Kasano Kapudno Dagiti Padto ti Biblia?

ADU dagiti libro iti historia itatta. Pudno a makapainteres dagitoy a salaysay maipapan kadagiti pasamak idi napalabas. Bayat a basaentay ida, mabalin a madarepdeptay ti bagbagitayo kadagidi nagkauna a pasamak. Mabalin nga agpallailang ti imahinasiontayo bayat nga agparang dagiti tao, lugar, ken pasamak kadagiti binulong.

Ti Biblia ket maysa kadagita a libro a napno kadagiti makapagagar a pasamak iti historia. Babaen kadagiti binulongna, maam-ammotayo dagiti lallaki ken babbai kas kada Abraham, ti asawana a ni Sara, Ari David, Reyna Ester, ken ti Naindaklan a Mannursuro, ni Jesu-Kristo. No basaentayo dagitoy, kas man makipagpagnatayo kadakuada, dumdumngeg iti imbagbagada, ken kitkitaen ti nakitkitada. Ngem saan laeng a maysa a libro iti historia ti pangibilangan dagiti adu iti Biblia. Mamatida a naglaon iti makunkuna a historia a naisurat a nasaksakbay. Apay a kasta? Agsipud ta napno ti Biblia kadagiti padto.

Ngem, kasano kapudno dagiti padto ti Biblia? No natungpal dagiti padto ti Biblia kadagiti naglabas a pasamak, saan kadi nga inanamaentayo a pumudnonto met dagita a padto maipapan iti masanguanan? Usigentayo ita dagiti sumagmamano a pangarigan tapno mapaneknekan no mapangnamnamaan dagiti padto ti Biblia.

Ti Israel ken ti Asiria iti Entablado ti Lubong

Ti mammadto ti Dios a ni Isaias, a nagipadto idi agarup 778 K.K.P., kinunana: “Ti balangat ti kinatangsit dagiti agbarbartek ti Efraim [Israel] mapayatpayatto iti baba ti saka. Ket ti agusaw a sabong iti nadaeg a kinaimnasna, nga adda iti uloanan ti nataba a tanap, isunto ti kasla iti bunga ti higos a maluom nga umuna iti sakbay ti kalgaw, isu nga intono ti makakita kenkuana mingminganna, iti bayat ti panangig-iggemna pay laeng isu kanenna.” (Isaias 28:3, 4) Ngarud, kas naipadto, idi ngalay ti maikawalo siglo K.K.P., ti kabisera ti Israel, a Samaria, nagbalin a kas iti naluom a higos a pinuros ken linamut ti puersa militar ti Asiria. Kasta ti napasamak idi pinarmek dagiti Asirio ti Samaria idi 740 K.K.P.​—2 Ar-ari 17:6, 13, 18.

Idi agangay, nagbalin a napateg ti Asiria iti historia. Ti kabiserana ket Nineve, nalatak unay ti kinadangkokna kadagiti nakayawanna ta naawagan “ti siudad a nadara.” (Nahum 3:1) Inkeddeng ni Jehova a Dios a mismo ti pannakadadael ti Nineve. Kas pangarigan, babaen ken mammadto Nahum, kinuna ti Dios: “Adtoy! Siak maibusorak kenka . . . Aramidenka a naalas; ken ipabuyakanto. Ket maaramidto, nga isuamin a kumita kenka italawandakanto ket kunana, ‘Ti Nineve walangwalang!’” (Nahum 3:5-7) Impadto met ni Sofonias ti pannakadadael ti Asiria ken ti pannakawalangwalang ti Nineve. (Sofonias 2:13-15) Natungpal dagitoy a padto idi 632 K.K.P. idi a dagiti nagtipon a puersa ti ari ti Babilonia a ni Nabopolassar ken ni Cyaxares a Medo kellaat a sinamsam ken rinebbekda ti Nineve​—naan-anay ti pannakadadaelna ta uray ti ayan ti siudad ket awan ti makaammo iti nasuroken a 2,000 a tawen. Simmaruno ti Imperio ti Babilonia iti entablado ti lubong.

Naipadto ti Pannakadadael ti Babilonia

Impadto ti Biblia ti pannakaparmek ti Imperio ti Babilonia ken impakaunana ti pannakadadael ti kabiserana a siudad, ti Babilonia. Agarup dua a siglo sakbayna, impakdaar ni mammadto Isaias a mamagaanto ti Karayan Eufrates. Agay-ayus daytoy iti Babilonia, ket dagiti ruangan iti igid ti karayan napategda a paset ti depensa ti siudad. Sigun iti padto, ti manangparmek ket managan Ciro, ket “dagiti ruangan” ti Babilonia saandanto a marikpan kadagiti manangraut. (Isaias 44:27–45:7) Kas naipadto, sinierto ti Dios a dagiti ruangan ti Babilonia agraman ti Eufrates ket silulukat bayat iti maysa a padaya iti rabii a rimmaut dagiti buyot ni Ciro a Dakkel. Ngarud, nalakada a sinerrek ti siudad babaen ti ilalasatda iti karayan ket sinakupda ti Babilonia.

