptus iti maikalima a siglo K.P. No ti immun-una a naisurat (ti surat a nakuskos) iti palimpsest isu ti napatpateg, masansan a kabaelan a basaen dagiti eskolar daytoy a napugas a surat babaen ti panagusarda kadagiti teknikal a pamay-an a mangiraman iti panagaramat kadagiti kemikal ken potograpia. Ti sumagmamano a manuskrito ti Kristiano a Griego a Kasuratan ket leksionario, awan sabali, napili a paspaset ti Biblia a maibasa kadagiti narelihiosuan a serbisio.

Dagiti Estilo ti Panagsurat. Dagiti manuskrito ti Biblia a naisurat iti Griego (patpatarus ti Hebreo a Kasuratan, wenno kopia ti Kristiano a Griego a Kasuratan, wenno dagita a dua) ket mabalin a bingayen wenno klasipikaren sigun iti estilo ti panagsurat, a makatulong met iti panangpetsa kadagita. Ti dadaan nga estilo (nangnangruna a naaramat agingga idi maikasiam a siglo K.P.) isu ti uncial a manuskrito, a naisurat iti akaba ken nagsisina a dadakkel a letra. Iti dayta, gagangay a saan nga agsisina ti sasao, ket awan dagiti marka maipaay iti puntuasion ken iti panagibalikas. Ti Codex Sinaiticus ket maysa a kita ti uncial a manuskrito. Dagiti panagbalbaliw iti estilo ti panagsurat nangrugi a tumanor idi maikanem a siglo, nga idi agangay (idi maikasiam a siglo K.P.) nangibunga iti pannakapataud ti manuskrito nga addaan iti babassit a letra ken agsisilpo ti estilona. Ti kaaduan kadagiti adda pay laeng ita a manuskrito ti Kristiano a Griego a Kasuratan ket addaan iti agsisilpo nga estilo ti letra. Nagtalinaed a nalatak dagiti manuskrito nga agsisilpo ti letrana agingga a nangrugi ti panagimprenta.

Dagiti Managkopia. Kas pagaammo ita, awanen dagiti orihinal a manuskrito ti Biblia nga insurat ti ima. Nupay kasta, ti Biblia ket nataginayon iti umiso ken mapagpannurayan a porma agsipud ta ti kaaduan a managkopia ti Biblia, a nangakseptar iti Kasuratan kas impaltiing ti Dios, inkagumaanda ti saan nga agbiddut iti napinget a panagtrabahoda a mangpataud kadagiti manuskrito a kopia ti Sao ti Dios.

Dagiti lallaki a nangkopia iti Hebreo a Kasuratan idi kaaldawan ti ministerio ni Jesu-Kristo ditoy daga ken iti adu a siglo sakbay dayta a tiempo ket naawaganda iti eskriba (Heb., soh·pherimʹ). Karaman ni Esdras kadagiti nagkauna nga eskriba, nadakamat iti Kasuratan kas “nalaing a managkopia.” (Esd 7:6) Dagiti eskriba iti naud-udi a tiempo nangaramidda iti sumagmamano nga inggagara a panangbalbaliw iti Hebreo a teksto. Ngem dagiti eskriba a simmaruno kadakuada, dagiti Masorete, naduktalanda dagitoy ket inlanadda dagita iti Masora, wenno komkomento nga agparang kadagiti pingir ti Hebreo a Masoretiko a teksto nga inaramidda.

Dagiti managkopia iti Kristiano a Griego a Kasuratan napinget met ti panangikagumaanda a makopia a siuumiso ti teksto ti Kasuratan.

Ania ti pammasiguro a saan a nabalbaliwan ti Biblia?

Agpapan pay kinaannad dagiti managkopia kadagiti manuskrito ti Biblia, adda sumagmamano a babassit a kamali ken panangbalbaliw dagiti eskriba a nakastrek iti teksto. Iti pakabuklanna, bassit laeng dagitoy ken saanda nga apektaran ti intero a kinatarnaw ti Biblia. Naduktalan ken naatur dagita babaen iti naannad ken nalaing a panangusig wenno naannad a panamagdidilig iti adu nga adda pay laeng ita a manuskrito ken dagiti kadaanan a bersion. Nangrugi ti naannad a panangadal iti Hebreo a teksto ti Kasuratan idi arinunos ti maika-18 a siglo. Impablaak ni Benjamin Kennicott idiay Oxford (idi 1776-1780) dagiti teksto ti nasurok nga 600 a Masoretiko a Hebreo a manuskrito, ket ti Italiano nga eskolar a ni Giambernardo de Rossi impablaakna idiay Parma dagiti panamagdidilig kadagiti 731 a manuskrito idi 1784 agingga iti 1798. Dagiti pagibatayan a teksto (master text) ti Hebreo a Kasuratan ket pinataud met ti Aleman nga eskolar a ni Baer ken, iti nabiit pay, ni C. D. Ginsburg. Ti eskolar iti Hebreo a ni Rudolf Kittel inruarna idi 1906 ti umuna nga edision ti bersionna a Biblia Hebraica (Ti Hebreo a Biblia), nga iti dayta adda impaayna a panangadal iti teksto babaen iti tulong dagiti footnote, pinagdidiligna ti adu a Hebreo a manuskrito ti Masoretiko a teksto. Ti pamunganayan a teksto nga inaramatna isu ti teksto ni Ben Chayyim. Ngem, idi mabalinen a magun-odan dagiti dadaan ken nasaysayaat a Masoretiko a teksto ni Ben Asher, inyussuat ni Kittel ti pannakaaramid ti interamente a baro a maikatlo nga edision, a kinompleto dagiti kakaduana kalpasan ti ipapatayna.

