Talaga Kadi a Kasapulantayo Dagiti Orihinal?

AGARUP 3,500 a tawen ti napalabas, maysa a lumakayen a tao idiay Middle East inummongna ti historia ti lubong agingga iti panawenna. Dayta a trabaho, a nagupgop iti lima nga atitiddog a libro, ket talaga a dakkel a panagbannog. Ti lalaki agtawenen iti nasurok a 80 idi inrugina ti salaysayna. Isu ken ti pagilianna saanda a nagtalna no di ket nagalla-allada idiay Let-ang ti Sinai. Kamaudiananna, nupay kasta, ti insurat ti lumakayen a tao nagbalin a paset ti kapapatgan a napataud a literario a naam-ammo iti lubong.

Dayta a lalaki isu ni Moises, nga impaayan ti Dios iti pribilehio a mangiruar iti Israel idi ugma manipud iti pannakaadipen iti daga ti Egipto. Dagiti lima a libro nga insuratna ket maam-ammo ita a kas Pentateuch, ti umuna a paset ti Nasantuan a Biblia. Ni Moises ket inwanwan ti nasantuan nga espiritu ti Dios, wenno aktibo a puersa. Gapuna, uray itatta mabalintay a basaen ti suratna buyogen ti dakkel a personal a gunggona. Ngem no dadduma isaludsod ti tattao: ‘Talaga kadi a mabalintay ti agkammatalek iti sasao ni Moises ken kadagiti dadduma a nagsurat iti Biblia? Adda kadi kadatayo dagiti orihinal a manuskrito? No awan, aniat’ napasamak kadakuada? Ket kasanotay a makasigurado a ti linaon ti Biblia isut’ talaga nga insurat dagiti orihinal a mannuratna?’

Dagiti Materiales

Adu dagiti rason tapno agtalektayo a ti Biblia ket di nagbaliw ti linaonna nanipud iti immuna a pannakaisuratna. Pudno, awan kadatayo dagiti orihinal a manuskrito dagiti mannurat ti Biblia. Ngem talaga a ditay koma namnamaen ti maaddaan kadagidiay a manuskrito. Apay? Gapu iti materiales a nakaisuratanda, iti maysa a kustombre dagiti Judio idi ugma, ken iti historia dagiti panawen nanipud pannakaisuratda.

Umuna, pangaasiyo ta sukimatenyo dagiti materiales. Sumagmamano a bambanag ti adda pay laeng ita a naisurat idi agdama a mabukbukel ti Biblia. Ngem kaaduan kadagitoy ket naisurat iti bato wenno damili, a mabalin a makapagtalinaed iti nawatiwat a tiempo. Nupay kasta, agparang a ti Biblia ket orihinal a naisurat iti nalaklaka a marunot a materiales. Kas pangarigan, sumagmamano a sursurat ni Jeremias a mannurat ti Biblia ket pinuoran ni Ari Joakim. (Jeremias 36:21-31) Dagiti taptapi a bato wenno damili saan a dagus a madadael iti dayta a wagas.

Iti kasta, ania a materiales ti inusar dagiti mannurat ti Biblia? Bueno, “nasursuruan ni Moises iti amin a kinasirib dagiti taga Egipto,” ket ti kadawyan a material a pagsuratan idiay Egipto ket papiro. (Aramid 7:22) Mabalin, ngarud, a nagsurat ni Moises iti daytoy nalaka a marunot a materiales. Ti sabali pay a pagsuratan idiay Middle East isut’ lalat ti animal​—lalat wenno vellum. Nalabit nagsurat ni Jeremias iti lalat. Lalat man dayta wenno papiro daytat’ napuoran idi impurruak ni Ari Joakim ti lukot ti pagbasaan ni Jeremias iti apuy.

