Michael Faraday​—Sientista ken Tao nga Addaan Pammati

“Ama ti Elektrisidad.” “Katan-okan pay laeng a sientista iti panageksperimento.” Dagitoy ti dua a panangiladawan ken ni Michael Faraday, naipasngay idi 1791 idiay Inglatera, a ti natakuatanna nga electromagnetic induction nangiturong iti pannakabukel dagiti de koriente a motor ken ti panangpataud iti elektrisidad.

SISASAKNAP a nangisuro ni Faraday iti kemika ken pisika iti Royal Institution idiay Londres. Dagiti insurona a nairanta a mangpalatak iti siensia timmulong kadagiti agtutubo a mangtarus kadagiti narikut a kapanunotan. Nakaawat kadagiti gunggona iti adu nga unibersidad. Ngem liniklikanna ti publisidad. Isut’ napasnek a relihioso a tao, a naragsak unay iti pannakaiputong iti tallo ti siledna nga apartment-na ken iti sidong ti pamilia ken kapammatianna. Nairaman ni Faraday iti inladawanna a “maysa a nagbassit ken mauy-uyaw a sekta dagiti Kristiano, pagaammo . . . kas dagiti Sandemanian.” Siasinoda? Aniat’ pinatida? Ken kasano a nangapektar daytoy ken ni Faraday?

Dagiti Sandemanian

“Ti damo a panagnaig ti pamilia a Faraday ken ti simbaan ti Sandemanian ket pinagsinggalut dagiti appo ni Michael Faraday,” kuna ni Geoffrey Cantor, autor ti Michael Faraday: Sandemanian and Scientist. Nakitimpuyogda kadagiti pasurot ti maysa nga agdaldaliasat nga agbukbukod a ministro a dagiti katimpuyogna intandudoda dagiti pammati ti Sandemanian.

Ni Robert Sandeman (1718-71) ket estudiante iti maysa nga unibersidad idiay Edinburgh, nga agad-adal iti matematika, Griego, ken dadduma pay a pagsasao idi a maysa nga aldaw dimngeg iti panangasaba ti maysa a dati a ministro a Presbiteriano a ni John Glass. Ti nangngegna ti nangtignay kenkuana a mangpanaw iti unibersidad, nagawid idiay Perth, ket kimmadua ken ni Glass ken kadagiti katimpuyogna.

Idi dekada ti 1720, nangrugi nga agduadua ni John Glass iti sumagmamano a sursuro ti Church of Scotland. Ti panagadalna iti Sao ti Dios ti nangiturong kenkuana a mangtarus a ti nasion nga Israel iti Biblia iladladawanna ti maysa a naespirituan a nasion a dagiti umilina naggapuda iti adu a nasionalidad. Awan uray sadinoman ti pakasarakanna a nalinteg ti naisina a simbaan iti tunggal nasion.

Tangay saanen a maragsakan iti simbaanna idiay Tealing, iti ruar ti Dundee, Scotland, naglusulos ni Glass iti Church of Scotland ket inorganisarna dagiti bukodna a gimong. Agsangagasut a tattao ti nakikappon kenkuana, ket nanipud iti rugi, nariknada ti panagkasapulan a taginayonen ti panagkaykaysa kadagiti kamengda. Inkeddengda a suroten dagiti pannursuro ni Kristo, a nailanad iti Mateo kapitulo 18, bersikulo 15 aginggat’ 17, tapno marisut ti aniaman a dida pagkikinnaawatan. Di nagbayag nangangayda iti linawas a panaggigimong a sadiay agtataripnongda maipaay iti kararag ken pammatigmaan ti agkakapammatian.

Idi nangrugi a regular a tumabuno ti adu a tattao kadagiti gimong ti nadumaduma a grupo, kasapulan idi dagiti responsable a lallaki tapno mangidaulo iti panagdayawda. Ngem asino ti kualipikado? Nangipaay da John Glass ken dagiti katimpuyogna iti naisangsangayan nga atension iti insurat ni apostol Pablo maipapan iti daytoy a tema. (1 Timoteo 3:1-7; Tito 1:5-9) Awan nasarakanda a panangdakamat maipapan iti edukasion iti unibersidad wenno iti panagkasapulan a mangtarus iti Hebreo ken Griego. Gapuna kalpasan ti panagmennamenna buyogen ti kararag kadagiti Nainkasuratan a pagalagadan, nangdutokda kadagiti kualipikado a lallaki nga agbalin a panglakayen. Imbilang dayta dagidiay nasungdo iti Church of Scotland a “gistay panagtabbaaw” kadagiti awan adalna a lallaki a “napadakkel iti panagtaraken aginggat’ panagabel, dagum, wenno ti arado” nga agpammarang a makatarus iti Biblia ken mangikaskasaba iti mensahena. Idi 1733, idi imbangon da Glass ken dagiti kapammatianna ti bukodda a patakder a paggigimongan iti ili ti Perth, pinadas dagiti lokal a klero a sugsogan dagiti mahistrado tapno papanawenda ida iti ili. Napaayda, ket rimmang-ay ti gunglo.