Ti maika-7, maika-8, ken maika-9 nga edision ti Biblia Hebraica (1951-1955) ket nangipaay iti pamunganayan a teksto a naaramat iti pannakaipatarus ti Hebreo a Kasuratan iti Ingles iti New World Translation of the Holy Scriptures, a damo a naipablaak idi 1950-1960. Napetsaan iti 1977 ti maysa a baro nga edision ti Hebreo a teksto, awan sabali, ti Biblia Hebraica Stuttgartensia. Daytoy nga edision naaramat iti panangpabaro iti impormasion a naidatag kadagiti footnote ti New World Translation (Rbi8) a naipablaak idi 1984.

Ti umuna a nayimprenta nga edision ti Kristiano a Griego a Kasuratan isu daydiay nagparang iti Complutensian Polyglott (iti Griego ken Latin), iti 1514-1517. Kalpasanna, idi 1516, impablaak ti Olandes nga eskolar a ni Desiderius Erasmus ti umuna nga edisionna iti maysa a pagibatayan a Griego a teksto ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Naglaon dayta iti adu a kamali, ngem maysa a napasayaat a teksto dayta ti napatanor babaen iti uppat nga agsasaruno nga edision manipud 1519 agingga idi 1535. Idi agangay, ti taga Paris a managimprenta ken editor a ni Robert Estienne, wenno Stephanus, nangiruar iti sumagmamano nga edision ti Griego a “Baro a Tulag,” a kangrunaanna a naibatay iti teksto ni Erasmus, ngem addaan kadagiti pannakaatur maibatay iti Complutensian Polyglott ken iti 15 a manuskrito iti naud-udi a tiempo. No ar-arigen ngarud, ti maikatlo nga edision ti Griego a teksto ni Stephanus (nairuar idi 1550) ti nagbalin nga “Inawat a Teksto” (naawagan textus receptus iti Latin), a naar-aramat maipaay iti adu a nagkauna nga Ingles a bersion, a pakairamanan ti King James Version ti 1611.

Ti makapainteres unay kadagiti nabiit pay a tiempo isu ti pagibatayan a Griego a teksto nga inaramid ni J. J. Griesbach. Ginundawayanna nga aramaten dagiti material nga inurnong ti sabsabali, nupay kasta inkabilanganna met dagiti Biblikal a panagadaw nga inaramid dagiti nagkauna a mannurat a kas ken Origen. Kanayonanna, inadal ni Griesbach dagiti teksto ti nadumaduma a bersion, a kas iti Armeniano, Gothic, ken Philoxenian. Imbilangna a dagiti adda pay laeng ita a manuskrito ket buklen ti tallo a “pamilia,” wenno naannad a rebision, ti Byzantine, ti Lumaud, ken ti Alexandrian, a kaykayatna dagiti teksto ti Alexandrian. Dagiti edision ti inaramidna a pagibatayan a Griego a teksto nairuar iti nagbaetan ti 1774 ken 1806, a ti kangrunaan nga edisionna iti intero a Griego a teksto ket naipablaak idi 1796-1806. Ti teksto ni Griesbach ket naaramat maipaay iti Ingles a patarus ni Sharpe idi 1840, ken dayta ti Griego a teksto a naimaldit iti The Emphatic Diaglott, ni Benjamin Wilson, idi 1864.

Ti Griego a pagibatayan a teksto ti Kristiano a Griego a Kasuratan nga akseptaren ti kaaduan isu daydiay inaramid dagiti eskolar ti Cambridge University, da B. F. Westcott ken F. J. A. Hort, idi 1881. Dayta ti gapuanan ti 28 a tawen nga agwaywayas a panagtrabaho ti tunggal maysa kadakuada, nupay kanayonda a pinagdinnilig dagiti komentoda. Kas ken Griesbach, dagiti manuskrito biningbingayda kas nadumaduma a pamilia ket nagpannurayda unay iti inawaganda iti “neutral a teksto,” a ramanenna ti nalatak a Sinaitic Manuscript ken ti Vatican Manuscript No. 1209, agpadpada a naaramid idi maikapat a siglo K.P. Da Westcott ken Hort imbilangda ti bambanag kas sigurado no agtutunos dagitoy a manuskrito ken nangnangruna no dagita ket suportaran ti dadduma pay a kadaanan nga uncial a manuskrito, ngem saan a dayta ti nagpannurayanda. Iti panangikagumaanda a mangrisut kadagiti parikut a patauden dagiti di agtutunos a teksto, inkabilanganda ti isuamin a posibilidad; ket no agpadpada ti kinapateg ti dua a teksto, naipakita met dayta iti inaramidda a pagibatayan a teksto. Ti teksto da Westcott ken Hort ti kangrunaan a naaramat kas pagibasaran idi a ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti New World Translation ket naipatarus iti Ingles. Nupay kasta, ti New World Bible Translation Committee nagibasar met kadagiti dadduma a nagsasayaat a Griego a teksto, a karaman kadagita ti Griego a teksto ni Nestle (1948).