Wen, gapu iti napudot, namaga a klima ti Egipto, adu a papiro a manuskrito ti nakalasat iti rinibribo a tawtawen. Ngem daytat’ naisangsangayan. Masansan, agpadpada a ti papiro ken ti lalat nalakada nga agrupsa. Ti eskolar a ni Oscar Paret kunana: “Agpadpada a dagitoy a material a pagsuratan ket nalakada a maperdi iti pudot wenno lamiis ti panawen, iti amag, wenno babaen iti sumagmamano nga igges. Ammotayo manipud iti inaldaw a kapadasan no kasano kalaka nga agrupsa ti papel, ken uray pay ti nalagda a lalat, iti napariir a lugar wenno iti nadameg a kuarto.”

Iti Israel idi ugma, a nakapataudan ti kaaduan kadagiti libro ti Biblia, ti klima saan a maibagay iti panangitalimeng kadagiti manuskrito. Ngarud, kaaduan kadagiti orihinal a manuskrito ti Biblia ket nalabit nagrupsada a nabayagen. Uray no saan, adda kostumbre dagiti Judio idi ugma a mamagduadua iti pannakailasatda agingga iti kaaldawantayo. Ania dayta a kostumbre?

Pannakaikali dagiti Manuskrito

Idi 1986 maysa nga iskolar a nagbukitkit iti maysa a genizah idiay Cairo natakkuatanna ti 90,000 a manuskrito idi ugma a nangparegta iti panagadal iti Middle Eastern a historia. Aniat’ genizah? Ket aniat’ pakainaigan dayta kadagiti orihinal a manuskrito ti Biblia?

Ti genizah ket maysa a kuarto a nangikabilan dagiti Judio idi ugma kadagiti narunrunoten a manuskrito gaput’ pannakausarda. Ti eskolar a ni Paul E. Kahle kunana: “Masansan nga urnogen dagiti Judio ti amin a klase ti naisurat ken naiprenta a material kadagita a kuarto a masarakan iti uneg wenno asideg kadagiti sinagoga; saanda a nairanta a maidulin kadagiti pagidulinan ti rekord ti gobierno, no di ket agtalinaedda sadiay a di magargaraw iti sumagmamano a tiempo. Agbuteng dagiti Judio di la ket ta dagita a surat a naglaon iti nagan ti Dios ket matabbaawan ken di umiso a mausar. Gapuna ti kasta a naisurat​—ken iti naladladaw naiprenta met​—a banag ket kadarato a naipan iti nasantuan a lugar ket naikali; iti kasta narunot. Basta naiparparna laeng a ti Cairo Geniza ket nalipatanen ket dagiti linaonna nalasatanna ti nagtungpalan dagiti dadduma a Geniza.”​—The Cairo Geniza, panid 4.

Ania ngay no ti orihinal a manuskrito ti Biblia ket nakalasat agingga a timmanor daytoy a kostumbre? Di pagduaduaan, ti manuskrito ket narunoten gaput’ pannakausarna ket daytat’ naikalin.

Paspasamak iti Historia

No imutektekantayo ti mabalin a napasamak kadagiti orihinal a manuskrito ti Biblia, ti maudi a banag a masapul a lagipen isut’ nariribuk a historia ti dagdaga ti Biblia. Kas pangarigan, paliiwenyo ti napasamak kadagidiay liblibro nga insurat ni lumakayen a Moises. Naibaga kadatayo: “Ket naaramid nga idi ni Moises naturposnan nga insurat ti sasao ti linteg iti maysa a libro inggana iti nalpasda, imbilin ni Moises kadagiti Levita nga agaw-awit iti lakasa ti tulag ni Jehova, a kinunana: ‘Alaenyo daytoy a libro ti linteg, ket ikabilyo iti abay ti lakasa ti tulag ni Jehova a Diosyo.’”​—Deuteronomio 31:24-26.