Inkallaysa ni Robert Sandeman ti inauna a balasang ni Glass ket, iti edad a 26, nagbalin a panglakayen iti kongregasion dagiti Glassite idiay Perth. Dagiti rebbengenna kas panglakayen ket pudpudno a nadagsen kenkuana gapuna inkeddengna a busbosenna ti amin a tiempona iti trabaho a panagpastor. Idi agangay, kalpasan a pimmusay ni baketna, “siraragsak [ni Robert] nga immanamong nga agserbi iti Apo sadinoman a pakasapulan kenkuana,” kuna ti maysa nga ababa a biograpia.

Agsaknap ti Sandemanianismo

Sireregta nga insaknap ni Sandeman ti ministeriona manipud Scotland agingga idiay England, a sadiay dimmakkel dagiti baro a grupo dagiti agkakapammatian. Idi daydi a panawen, nasaknap ti panagbibinnusor dagiti Calvinista nga Ingles. Dadduma kadakuada ti namati a naisignoda maipaay iti pannakaisalakan. Iti kasumbabangirna, dimmasig ni Sandeman kadagidiay nangitandudo a kasapulan nga umun-una ti pammati. Tapno masuportaran daytoy a panangmatmat, impablaakna ti maysa a libro a nayimprenta manen iti namimpat a daras ken rimmuar met iti dua nga edision nga Americano. Sigun ken ni Geoffrey Cantor, ti pannakaipablaak daytoy a tomo ti “kakaisuna a kapatgan a pasamak a nangitan-ok iti sekta a [Sandemanian] manipud iti bassit a nangrugianna idiay Scotland.”

Idi 1764, ni Sandeman, agraman ti sabsabali a panglakayen a Glassite, nagdaliasatda a nagpa-America, maysa nga isasarungkar a nangpataud iti adu nga argumento ken ibubusor. Nupay kasta, nagbanag daytoy iti pannakaipasdek ti maysa a grupo dagiti Kristiano nga addaan agpada a kapanunotan idiay Danbury, Connecticut.a Sadiay, idi 1771, natay ni Sandeman.

Ti Narelihiosuan a Pammati ni Faraday

Inawat ni agtutubo a Michael ti Sandemanian a sursuro dagiti nagannak kenkuana. Naammuanna a sinalimetmetan dagiti Sandemanian ti bagida a naisina manipud kadagidiay saan a mangar-aramid iti insuro ti Biblia. Kas pagarigan, nagkedkedda a makipaset iti serbisio ti kallaysa dagiti Anglican, a kinaykayatda a kedngan dagiti seremoniada iti kasar sigun laeng kadagiti legal a pagannurotan.

Nalatak dagiti Sandemanian iti panagpasakup kadagiti gobierno, ngem nagtalinaedda a neutral iti politika. Nupay mararaemda a kameng ti komunidad, manmano nga immawatda kadagiti pagrebbengan agpaay iti ili. Ngem iti sumagmamano a gundaway nga immawatda, liniklikanda ti partido iti politika. Ti panagtalinaed iti daytoy a takder ti nangyeg kadakuada iti pannakaumsi. (Idiligyo ti Juan 17:14.) Namati dagiti Sandemanian a ti nailangitan a Pagarian ti Dios isut’ perpekto nga urnos maipaay iti gobierno. Minatmatanda ti politika kas “maysa a di napateg, narugit nga ay-ayam nga awanan iti nasayaat a kababalin,” kuna ni Cantor.

Nupay naidumada iti sabsabali, dida naaddaan kadagiti mara-Fariseo a kababalin. Indeklarada: “Inkeddengmi a naan-anay a kasapulan a liklikanmi ti Espiritu ken Kadawyan dagiti nagkauna a Fariseo, iti panagaramid iti ad-adu a Basol wenno Rebbengen ngem iti inaramid ti Kasuratan; ken iti di-panangikabkabilangan kadagiti Pagalagadan ti Dios babaen kadagiti Tradision ti tao wenno Panangliklik iti nainkalintegan.”