Iti panagkomento ni Propesor Kurt Aland maipapan iti pakasaritaan ti teksto ti Kristiano a Griego a Kasuratan ken dagiti resulta ti moderno-aldaw a panagsirarak kadagiti teksto, insuratna: “Mabalin a maikeddeng, maibatay iti 40 a tawen a kapadasan ken maibatay kadagiti resulta a naipalnaad babaen iti panangsukimat . . . kadagiti manuskrito iti 1,200 a paspaset a nagsukimatan: Ti teksto ti Baro a Tulag sisasayaat a nayallatiw, nasaysayaat ngem iti aniaman a sabali pay a surat manipud kadagidi nagkauna a tiempo; awanen a pulos ti posibilidadna a ti teksto dayta ket mabalbaliwan dagiti manuskrito a nalabit masarakanto pay.”​—Das Neue Testament​—zuverlässig überliefert (Ti Baro a Tulag​—Mapagtalkan ti Pannakayallatiwna), Stuttgart, 1986, p. 27, 28.

Kadagiti adda pay laeng ita a manuskrito ti Kristiano a Kasuratan (iti Griego ken dadduma pay a pagsasao), adda makita a panagduduma dagiti teksto. Mainanama nga adda dagiti panagduduma yantangay imperpekto ti tao ken no maikabilangan ti pannakakopia ken maulit-ulit a pannakakopia dagiti manuskrito, nangnangruna ta saan a propesional ti adu a managkopia. No maymaysa a manuskrito ti nagtaudan ti sumagmamano a manuskrito, a nalabit nagtaudda iti maysa a rebision dagiti teksto iti immun-una a tiempo, wenno napataudda iti maysa nga espesipiko a lugar, nalablabit adda sumagmamano a panagduduma a pagpapadaanda, ket ngarud maikuna a karamanda iti isu met laeng a pamilia, wenno grupo. Maibatay iti panagpapada ti kakasta a panagduduma, dagiti teksto ket inkagumaan dagiti eskolar a klasipikaren iti nadumaduma a grupo, wenno pamilia. Iti panaglabas ti tiempo, immadu dagita agingga a madakdakamat itan dagiti teksto a kas iti Alexandrian, Lumaud, Dumaya (Syriac ken Cesareano), ken Byzantine. Nairepresentar dagitoy iti nadumaduma a manuskrito wenno iti nadumaduma a teksto a masarakan iti adu a manuskrito. Ngem iti laksid ti panagduduma a makita laeng kadagiti nadumaduma a pamilia ti manuskrito (ken ti panagduduma iti tunggal grupo), dimmanon kadatayo ti Kasuratan iti gistay isu met laeng a porma a kas iti orihinal a naipaltiing a sursurat. Ti panagduduma ti teksto saanna nga apektaran ti pakabuklan a sursuro ti Biblia. Ket babaen kadagiti nalaing a panagusig dagiti eskolar, naatur dagiti kamali nga adda aniaman a pategna, isu nga addaantayo ita iti umiso ken mapagpannurayan a teksto.

Yantangay pinataud da Westcott ken Hort ti napasayaat a Griego a tekstoda, napataud ti sumagmamano nga edision ti Kristiano a Griego a Kasuratan a nausig a nalaing. Ti naisangsangayan kadagitoy isu ti The Greek New Testament nga impablaak ti United Bible Societies ken adda itan iti maikapat nga edisionna. Ti pumadpada ti linaonna a sasao isu ti maika-27 nga edision ti maaw-awagan Nestle-Aland a teksto, a naipablaak idi 1993 idiay Stuttgart, Alemania.​—Kitaenyo ti KRISTIANO A GRIEGO A KASURATAN.

Dagiti Manuskrito ti Hebreo a Kasuratan. Mabalin nga adda 6,000 a manuskrito ti intero a Hebreo a Kasuratan wenno ti paspaset dayta nga adda pay laeng ita iti nadumaduma a libraria. Ti kaaduan kadagitoy ket naglaon iti Masoretiko a teksto ken naaramid idi maikasangapulo a siglo K.P. wenno kalpasan dayta. Dagiti Masorete (iti agarup maikanem a siglo K.P.) simamatalek nga inkagumaanda nga iyallatiw ti Hebreo a teksto, nga awan binalbaliwanda iti sasao ti mismo a teksto. Nupay kasta, tapno mataginayon ti nabayagen a pamay-an a pannakaibalikas ti teksto a bin-ig a konsonante ken awanan iti bokales, nangpartuatda kadagiti sistema ti panagimarka iti bokales ken tuldek iti panagibalikas. Kanayonanna pay, iti inaramidda a Masora, wenno notasion iti marhin, pinagminarda ti aniaman a karkarna iti teksto ket nangaramidda kadagiti panangatur nga imbilangda a nasken. Ti Masoretiko a teksto ti agparang kadagiti nayimprenta a Hebreo a Biblia iti agdama nga aldaw.