Ti lakasa ti tulag ket maysa a sagrado a kahon a mangisimbolo iti presensia ti Dios kadagiti Israelita. Naibagkat dayta agturong iti Naikari a Daga (a kadua dagiti manuskrito ni Moises), a sadiay ti nakaidulinanna iti nagduduma a lugar. Naminsan, naagaw dagiti Filisteo. Idi kuan, ni Ari David iti Israel insublina ti Lakasa idiay Jerusalem, ket idi agangay naikabil iti templo nga imbangon sadiay ni Ari Salomon. Ngem nangibangon ni Ari Ahaz iti pagano nga altar iti templo ket idi agangay daytat’ sinerraanna. Ni Ari Manases pinunnona dayta iti pagano a panagdaydayaw.

Kabayatanna, aniat’ napasamak iti lakasa ti tulag ken kadagiti surat ni Moises? Ditay ammo, ngem sumagmamano kadakuada ti napukaw. Idi panawen ni Ari Josias, dagiti lallaki nga agtartrabaho iti templo naiparparna a nasarakanda “ti libro ti linteg,” a nalabit ti aktual a dokumento nga insurat ni Moises. (2 Ar-ari 22:8) Kaaduan kadagiti linaonna ket dati a di pay am-ammo ti ari, ket ti panangbasa iti dayta isut’ nangtignay iti dakkel a pannakapabaro iti naespirituan.​—2 Ar-ari 22:11–23:3.

Kalpasan ti ipapatay ni Josias, dagiti umili ti Juda nagbalinda manen a di matalek ket iti kamaudiananna naideportada idiay Babilonia. Nadadael ti templo, ket amin a linaonna a napapateg naipanda idiay Babilonia. Awan ti rekord no ania idit’ napasamaken iti Lakasa wenno iti napateg a dokumento a nasarakan idi panawen ni Josias. Adu a tawen kalpasanna, nupay kasta, idi adu a Judio a nakasubli iti pagilianda ti maparparegta a mangbangon manen iti Jerusalem ket isublida ti nadalus a panagdaydayaw, ti seserdote a ni Esdras ken dadduma pay nangibasada iti publiko manipud “ti libro ti linteg ni Moises.” (Nehemias 8:1-8) Gapuna, adda idi kopia dagiti orihinal a surat. Sadinot’ naggapuanda?

Panangkopia iti Sao ti Dios

Impadto ni Moises ti panawen inton ti Israel ket iturayan ti maysa nga ari ket inrekordna daytoy naisangsangayan a bilin: “Ket maaramidto a no isu makapagtugaw iti trono ti pagarianna, mangsuratto iti maysa a libro a maipaay kenkuana iti maysa a katukad daytoy a linteg nga adda iti sango dagiti papadi a Levitas.” (Deuteronomio 17:18) Iti kasta, sumagmamano a kopia dagiti Kasuratan ket maaramiddanto.

Ti panangkopia kadagiti Kasuratan nagbalin a propesion iti Israel idi agangay. Pudno unay, ti Salmo 45:1 kunaenna: “Ti dilak isu ti pluma ti maysa a nalaing a manangkopia.” Dagita a manangkopia a kas kada Safan ken Sadoc ket nainagananda. Ngem ti kalatakan a manangkopia idi nagkauna a tiempo isu ni Esdras, a nangted met iti orihinal a surat iti Biblia. (Esdras 7:6; Nehemias 13:13; Jeremias 36:10) Uray pay bayat ti pannakaisurat dagiti naud-udi a paset ti Biblia, dagidiay a libro a nakompleton ket nakopiada ken naiwarasda.

Idi adda ni Jesu-Kristo ditoy daga, dagiti kopia dagiti Hebreo a Kasuratan (Genesis inggat’ Malakias) ket magun-odanda saan laeng nga idiay Jerusalem no di ket nalawag a kasta met kadagiti sinagoga iti Galilea. (Lucas 4:16, 17) Ay ket, iti adayo a Berea idiay Macedonia, dagiti nangayed-panagpampanunotda a Judio nabalinanda nga ‘inaldaw a sinukimat dagiti sursurat’! (Aramid 17:11) Adda itatta dagiti agarup 1,700 a manuskrito a kopia dagiti libro ti Biblia a naisurat sakbay ti pannakaiyanak ni Jesus, agraman ti agarup 4,600 kadagidiay inummong dagiti adalanna (Mateo inggat’ Apocalipsis).

