Lumanlanlan nga Insidente ti Dakes a Damag
NADLAWYO kadi a dagiti paulo ti damdamag a mangipakpakaammo kadagiti dakes a damag ad-adda a riingenna ti interes dagiti managbasa ngem kadagiti naimbag a damag? Paulo man dayta ti warnakan maipapan iti maysa a natural a didigra wenno ti makapasiddaaw a sayangguseng a silalatak a naipakita iti parupa ti nasileng a magasin, kasla kaykayatda a basaen ti dakes a damag ngem ti naimbag a damag.
Nakaad-adu ita dagiti dakes a damag. Ngem no dadduma panunoten ti maysa no sinanayda dagiti reporter ken kolumnista nga agsarak ken mangirakurak laeng kadagiti dakes a damag—a pakailaksidan ti aniaman a naimbag a damag.
Nakaad-adu iti Intero a Historia
Pudno, nakaad-adu ti dakes a damag kadagiti napalabas a siglo, a lab-awanna ti aniaman a naimbag a damag. Iti rekord ti historia, nabangking daytoy gapu kadagiti panagsagsagaba, pannakapaay, ken panagladingit ti tao, a linak-am ti sangatauan.
Usigentayo ti sumagmamano laeng a pagarigan. Ti libro a Chronicle of the World, nga inaramid ni Jacques Legrand, idatagna ti nagduduma a salaysay, a tunggal maysa ti naisurat iti partikular a petsa a nakapasamakan ti pagteng ngem kasla isalsalaysay daytoy ti maysa a moderno a kolumnista a mangipadpadamag iti pasamak. Manipud kadagitoy a nasayaat-pannakasukimatna a padamag, makitatay ti pakabuklan ti nasaknap a dakes a damag a nangngegan ti tao iti intero a nariribuk a kaaddana ditoy planeta a Daga.
Umuna, usigenyo daytoy nagkauna a padamag manipud Grecia idi 429 K.K.P. Ipadpadamagna ti gubat a pinagdadangadangan idi ti Atenas ken Sparta: “Napilitan a simmuko ti siudad-estado ti Potidaea kadagiti rumaraut a taga-Atenas kalpasan ti nakaro a panagbisinda ta kankanen payen dagiti tattao ti bangkay dagiti minatayda.” Talaga a dakes a damag!
No umallatiwtayo iti umuna a siglo sakbay ti Kadawyan a Panawentayo, makitatay ti nakabatbatad a padamag maipapan iti ipapatay ni Julius Caesar, a naimaldit idiay Roma, idi Marso 15, 44 K.P. “Napapatay ni Julius Caesar. Nabagbagkong agingga a natay babaen ti grupo dagiti nagkukumplot a dadduma kadakuada ti kasisingedan a gagayyemna, bayat ti panagtugawna iti Senado ita nga aldaw, Maikasangapulo ket lima ti Marso.”
Kadagiti simmaganad a siglo, nagtultuloy nga immadu dagiti dakes a damag. Ti maysa a makapasidduker a pagarigan isu daytoy a damag manipud Mexico idi 1487: “Iti kaaalinggetan pay laeng a pannakaipakita ti panagdaton iti kabesera ti Aztec, ti Tenochtitlan, naidaton dagiti puso ti 20,000 a tattao ken ni Huitzilopochtli, ti dios ti gubat.”
Saan laeng a ti kinadamsak ti tao ti makagapu kadagiti dakes a damag no di ket ti kinaawan-annadna ti nangnayon iti atiddog a listaan. Ti dakkel nga uram idiay London kasla isut’ maysa kadagiti kasta a didigra. Kastoy ti mabasa iti report manipud London, England, a napetsaan iti Setiembre 5, 1666: “Kamaudiananna, kalpasan ti uppat nga aldaw ken rabii, napasardeng ti uram idiay London babaen ti duke ti York, a nangyeg kadagiti bunggoy ti naval gunpowder a mangpabettak kadagiti pasdek a pagnaan ti apuy. Nauram ti agarup 160 nga ektaria nga addaan 87 a simbaan ken nasurok a 13,000 a balay ti nadadael. Karkarna, siam laeng ti natay.”