Dagiti adda dadaelna a manuskrito ti Hebreo a Kasuratan a naar-aramat kadagiti sinagoga dagiti Judio ket nasukatan kadagiti napasingkedan a kopia, ket dagiti adda dadaelna a manuskrito naidulinda iti genizah (pagipempenan wenno pagidulinan nga adda iti sinagoga). Kamaudiananna, idi napunnon dagita, naikkat dagiti manuskrito ket naikali iti nakadadaeg a pamay-an. Di pagduaduaan a kasta ti pannakapukaw ti adu a kadaanan a manuskrito. Ngem di nairaman a napukaw dagiti adda iti genizah ti sinagoga idiay Daan a Cairo, nalabit gapu ta nakubong iti pader ken nalipatan iti adu a siglo. Kalpasan ti pannakaibangon manen dayta a sinagoga idi 1890 K.P., naulit a nausig dagiti manuskrito iti genizah nga adda iti dayta, ket manipud sadiay, dagiti gistay kompleto a manuskrito ken pirpirsay ti Hebreo a Kasuratan (a ti sumagmamano ket naggapu iti maikanem a siglo K.P.) naipanda iti nadumaduma a libraria.

Maysa kadagiti adda pay laeng ita a kadadaanan a pirsay a naglaon kadagiti teksto ti Biblia isu ti Nash Papyrus, a nasarakan idiay Egipto ken nakadulin idiay Cambridge, England. Nabatad a paset dayta ti maysa a koleksion ti bilbilin, naaramid idi maikadua wenno umuna a siglo K.K.P., ken buklen ti uppat laeng a pirsay nga addaan 24 a linia ti maysa a teksto ti Sangapulo a Bilin nga addan sakbay ti panawen dagiti Masorete ken sumagmamano a bersikulo ti Deuteronomio, kapitulo 5 ken 6.

Nanipud idi 1947, adu a Biblikal ken saan a Biblikal a lukot ti nasarakan iti nadumaduma a lugar iti laud ti Natay a Baybay, ket kaaduanna a natukoy dagitoy kas Dead Sea Scroll. Ti kapatgan kadagitoy isu dagiti manuskrito a natakuatan iti sumagmamano a rukib iti uneg ti Wadi Qumran (Nahal Qumeran) ken iti aglikmut dayta. Pagaammo met dagitoy kas dagiti teksto ti Qumran, ken nabatad a kukua idi ti maysa a relihioso a komunidad dagiti Judio a ti sentrona adda iti asideg ti Khirbet Qumran (Horvat Qumeran). Dagiti kaunaan a nasarakan a lukot ket natakuatan ti maysa a Bedouin iti maysa a rukib nga agarup 15 km (9.5 mi) iti abagatan ti Jerico, a sadiay nakasarak iti sumagmamano a damili a burnay nga aglaon kadagiti kadaanan a manuskrito. Ti maysa kadagitoy isu ti nalatak itan a Dead Sea Scroll ti Isaias (1QIs^a), nasayaat ti pannakapreserbana a lalat a rolio ti intero a libro ti Isaias, nga adda laeng sumagmamano a naksay. (LADAWAN, Tomo 1, p. 322) Iti dayta, adda ti maysa a Hebreo nga estilo ti letra sakbay ti panawen dagiti Masorete ken napetsaan iti arinunos ti maikadua a siglo K.K.P. Ngarud, agarup sangaribu a tawen a dadaan ngem ti kadadaanan a manuskrito ti Masoretiko a teksto nga adda pay laeng ita. Nupay kasta, nupay adda sumagmamano a nakaidumaanna iti ispeling ken sangal iti gramatika, saan a naiduma iti Masoretiko a teksto no iti doktrina. Karaman kadagiti dokumento a naala iti lugar ti Qumran isu dagiti pirsay ti nasurok a 170 a lukot a pakakitaan iti paspaset ti amin a libro ti Hebreo a Kasuratan malaksid iti Ester, ket adda sumagmamano a libro a ti kopia dagitoy ket nasursurok ngem maysa. Patien ti kaaduan a nadumaduma ti petsa dagitoy a lukot ken pirpirsay ti manuskrito, manipud agarup 250 K.K.P. agingga iti agarup katengngaan ti umuna a siglo K.P. Makita kadagita ti nasurok a maysa a kita ti Hebreo a teksto, kas iti maysa a teksto idi rugrugi ti panawen dagiti Masorete wenno daydiay teksto a manipud iti dayta naipatarus ti Griego a Septuagint. Agtultuloy pay laeng ti pannakaadal ti kakasta a material.