Umiso kadi dagiti kopia? Wen, umisoda unay. Dagiti propesional a managkopia iti Hebreo a Kasuratan (a naawagan Sopherim) maseknanda unay iti panangliklik kadagiti biddut. Tapno masigurado ti trabahoda, binilangda ti sasao ken uray dagiti letra ti tunggal manuskrito a kinopiada. Gapuna, ni Jesus, ni apostol Pablo, ken dadduma pay a masansan a nangadaw kadagiti mannurat ti Biblia idi ugma awan panagduaduada maipapan iti kinaumiso dagiti kopia nga inusarda.​—Lucas 4:16-21; Aramid 17:1-3.

Pudno, dagiti Judio a manangkopia ken dagiti naud-udi a Kristiano a manangkopia ket agriroda. Simrek dagiti biddut, ngem ti adu a kopia nga adda pay laeng tulongannatayo a mangsapul kadagiti biddut. Bueno, nagduduma a manangkopia makaaramidda iti nagduduma a biddut. Gapuna, babaen iti panamagdidilig iti trabaho dagiti nagduduma a manangkopia, mailasintayo ti adu kadagiti biddutda.

No Apay a Makapagtalektayo

Idi 1947 adda ti di ninamnama a pannakatakkuat kadagiti sumagmamano a lukot ti pagbasaan idi ugma kadagiti kueba iti asideg ti Natay a Baybay. Dagitoy a lukot ti pagbasaan impakitada no kasano ti kinaumiso ti naaramid a panangkopia kadagiti Kasuratan. Maysa kadagiti lukot ti pagbasaan isut’ kopia ti libro ni Isaias a mapattapatta nga agarup sangaribo a tawen nga immun-una ngem ti aniaman a manuskrito a dati a nagun-odan. Kaskasdi, impakita ti panangidilig a ti laeng giddiat ti manuskrito iti Natay a Baybay ken dagiti naud-udi a kopia ket dagiti laeng maipapan iti urnos dagiti sasao ken ti gramatika. Ti kaipapanan ti teksto ket di nagbalbaliw kalpasan ti rinibribo a tawen a panagkopia! No maipapan iti teksto ti Hebreo a Kasuratan, ti eskolar a ni William Henry Green mabalinna ngarud a maikuna: “Mabalin a natalged a maibaga nga awanen sabali pay nga aramid idi ugma ti kasta unay ti kinaumiso ti pannakaiyallatiwna.” Dagiti umasping a komento naitedda met maipapan iti kinaumiso ti pannakaiyallatiw ti Kristiano a Griego a Kasuratan.

Pudno, nakaay-ayat koma no masarakan ti aktual a dokumento nga insurat ni Moises wenno ni Isaias. Ngem talaga a saantay a kasapulan dagiti orihinal. Ti nasken a banag ket saan a ti dokumento no di ket dagiti linaonna. Ket iti namilagruan, agpapanpay panaglabas dagiti adu a nariribuk a siglo ken agsasagadsad a panangkopia, makapagtalektayo a ti Biblia kaskasdi a linaonna pay laeng dagiti impormasion a masarakan kadagidiay orihinal a manuskrito idi ugma. Gapuna, daytoy Nainkasuratan a sasao napaneknekan a pudno: “Ti isuamin a lasag kasla ruot, ket ti isuamin a dayagna kasla iti ruot; ti ruot magango, ket ti sabong agtinnag, ngem ti sao ni Jehova mataginayon nga awan inggana.”​—1 Pedro 1:24, 25.