Insurat ni historiador a Herodotus: “Ni Ciro . . . nangisaad kadagiti soldadona idiay sungaban ti Eufrates a sumrek iti [Babilonia] ken kadagiti sabali pay a soldado idiay pagayusan ti karayan, nga imbilinna a serkenda ti siudad a magnada idiay karayan apaman nga ababawen daytoy. . . . Babaen ti kanal inturongna ti karayan idiay danaw (a kapitakan idi) agingga nga immababaw unay ti karayan ket mabalinen a ballasiwen, ket dagiti Persiano a buyot a nabati idiay Babilonia a nairanta iti dayta, linasatda ti karayan a pagat’-luppo ti immababawanna, ket nakastrekda iti ili. . . . Madama idi ti padaya, ket nupay marebrebban idi ti siudad intultuloyda pay laeng ti agsala ken agragragsak, agingga a nadlawda ti mapaspasamak.”​—Herodotus​—The Histories, impatarus ni Aubrey de Selincourt.

Iti dayta met laeng a rabii, pinakdaaran ti mammadto ti Dios a ni Daniel ti ari ti Babilonia maipapan iti umad-adani a pannakadadael. (Daniel, kapitulo 5) Ti nakapkapuy pannakabalinna a Babilonia nagtalinaed iti sumagmamano laeng a siglo kalpasan daydi. Kas pangarigan, sadiay nga insurat ni apostol Pedro ti immuna a naipaltiing a suratna idi umuna a siglo K.P. (1 Pedro 5:13) Ngem kastoy ti impadto ni Isaias: “Ti Babilonia . . . isunto ti kasla idi panangrebba ti Dios iti Sodoma ken Gomorra. Isu dinto matagitauanen uray kaano.” Kinuna pay ti Dios: “Pukawekto iti Babilonia ti nagan ken ti nabati ken anak ken anak ti anak.” (Isaias 13:19-22; 14:22) Kas naipadto, nagbalin ti Babilonia a gabsuon ti reggay iti kamaudiananna. Uray pay no mabangon manen dayta kadaanan a siudad, mabalin a disso laengen a buyaen dagiti turista a mangipalagip ti pannakaulila dagiti “annakna ken annak dagiti annakna.”

Ni Daniel​—mammadto ni Jehova nga adda idiay Babilonia idi naparmek daytoy​—nasirmatana dagiti manangparmek a Medos ken Persias. Nakitana ti maysa a kalakian a karnero a dua ti sarana ken ti maysa a kalakian a kalding nga addaan dakkel a sara iti nagbaetan dagiti matana. Dinarup ti kalding ti karnero sana sinangdo, ket natukkol dagiti dua a sarana. Kalpasanna, natukkol daydi dakkel a sara ti kalding, ket nagtubo ti uppat a sara iti nakaikkatanna. (Daniel 8:1-8) Kas naipadto iti Biblia ken pasingkedan ti historia, ti kalakian a karnero a dua ti sarana intakderanna ti Medo-Persia. Ti kalakian a kalding intakderanna ti Grecia. Ket ti met ngay “dakkel a sarana”? Daytoy isu ni Alejandro a Dakkel. Idi natukkol dayta piguratibo a dakkel a sara, sinuktan daytoy dagiti simboliko nga uppat a sara (wenno, pagpagarian). Maiyannurot iti padto, kalpasan a natay ni Alejandro, nagiinnagawan ti uppat kadagiti heneralna ti pannakabalin​—ni Ptolemy Lagus idiay Egipto ken Palestina; ni Seleucus Nicator idiay Mesopotamia ken Siria; ni Cassander idiay Macedonia ken Grecia; ken ni Lysimachus idiay Thrace ken Asia Menor.​—Daniel 8:20-22.

Dagiti Padto Maipapan iti Naraniag a Masangunan

Dagiti padto iti Biblia maipapan kadagita a pasamak kas ti pannakalangalang ti Babilonia ken ti pannakaparmek ti Medo-Persia ket pangarigan laeng kadagiti adu a Nainkasuratan a padto a pimmudnon iti napalabas. Naglaon met ti Biblia kadagiti padto maipapan iti naraniag a masanguanan a maibanagto babaen ti Mesias, ti Pinulotan ti Dios.