Karaman kadagiti nalatak a vellum a Hebreo a manuskrito ti Hebreo a Kasuratan isu ti Cairo Karaite Codex of the Prophets. Addaan dayta iti Masora ken marka ti bokales, ket ti colophon (naikur-it nga impormasion iti ngudo dayta a manuskrito) ipasimudaagna a kinompleto dayta ti nalatak a Masorete a ni Moses ben Asher ti Tiberias idi agarup 895 K.P. Ti sabali pay a napateg a manuskrito (naaramid idi 916 K.P.) isu ti Petersburg Codex of the Latter Prophets. Ti Aleppo Sephardic Codex, a nakadulin idi idiay Aleppo, Siria, nga adda itan idiay Israel, ket naglaon iti intero a Hebreo a Kasuratan agingga idi 1947. Idi agarup 930 K.P., naatur ti orihinal a tekstona a bin-ig a konsonante, naikkan iti puntuasion ken Masora babaen ken Aaron ben Asher, anak ni Moses ben Asher. Ti kadadaanan a manuskrito ti kompleto a Hebreo a Kasuratan a napetsaan isu ti Leningrad Manuscript No. B 19^A, a nakadulin iti Libraria Publiko idiay St. Petersburg, Russia. Nakopia dayta idi 1008 K.P. “manipud kadagiti naatur a libro nga inaramid ni Aaron ben Moses ben Asher a mannursuro ken inikkanna kadagiti pangilawlawag a notasion.” Ti sabali pay a naisangsangayan a Hebreo a manuskrito isu ti maysa a codex ti Pentateuko a nakadulin iti British Library (Codex Oriental 4445), a naglaon iti Genesis 39:20 agingga iti Deuteronomio 1:33 (malaksid iti Nu 7:46-73 ken 9:12–10:18​—dagitoy a teksto awandan wenno insurat ti maysa a mannurat iti naud-udi a tiempo), ken nalabit napetsaan iti maikasangapulo a siglo K.P.

Adu a manuskrito ti Hebreo a Kasuratan a benneg ti Biblia ket naisurat iti Griego. Karaman kadagidiay nangnangruna a makapainteres isu ti maysa a manuskrito iti koleksion ti Fouad Papyri (Inventory Number 266, kukua ti Société Egyptienne de Papyrologie, Cairo), a naglaon iti paspaset ti Genesis ken ti maikadua a kagudua ti Deuteronomio maibatay iti Septuagint. Naggapu dayta iti umuna a siglo K.K.P., ket iti nadumaduma a paset agparang ti nadibinuan a nagan a naisurat iti kuadrado a Hebreo a letletra iti uneg ti Griego a teksto. Ti pirpirsay ti Deuteronomio, kapitulo 23 agingga iti 28, ket masarakan iti Rylands Papyrus iii. 458 iti maikadua a siglo K.K.P., a nakadulin idiay Manchester, England. Ti sabali pay a kangrunaan a manuskrito ti Septuagint ket naglaon kadagiti pirsay ti Jonas, Mikias, Habakuk, Sofonias, ken Zacarias. Iti daytoy a lalat a lukot, a napetsaan iti ngudo ti umuna a siglo K.P., naipatarus ti nadibinuan a nagan babaen iti Tetragrammaton a naisurat kadagiti kadaanan a Hebreo a letra.​—Kitaenyo ti apendise ti Rbi8, p. 1562-1564.

Dagiti Manuskrito ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti Kristiano a Kasuratan ket naisurat iti Koine. Nupay awan itan ti aniaman nga orihinal nga insurat-ima a manuskrito dayta, sigun iti maysa a pattapatta, adda pay laeng ita ti agarup 5,000 a manuskrito a kopia daytoy a Kasuratan iti Griego, intero wenno iti pasetna.

Dagiti papiro a manuskrito. Dagiti nakapatpateg a Biblikal a papiro ket karaman kadagiti papiro a codex a nasarakan idiay Egipto idi agarup 1930, a ti pannakagatang kadagita ket naipakaammo idi 1931. Ti sumagmamano kadagitoy a Griego a codex (napetsaan iti maikadua agingga iti maikapat a siglo K.P.) ket naglaon iti paspaset ti walo a libro ti Hebreo a Kasuratan (Genesis, Numeros, Deuteronomio, Isaias, Jeremias, Ezequiel, Daniel, ken Ester), ket ti tallo naglaonda kadagiti paset ti 15 a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti kaaduan kadagitoy a papiro ti Kasuratan ket ginatang ti maysa nga Amerikano a kolektor iti manuskrito, ni A. Chester Beatty, ken nakadulin itan idiay Dublin, Ireland. Ti nabatbati ket ginatang ti University of Michigan ken ti dadduma pay.