Inabrasada ti Nainkasuratan a panangilaksid iti asinoman a kamengda a managbarbartek, manangkikil, mannakiabig, wenno agar-aramid iti dadduma pay a nadagsen a basol. No pudpudno nga agbabawi ti managbasol, ikagumaanda nga isubli. No saan, surotenda ti Nainkasuratan a bilin nga “ikkatenyo ti nadangkes a tao.”​—1 Corinto 5:5, 11, 13.

Tinungpal dagiti Sandemanian ti bilin ti Biblia nga umadayo iti dara. (Aramid 15:29) Inkalintegan ni John Glass a ti ili ti Dios naipasidong iti rebbengen nga agtulnog iti panangiparit iti dara a kas iti panangibilin ti Dios kadagiti immuna a tao a liklikanda ti pannangan iti bunga ti kayo ti pannakaammo ti naimbag ken dakes. (Genesis 2:16, 17) Ti panagsalungasing iti bilin maipanggep iti dara katupagna ti panangilaksid iti umiso a pannakaaramat ti dara ni Kristo, nga isu ti pannakasubbot manipud iti basol. Ingngudo ni Glass: “Daytoy a panangipawil iti pannangan iti dara ket kankanayon, ken kaskasdi nga isut’ katan-okan ken kangatuan ti pategna.”

Ti panangikalintegan dagiti Sandemanian iti Kasuratan isut’ timmulong kadakuada a mangliklik iti adu a silo. Kas pagarigan, no maipapan iti paglinglingayan, nagpannurayda kadagiti bilin ni Kristo kas pagalagadan. “Saankami nga agaramid kadagiti Linteg a saan nga inaramid ni Kristo,” kinunada, “wenno ilaksid ti aniaman nga intedna kadakami. Ngarud, tangay saanmi a masarakan a maiparit ti Dibersion, publiko man wenno pribado; imbilangmi a nainkalintegan ti aniaman a Pagpalpaliwaan, a saan a mainaig kadagiti Kasasaad a talaga a dakes.”

Nupay namati dagiti Sandemanian iti adu a kapanunotan a siuumiso a naibatay iti Kasuratan, saanda a natarusan ti kinapateg ti mismo a trabaho a mangyam-ammo kadagiti pudno a Kristiano, a dayta ket, rumbeng nga ikasaba ti tunggal maysa ti naimbag a damag ti Pagarian kadagiti sabsabali. (Mateo 24:14) Nupay kasta, nakalukat para iti isuamin dagiti panaggigimongda, ket sadiay nga inkagumaanda nga ipaay iti amin nga agsaludsod kadakuada ti makagapu iti namnamada.​—1 Pedro 3:15.

Kasano a naapektaran daytoy a kita ti pammati ni sientista a Michael Faraday?

Ni Faraday a Sandemanian

Nupay nadaydayaw, naglatak, nararaem unay gapu kadagiti naisangsangayan a takuatna, nagbiag laeng a simple ni Michael Faraday. No matay dagiti nalatak a tao ket manamnama a dumar-ay ti publiko iti pumponda, nakadidillaw a kanayon nga awan ni Faraday, ta ti konsiensiana ti mangat-atipa kenkuana a dumar-ay ken mairaman iti serbisio ti Church of England.

Kas maysa a sientista, siiinget nga intandudo ni Faraday dagiti banag a mapaneknekanna a kinapudno. Gapuna a liniklikanna ti makilangen kadagiti de-adal a tao a mangitantandudo iti bukodda a kapanunotan ken addaan dasdasigan kadagiti isyu. Kas ti naminsan a kinunana iti maysa a tallaong, ‘ti pamunganayan a kinapudno pulos a dinatay paayen, ti pammaneknekna kanayon a pudno.’ Inladawanna ti siensia kas nakadepende ‘kadagiti naannad ti pannakapaliiwna a kinapudno.’ Iti panangingudona iti maysa a presentasion maipanggep kadagiti kangrunaan a puersa ti nakaparsuaan, pinaregta ni Faraday dagiti managdengngegna a mangutob “Kenkuana a nangaramid kadagitoy.” Kalpasanna inadawna ni Kristiano nga apostol Pablo: “Dagiti banag a di makita Kenkuana manipud idi pannakaparsua ti lubong ket silalawag a makita, matarusan kadagiti bambanag a naaramid, uray ti agnanayon a pannakabalin ken kina-Diosna.”​—Roma 1:20, King James Version.