Dadduma kadagiti Mesianiko a padto iti Hebreo a Kasuratan ket inyaplikar dagiti nagsurat iti Kristiano a Griego a Kasuratan ken Jesu-Kristo. Kas pangarigan, impatuldo dagiti nagsurat iti Ebanghelio a naiyanak ni Jesus idiay Betlehem, kas impakauna ni mammadto Mikias. (Mikias 5:2; Lucas 2:4-11; Juan 7:42) Kas kaitungpalan ti padto ni Jeremias, napapatay dagiti maladaga kalpasan ti pannakaiyanak ni Jesus. (Jeremias 31:15; Mateo 2:16-18) Natungpal dagiti sasao ni Zacarias (9:9) idi napan ni Kristo idiay Jerusalem a nakasakay iti urbon ti asno. (Juan 12:12-15) Ken idi nagbibinglayan dagiti soldado ti pagan-anay ni Jesus kalpasan ti pannakailansana, natungpal dagitoy a sasao ti salmista: “Pagbibinglayanda dagiti pagan-anayko, ket paggiginnasatanda ti kawesko.”​—Salmo 22:18.

Dagiti dadduma pay a Mesianiko a padto ipatuldoda ti naragsak a panawen agpaay iti sangatauan. Iti sirmata, nakita ni Daniel ti “maysa a kasla anak ti tao” a naikkan ti “panagturay ken dayag ken pagarian” a naggapu ken Jehova, ti “Dati a Lakay.” (Daniel 7:13, 14) No maipapan iti Mesianiko a panagturay ti nailangitan nga Ari, ni Jesu-Kristo, kinuna ni Isaias: “Ti naganna magaladanto iti Nakaskasdaaw a Mammagbaga, Mannakabalin a Dios, Agnanayon nga Ama, Prinsipe ti Kappia. Ti idadakkel ti panangiturayna ken ti kappia awanto ti inggana, iti trono ni David, ken iti pagarianna, tapno bangonenna, ken salimetmetanna babaen iti kinahustisia ken kinalinteg manipud ita ken iti agnanayon. Ti regta ni Jehova dagiti buybuyot ti mangaramidto iti daytoy.”​—Isaias 9:6, 7.

Sakbay a naan-anay ti nalinteg a panangituray ti Mesias, adda pay napateg a banag a nasken a maaramid. Naipadto met daytoy idiay Biblia. Maipapan iti Mesianiko nga Ari, inkanta ti salmista: “Ibarikesmo ti kampilanmo ita luppom, O mannakabalin . . . Iti tan-okmo agballigikanto; agsakayka gapu iti pudno ken kinaemma ken kinalinteg.” (Salmo 45:3, 4) Maipapan iti kaaldawantayo, impadto met ti Kasuratan: “Kadagiti al-aldaw dagita nga ar-ari, ti Dios ti langit mamangonto iti maysa a pagarian a kaanoman dinto madadael ket ti panagturayna dinto met maited iti sabali nga ili, ngem burakennanto ken ibusennanto dagitoy a pagpagarian, ket isu agtalinaedto iti agnanayon.”​—Daniel 2:44.

Mangipaay met ti Salmo 72 ti naipadto a kasasaad iti sidong ti Mesianiko a panangituray. Kas pangarigan, “kadagiti al-aldawna agrangpayanto ti kinalinteg, ken ti kinaruay ti talna agingga a maawanen ni bulan.” (Bersikulo 7) Awanto metten ti panangirurumen wenno kinaranggas. (Bersikulo 14) Awanto metten dagiti mabisbisinan, ta “addanto kinaruay ti bukel iti daga; iti tapaw dagiti bambantay margaayandanto.” (Bersikulo 16) Ket darepdepenyo laengen! Mabalinyo a tagiragsaken dagitoy ken dagiti dadduma pay a bendision iti paraiso a daga inton daytoy agdama a sistema dagiti bambanag ket sukatan ti baro a lubong nga inkari ti Dios.​—Lucas 23:43; 2 Pedro 3:11-13; Apocalipsis 21:1-5.

Ngarud, sigurado a makagunggona ti panangsukimatyo kadagiti padto ti Biblia. Gapuna, apay a dikay agkiddaw kadagiti Saksi ni Jehova iti ad-adu pay nga impormasion? Ti panangsukimat kadagiti padto ti Biblia tulongannakayo a makakita no sadino ti agus ti panawen ti ayantayon. Mabalin a patanorenna met ita pusoyo ti nauneg a panangapresiar ken Jehova a Dios ken iti nakaskasdaaw nga urnosna agpaay iti agnanayon a pakabendisionan dagiti amin nga agayat ken agtulnog kenkuana.

[Ladawan iti panid 5]

Ammoyo kadi ti kaipapanan ti nasirmata ni Daniel mainaig iti lalaki a kalding ken karnero?

[Ladawan iti panid 7]

Addakayto kadi sadiay a mangtagiragsak iti kaitungpalan dagiti padto ti Biblia maipapan iti naragsak a panagbiag iti paraiso a daga?