Ti internasional nga awag kadagiti Biblikal a papiro ket maysa a dakkel a letra a “P” a sarunuen ti maysa a bassit a naipangato a numero. Ti Chester Beatty Papyrus No. 1 (P⁴⁵) ket buklen ti paspaset ti 30 a binulong manipud maysa a codex a nalabit sigud nga addaan iti agarup 220 a binulong. Ti P⁴⁵ ket addaan iti paspaset ti uppat nga Ebanghelio ken ti libro ti Aramid. Ti Chester Beatty Papyrus No. 3 (P⁴⁷) ket pirsapirsay a codex ti Apocalipsis a naglaon iti sangapulo a binulong a medio dadaelen. Patien ti kaaduan a dagitoy a dua a papiro ket manipud maikatlo a siglo K.P. Ti makapainteres unay isu ti Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶) a patien ti kaaduan a dayta ket manipud agarup 200 K.P. Addaan iti 86 a medio dadaelen a binulong a naggapu iti maysa a codex a nalabit addaan idi iti 104 a binulong, ken naglaon pay laeng iti siam kadagiti naipaltiing a surat ni Pablo: Roma, Hebreo, Umuna a Corinto, Maikadua a Corinto, Efeso, Galacia, Filipos, Colosas, ken Umuna a Tesalonica. Makapainteres ta nairaman iti daytoy a nagkauna a codex ti surat kadagiti Hebreo. Yantangay saan nga ilanad ti Hebreo ti nagan ti nangisurat iti dayta, masansan a napagsusupiatan no ni Pablo ti nangputar iti dayta. Ngem ti pannakairaman daytoy a surat iti P⁴⁶, a nabatad a dagiti laeng surat ni Pablo ti linaonna, ipamatmatna nga idi agarup 200 K.P., dagiti nagkauna a Kristiano inakseptarda ti Hebreo kas naipaltiing a surat ni apostol Pablo. Agparang iti daytoy a codex ti surat kadagiti taga Efeso, ngarud paneknekanna met a di umiso dagiti argumento a saan a ni Pablo ti nangisurat iti daytoy a surat.

Iti John Rylands Library, Manchester, England, adda bassit a pirsay a papiro ti Ebanghelio ni Juan (sumagmamano a bersikulo ti kapitulo 18) a nailista iti katalogo kas Rylands Papyrus 457. Ti internasional nga awag iti dayta ket P⁵². Daytoy ti kadadaanan a pirsay ti manuskrito ti Kristiano a Griego a Kasuratan nga adda pay laeng ita, a naisurat idi umuna a kagudua ti maikadua a siglo, mabalin nga idi agarup 125 K.P., ket ngarud kakapat laeng ti maysa a siglo wenno nasursurok pay kalpasan ti ipapatay ni Juan. Iti daydi a tiempo, nabatad a maiwarwarasen idiay Egipto (ti lugar a nakatakuatan iti dayta a pirsay) ti maysa a kopia ti Ebanghelio ni Juan. Ngarud, ti naimbag a damag sigun ken Juan ket pudno a nailanad idi umuna a siglo K.P. ken ni Juan a mismo ti nangisurat, saan a ti maysa a di am-ammo a mannurat nga agbibiagen idi maikadua a siglo K.P., kalpasan ti ipapatay ni Juan, kas kunkunaen idi ti sumagmamano a kritiko.

Ti kapatgan a kanayonan iti koleksion dagiti Biblikal a papiro sipud pannakatakuat ti Chester Beatty Papyri isu ti pannakagun-od iti Bodmer Papyri, a naipablaak iti nagbaetan ti 1956 ken 1961. Nangnangruna a naisangsangayan isu ti Papyrus Bodmer 2 (P⁶⁶) ken Papyrus Bodmer 14, 15 (P⁷⁵), nga agpadpada a naisurat idi agarup 200 K.P. Dakkel a paset ti Ebanghelio ni Juan ti linaon ti Papyrus Bodmer 2, idinto ta ti Papyrus Bodmer 14, 15, adu a paset ti Lucas ken Juan ti linaonna, ket ti tekstona gistay umasping unay iti Vatican Manuscript No. 1209.

Dagiti vellum a manuskrito. Dagiti manuskrito ti Biblia a naisurat iti vellum no dadduma ramanenda agpadpada ti Hebreo ken Kristiano a Griego a Kasuratan a benneg ti Biblia, nupay ti sumagmamano ket paset laeng ti Kristiano a Kasuratan.

Ti Codex Bezae, a naawagan babaen iti letra a “D,” ket maysa a nakapatpateg a manuskrito iti maikalima a siglo K.P. Nupay saan nga ammo ti aktual a lugar a naggapuanna, naala dayta idiay Francia idi 1562. Ti linaonna ket dagiti Ebanghelio, ti libro ti Aramid, ken ti sumagmamano pay a bersikulo; maysa dayta nga uncial a manuskrito, a dagiti adda kadagiti makinkannigid a panid ket naisurat iti Griego, ket ti katupag a Latin a teksto ti agparang kadagiti makinkannawan a panid. Nakadulin daytoy a codex iti Cambridge University idiay England, nga impaay ni Theodore Beza iti dayta nga institusion idi 1581.

Ti Codex Claromontanus (D₂) ket naisurat met iti Griego ken Latin kadagiti agsumbangir a panidna, Griego iti kannigid ken Latin iti kannawan. Naglaon dayta kadagiti kanonikal a surat ni Pablo, a pakairamanan ti libro ti Hebreo, ken naibilang a naggapu iti maikanem a siglo. Naikuna a nasarakan dayta iti monasterio idiay Clermont, Francia, ken innala ni Theodore Beza, ngem nakadulin itan iti Bibliothèque Nationale idiay Paris.