Masapul nga inayontayo kadagitoy a pagarigan dagiti dakes a damag dagiti epidemia a nagraira iti adu a kontinente—kas pagarigan, ti epidemia ti kolera iti nasapa a dekada ti 1830. Kastoy ti mabasa iti naimaldit a paulo a mangipadpadamag iti daytoy: “Ti al-alia ti kolera butbutngenna ti Europa.” Ti napaypayso a damag a simmaganad iladawanna ti dakes a damag iti makapadanag a kinakarona: “Ti kolera, a di pagaammo idiay Europa agingga idi 1817, ti agraraira nga agpalpalaud manipud Asia. Bimmassiten ti populasion dagiti siudad ti Russia a kas ti Moscow ken St. Petersburg—a kaaduan kadagiti biktima aggapuda kadagiti napanglaw a taga-siudad.”
Immadu Kadagiti Kallabes a Tawen
Gapuna nupay agpayso dagiti dakes a damag iti intero a nairekord a historia, dagiti kallabes a dekada daytoy maika-20 a siglo paneknekanna nga umad-adu dagiti dakes a damag, kinapudnona sipapartak nga umad-adu.
Awan duadua a dagiti damag maipapan iti gubat ti kakaruan a kita ti dakes a damag a nangngegan iti agdama a siglotayo. Ti dua a kadaklan a gubat iti historia—a maikanatad a naawagan Gubat Sangalubongan I ken Gubat Sangalubongan II—ti sigurado a nakakita kadagiti dakes a damag a naireport iti makapakigtot a tukad. Ngem kinapudnona bassit laeng dayta kadagiti dakes a damag a napasamak iti daytoy naladingit a siglo.
Usigenyo ti sumagmamano laeng a paulo ti damdamag a naiparna a napili:
Setiembre 1, 1923: Ginggined a nangdadael iti Tokyo—300,000 ti natay; Setiembre 20, 1931: Krisis—Impababa ti Britania ti pateg ti pound; Hunio 25, 1950: Agmartsa ti North Korea nga agturong iti Abagatan; Oktubre 26, 1956: Bimmusor dagiti taga-Hungary iti turay ti Soviet; Nobiembre 22, 1963: Napaltogan ken natay ni John Kennedy idiay Dallas; Agosto 21, 1968: Bimmallaet dagiti tangke ti Russia tapno pagpatinggaenda ti iyaalsa idiay Prague; Setiembre 12, 1970: Dagiti na-hijack nga eroplano napabettak iti disierto; Disiembre 25, 1974: Rinebbek ni bagyo a Tracy ti Darwin—66 ti natay; Abril 17, 1975: Natnag ti Cambodia kadagiti buyot a Komunista; Nobiembre 18, 1978: Rineprep a panagpakamatay idiay Guyana; Oktubre 31, 1984: Napaltogan ken natay ni Mrs. Gandhi; Enero 28, 1986: Bimtak ti space shuttle iti panagtayabna; Abril 26, 1986: Nauram ti reactor ti Soviet; Oktubre 19, 1987: Nagsuek ti stock market; Marso 25, 1989: Naapektaran ti Alaska iti pannakaibelleng ti krudo; Hunio 4, 1989: Pinapatay dagiti soldado dagiti managprotesta idiay Tiananmen Square.
Wen, ipakita ti historia a kanayon a nakaad-adu dagiti dakes a damag, idinto ta manmano ti naimbag a damag. Bayat nga immadu ti dakes a damag kadagiti kallabes a dekada, bimmassit ti naimbag a damag bayat ti panaglabas ti tunggal tawen.
Apay a kastoy? Kanayonto aya a kasta?
Sungbatan ti sumaganad nga artikulo dagitoy dua a saludsod.
[Picture Credit Line iti panid 3]
WHO/League of Red Cross