Ti nangiduma unay ken ni Faraday iti adu a sabsabali a sientista isut’ tarigagayna nga agsursuro iti naipaltiing a Libro ti Dios kasta met iti libro ti nakaparsuaan. “Babaen ti Kinasandemanianna natakuatanna ti pamay-an tapno agbiag maitunos iti moral a linteg ti Dios ken buyogen ti kari a biag nga agnanayon,” kuna ni Cantor. “Babaen ti siensiana nasukimatna a sisisinged dagiti pisikal a linteg a pinili ti Dios a mangituray iti uniberso.” Namati ni Faraday a “ti naan-anay nga autoridad ti Biblia saan a madaeran ti siensia, no di ket ti siensia, no maaramat iti pudpudno a Nakristianuan a pamay-an, malawaganna ti sabali pay a libro ti Dios.”

Sipapakumbaba nga inlaksid ni Faraday ti adu kadagiti pammadayaw a kayat nga itden ti dadduma kenkuana. Agtultuloy nga inyebkasna ti kinaawan-interesna iti panagbalin a kabaliero. Kinaykayatna ti agtalinaed a ‘Mister Faraday laeng.’ Binusbosna ti adu a panawenna kadagiti trabahona kas panglakayen, agraman ti regular a panagdaliasat manipud iti kabesera agingga iti maysa a purok iti Norfolk tapno aywananna ti bassit a grupo dagiti nagkaykaysa a manamati nga agnanaed sadiay.

Pimmusay ni Michael Faraday idi Agosto 25, 1867, ket naitabon iti sementerio ti Highgate idiay makin-amianan a London. Kuna kadatayo ni Biograpo a John Thomas a ni Faraday “nangipatawid iti sumaganad a kaputotan iti ad-adu a pudpudno a nasientipikuan nga aramid ngem iti asinoman a sabsabali a pisikal a sientista, ket dagiti praktikal a resulta dagiti takuatna ti nangimpluensia unay iti kita ti sibilisado a biag.” Insurat ti biuda ni Faraday, a ni Sarah: “Ti Baro a Tulag laeng ti maitudók kas giya ken paglinteganna; ta imbilangna dayta kas Sao ti Dios . . . nga agaplikar pay laeng kadagiti Kristiano iti agdama a kas idi naisurat daytoy”​—nalawag a pammaneknek iti nalatak a sientista a sisusungdo a nagbiag maitunos iti pammatina.

[Footnote]

[Kahon iti panid 29]

Gapu ta naisaad kas lecturer idiay Royal Institution ti Britania, pinaglatak ni Michael Faraday ti siensia iti wagas a matarusan uray dagiti agtutubo. Dagiti balakadna kadagiti padana a lecturer naglaon kadagiti praktikal a singasing a nasayaat nga usigen dagiti moderno-aldaw a Kristiano a mangisursuro iti publiko.

◻ “Ti panagsao saan a masapul a napartak ken ap-apuraen, ket iti kasta saan a maawatan, no di ket nabannayat ken naannad.”

◻ Rumbeng nga ikagumaan ti agpalawag a riingen ti interes dagiti managdengngegna “iti rugi ti lekteur ken babaen ti agsasaruno a di-madmadlaw a panangyakar iti nadumaduma a tema, a di madlaw dagiti managdengngeg, taginayonen a nabiag aginggat’ kalikaguman daytoy ti tema.”

◻ “Ipababa unay ti maysa a lecturer ti dayaw ti kinataona no balbaliwanna ti panagsaona tapno mangawis iti palakpak ken agkiddaw iti pammadayaw.”

◻ No maipanggep iti panagusar iti balabala: “Kanayon a masarakak ti bagik nga obligado . . . a mangbukel iti plano [ti tema] iti papel ket punnuak dagiti paset babaen ti pananglagip manen kadagitoy, iti panamagnanaig man wenno iti dadduma a pamay-an. . . . Adda inyurnosko a serie dagiti kangrunaan ken segunda a paulo ti tema, ket manipud kadagitoy nga ibalabalak dagiti punto iti temak.”

[Picture Credit Line iti panid 26]

Ti dua a ladawan: Iti pammalubos ti Royal Institution