Karaman kadagiti nabiit pay a nasarakan a vellum a manuskrito ti Kristiano a Griego a Kasuratan isu ti Codex Washingtonianus I, a naglaon kadagiti Ebanghelio iti Griego (iti kadawyan a pannakaurnosna iti Laud: Mateo, Juan, Lucas, ken Marcos). Nagun-od dayta idi 1906 idiay Egipto ken nakadulin idiay Freer Gallery of Art, Washington, D.C. Ti internasional a simbolo daytoy a codex ket “W,” ken maipagarup a naisurat idi maikalima a siglo K.P., malaksid iti libro ti Juan a, gapu ta nadadael, mabalbalin nga adda pasetna a nasuktan idi maikapito a siglo K.P. Ti Codex Washingtonianus II, a ti simbolona ket “I,” karaman met iti Freer Collection ken naglaon iti paspaset ti kanonikal a sursurat ni Pablo, a pakairamanan ti Hebreo. Patien ti kaaduan a naisurat daytoy a codex idi maikalima a siglo K.P.

Ti Hebreo ken Kristiano a Griego a Kasuratan. Dagiti kapatgan ken kakompletuan a manuskrito ti Biblia iti Griego nga adda pay laeng ita ket naisurat iti vellum kadagiti uncial a letra.

Vatican Manuscript No. 1209. Ti Vatican Manuscript No. 1209 (Codex Vaticanus), nga internasional a naawagan babaen iti simbolo a “B,” ket maysa nga uncial a codex iti maikapat a siglo K.P., mabalin a naaramid idiay Alejandria, ken sigud a linaonna ti intero a Biblia iti Griego. Ti maysa a korektor iti naud-udi a tiempo pinasurotanna dagiti letra, nalabit gapu ta nagkupasen ti orihinal a surat, ngem binaktawanna dagiti letra ken sasao nga imbilangna a di umiso. Iti sigud a kasasaad daytoy a codex, nalabit addaan daytoy iti aganay a 820 a binulong, nga adda laengen 759 a nabatbati. Awanen ti kaaduan a paset ti Genesis, kasta met ti maysa a paset ti Salmo, ti Hebreo 9:14 agingga iti 13:25, ken ti intero nga Umuna ken Maikadua a Timoteo, Tito, Filemon, ken Apocalipsis. Nakadulin ti Codex Vaticanus iti Vatican Library idiay Roma, Italia, ken pagaammo nga addan sadiay idi pay maika-15 a siglo. Nupay kasta, dagiti autoridad ti ti Vatican Library pinagbalinda a nakarigrigat a makita ken maaramat dagiti eskolar daytoy a manuskrito ket saanda a nangipablaak iti kompleto ken eksakto a katulad ti intero a codex agingga idi 1889-1890.

Sinaitiko a Manuskrito. Ti Sinaitiko a Manuskrito (Codex Sinaiticus) ket naggapu met iti maikapat a siglo K.P., ngem mabalin a dadaan bassit ti Codex Vaticanus. Ti Sinaitiko a Manuskrito ket natukoy babaen iti simbolo nga א (ʼaʹlef, umuna a letra ti Hebreo nga alpabeto), ket nupay nabatad a ti intero a Biblia iti Griego ti sigud a linaonna, adda paset ti Hebreo a Kasuratan a napukaw. Nupay kasta, linaonna ti intero a Kristiano a Griego a Kasuratan. Mabalbalin a daytoy a codex ket sigud a buklen ti di kumurang a 730 a binulong, nupay ti intero wenno paspaset ti 393 laeng ti napatalgedan nga adda pay laeng ita. Ti eskolar ti Biblia a ni Konstantin von Tischendorf ti nakatakuat iti dayta (ti maysa a paset idi 1844 ken ti sabali pay idi 1859) iti Monasterio ti St. Catherine idiay Bantay Sinai. Ti 43 a binulong daytoy a codex ket naidulin idiay Leipzig, a ti paspaset ti tallo a binulong ket adda idiay St. Petersburg, Russia, ket ti 347 a binulong nakadulin iti British Library idiay London. Naikuna nga adda 8 agingga iti 14 a kanayonan a binulong a natakuatan iti isu met laeng a monasterio idi 1975.

Alexandrine Manuscript. Ti Alexandrine Manuscript (Codex Alexandrinus), a naawagan babaen iti letra nga “A,” ket Griego nga uncial a manuskrito a ti kaaduan a paset ti Biblia ti linaonna, a pakairamanan ti libro ti Apocalipsis. Kadagiti 820 a binulong a mabalbalin a sigud nga adda, 773 ti nataginayon. Ti kaaduan ibilangda a daytoy a codex ket naggapu iti umuna a kagudua ti maikalima a siglo K.P., ken nakadulin met iti British Library.​—LADAWAN, Tomo 2, p. 336.

Codex Ephraemi Syri rescriptus. Ti Codex Ephraemi Syri rescriptus (Codex Ephraemi), nga internasional a naawagan babaen iti letra a “C,” ket ibilbilang met ti kaaduan kas naggapu iti maikalima a siglo K.P. Naisurat kadagiti Griego nga uncial iti vellum, ken maysa dayta a codex a nasuratan manen, maysa a palimpsest a manuskrito. Naikkat ti orihinal a Griego a teksto ket kalpasanna, ti sumagmamano a binulong nasuratan kadagiti bitla ni Ephraem Syrus (ti Sirio), a naipatarus iti Griego. Naaramid daytoy nalabit bayat ti maika-12 a siglo, idi adda panagkirang ti vellum. Nupay kasta, ti teksto a naparabawan ket nabaelan a basaen. Nupay nabatad a ti intero a Kasuratan iti Griego ti sigud a linaon ti “C,” 209 a binulong laengen ti nabatbati, a ti 145 ket paset ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Gapuna, paspaset laengen ti Hebreo a Kasuratan ken paspaset ti amin a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan (malaksid ti Maikadua a Tesalonica ken Maikadua a Juan) ti linaon daytoy a codex. Nakadulin dayta iti Bibliothèque Nationale idiay Paris.

Kinamapagpannurayan ti Teksto ti Biblia. Ti panangtagipateg iti kinamapagpannurayan ti Biblia ket maparayray iti kasta unay no maamiris a manmanon dagiti adda pay laeng ita a manuskrito a gapuanan dagiti klasikal a sekular a mannurat ken awan kadagitoy ti orihinal, manuskrito nga insurat ti ima. Nupay kopia laengen dagita a naaramid adu a siglo kalpasan ti ipapatay dagiti autor, dagiti agdama-aldaw nga eskolar akseptarenda ti kakasta a kopia iti naud-udi a tiempo kas umdas a pammaneknek iti kinaumiso ti teksto.

Dagiti Hebreo a manuskrito ti Kasuratan nga adda pay laeng ita ket naannad unay ti pannakaaramidda. Maipapan iti teksto ti Hebreo a Kasuratan, napaliiw ti eskolar a ni W. H. Green: “Mabalin a natalged a kunaen nga awanen ti sabali pay a kadaanan a gapuanan a kasta unay ti kinaumiso ti pannakayallatiwna.” (Archaeology and Bible History, ni J. P. Free, 1964, p. 5) Daydi eskolar iti teksto ti Biblia a ni Sir Frederic Kenyon inyebkasna daytoy a mangipanamnama a sasao iti introduksion ti sinuratna a pito a tomo a napauluan The Chester Beatty Biblical Papyri: “Ti umuna ken kapatgan a konklusion a napataud iti panangusig kadagita [dagiti Papiro] ket makapnek ta patalgedanda ti naisangsangayan a kinasin-aw dagiti adda ita a teksto. Awan ti naipakita a nakadkadlaw wenno dakkel a panagduma agpadpada iti Daan ken Baro a Tulag. Awan dagiti napateg a panagikkat wenno panaginayon iti sasao, ket awan dagiti panagduduma a mangapektar kadagiti napapateg a kinapudno wenno doktrina. Babassit laeng a bambanag, kas iti pannakasangal ti sasao wenno ti eksakto a sasao a naaramat, ti apektaran dagiti panagduduma nga adda iti teksto. . . . Ngem ti kangrunaan a pateg dagitoy isu ti panangpasingkedda iti kinatarnaw dagiti adda ita a tekstotayo, babaen iti pammaneknek ti maysa a nasapsapa a petsa ngem kadagiti mabalin a magun-odan ita. Gapu itoy, nakapatpateg ti pannakagun-od kadagita.”​—London, 1933, Fasciculus I, p. 15.

Maipapan iti Kristiano a Griego a Kasuratan, kinuna ni Sir Frederic Kenyon: “Ngarud, agbalin a nakabasbassit, kinapudnona gistay saanen a madlaw, ti nagbaetan dagiti petsa ti orihinal a pannakaisurat ken ti adda pay laeng ita a kasapaan a pammaneknek; kasta met, naikkaten ti maudi a pakaibatayan ti aniaman a panagduadua a ti Kasuratan dimmanon kadatayo a kas met laeng iti orihinal a pannakaisuratda. Ti kinaumiso ken ti kinatarnaw dagiti libro ti Baro a Tulag mabalin a kunaen a napasingkedanen.”​—The Bible and Archæology, 1940, p. 288, 289.

Adu a siglo ti napalabasen, ni Jesu-Kristo, “ti matalek ken napudno a saksi” (Apo 3:14), maulit-ulit ken sibabatad a pinatalgedanna ti kinaagpaypayso ti Hebreo a Kasuratan, a kas iti inaramid dagiti apostolna. (Lu 24:27, 44; Ro 15:4) Dagiti adda pay laeng ita a kadaanan a bersion, wenno patarus, ipasimudaagda pay ti kinaeksakto ti nataginayon a Hebreo a Kasuratan. Dagiti manuskrito ken bersion ti Kristiano a Griego a Kasuratan addaanda iti di masupiat a pammaneknek iti nakaskasdaaw a pannakataginayon ken umiso a pannakayallatiw dayta a benneg ti Sao ti Dios. Naparaburantayo ngarud ita iti umiso, naan-anay a mapagpannurayan a teksto ti Biblia. Ti napasnek a panangsukimat kadagiti nataginayon a manuskrito ti Nasantuan a Kasuratan mangipaay iti makaallukoy a pammaneknek iti matalek a pannakataginayonda ken kinamanayonda, a mamagbalin nga ad-adda a napnuan-kaipapanan ti naipaltiing a sasao a: “Ti berde a ruot nagango, ti sabong nalaylay; ngem no maipapan iti sao ti Diostayo, agpautto agingga iti tiempo a di nakedngan.”​—Isa 40:8; 1Pe 1:24, 25.