Liwliwa Kadagiti Mairurrurumen
NADLAWMO kadi nga iti intero a panagbiagmo addada sumagmamano a sasao a masansan a maulit kadagiti paulo ti damdamag? Maumaka kadin a makabasbasa iti sasao a kas iti gubat, krimen, didigra, bisin, ken panagsagaba? Ngem, adda maysa a sao a nakadkadlaw nga awan kadagiti damdamag. Nupay kasta, maysa dayta a sao a mangiladladawan iti banag a kasapulan unay ti sangatauan. Dayta a sao ket “liwliwa.”
Ti “mangliwliwa” kaipapanannat’ “mangpabileg ken mangipanamnama” ken “mangbang-ar iti panagleddaang wenno pakariribukan” iti maysa. Gapu iti amin a riribuk a napasaran ti sangatauan ti maika-20 a siglo, talaga a kasapulan ti namnama ken pannakabang-ar iti panagleddaang. Pudno, sumagmamano kadatayo ita ti mangtagtagiragsak iti ad-adda a kinasayaat iti panagbiag ngem iti impagarup dagiti inapotayo. Daytoy ket kangrunaan a gapu iti irarang-ay ti siensia. Ngem saannatay a naliwliwa ti siensia ken teknolohia iti anag a naikkat amin a makagapu ti panagsagaba ti sangatauan. Ania dagitoy a makagapu?
Adun a siglo ti naglabas, dinakamat ti masirib a tao a ni Solomon ti maipapan iti maysa a kangrunaan a pakaigapuan ti panagsagaba idi kinunana: “Ti maysa a tao addaan pannakabalin iti sabali a maipaay iti pagdaksanna.” (Eclesiastes 8:9) Saan a nabalinan ti siensia ken teknolohia a balbaliwan ti pagannayasan ti tao a mangdominar iti padana. Iti maika-20 a siglo, nagbanag daytoy kadagiti naulpit a kinadiktador kadagiti nasion ken kadagiti nakaal-alingget a panaggugubat dagiti nasion.
Sipud idi 1914 nasurok a sangagasut a milion a tao ti napapatay gapu iti gubat. Panunotenyo ti liday ti tao nga iladladawan daytoy a bilang—riniwriw nga agledleddaang a pamilia ti makasapul iti liwliwa. Ken dagiti gubat agbanag iti sabsabali pay a kita ti panagsagaba malaksid iti naranggas nga ipapatay. Idi agngudo ti maikadua a gubat sangalubongan, adda nasurok a 12 milion a refugee idiay Europa. Kadagiti napalabas a tawen, nasurok a maysa ket kagudua a milion ti nagkamang manipud kadagiti lugar a paggugubatan iti Abagatan a daya nga Asia. Ti panaglalaban idiay Balkans pinilitna ti nasurok a dua a milion a pumanaw kadagiti pagtaenganda—iti adu a kasasaad tapno maliklikanda ti “panangdalus iti puli.”
Pudno a kasapulan dagiti refugee ti liwliwa, nangnangruna dagidiay mapilitan a pumanaw kadagiti pagtaenganda nga addaan laeng kadagiti gargaret a mabagkatda, a dida ammo ti pagturonganda wenno no aniat’ adda iti masanguananda ken kadagiti pamiliada. Mairaman ti kakasta a tao kadagiti nakakaasi unay a biktima ti panangirurumen; kasapulanda ti liwliwa.
Kadagiti nataltalna a paset iti daga, riniwriw ti agbibiag a gistay adipen ti sistema ti ekonomia iti lubong. Pudno, sumagmamano ti addaan aglaplapusanan a material a banag. Ngem, kaaduan ti inaldaw a makidangdangadang tapno agbiag. Adut’ agsapsapul iti disente a pagtaengan. Umad-adu ti awan panggedanna. “Ti lubong,” impakpakauna ti maysa a warnakan idiay Africa, “agturong iti awan kapadana a krisis ti kinaawan trabaho, a nasurok pay iti 1.3 bilion a tattao ti agsapul iti pagtrabahuan inton tawen 2020.” Di pagduaduaan a dagiti mairurrurumen iti panagbiag agkasapulan iti “pammabileg ken namnama”—liwliwa.
Kas tignay kadagiti narigat a kasasaad, agaramid dagiti dadduma iti krimen. Siempre, mangpataud laeng daytoy iti rigat kadagiti biktimada, ket ti adu a bilang ti krimen nayonanna ti pannakarikna iti pannakairurumen. Mabasa iti maysa a nabiit pay a paulo ti damdamag iti The Star, maysa a pagiwarnak idiay Johannesburg, South Africa: “Maysa nga aldaw iti biag ti ‘kapeggadan a pagilian iti lubong.’” Inladawan ti artikulo ti maysa a gagangay nga aldaw iti las-ud ken aglawlaw ti Johannesburg. Iti dayta nga aldaw, uppat a tao ti napapatay ken walo ti naagawan ti luganna. Sangapulo ket pito a panangserrek ti naipadamag iti maysa a lugar dagiti babaknang iti ruar ti siudad. Mainayon pay, adda sumagmamano a panagtakaw a naaramat ti paltog. Sigun iti pagiwarnak, inladawan daytoy dagiti pulis kas maysa a “medio naulimek” nga aldaw. Maawatan met, ti kakabagian dagiti napapatay ken dagidiay naserrek ti pagtaenganda ken natakawan iti kotse nakariknada iti nakaro a pannakairurumen. Kasapulanda ti pammasiguro ken namnama—liwliwa.
Iti sumagmamano a daga, addada nagannak a mangilako kadagiti annakda tapno agbalin balangkantis. Maysa a pagilian iti Asia a daydayuen dagiti turista gapu iti “sex tours” ti naipadamag nga addaan dua a milion a balangkantis, nga adu kadagitoy ti ginatang wenno kinidnap nga ubbing. Adda kadi pay tattao a maidaddadanes a nakarkaro ngem kadagitoy nakaay-ay-ay a biktima? Iti panangsalaysay iti daytoy nagdakes a negosio, impadamag ti magasin a Time ti maipapan iti maysa a komperensia idi 1991 dagiti organisasion ti babbai iti Abagatan a daya nga Asia. Sadiay, napattapatta a “30 a milion a babbai ti nailako iti intero a lubong manipud idi kangitingitan ti dekada ti 1970.”
Siempre, saanen a kasapulan a mailako dagiti ubbing iti pagbalangkantisan tapno agbalinda a biktima. Umad-adu ti pisikal a maab-abuso wenno ramesen pay ketdi dagiti nagannak ken kakabagian iti bukodda a pagtaengan. Mabalin marikna dagita nga ubbing ti saem iti naunday a panawen. Di pagduaduaan, kas nakaay-ay-ay a biktima ti panangirurumen, kasapulanda ti liwliwa.
Maysa a Nagkauna nga Estudiante ti Panangirurumen
Nasdaaw ni Ari Solomon iti kinasaknap ti panangirurumen ti tao. Insuratna: “Nagbaw-ingak ket nakitak amin a pammarigat a maaramid iti baba ti init, ket, adtoy! dagiti lulua dagiti naparigat, ket isuda awananda iti mangliwliwa, ket iti biang dagiti mangparparigat kadakuada adda idi pannakabalin, ngem awan ti mangliwliwa kadakuada.”—Eclesiastes 4:1.
No nautob ti masirib nga ari 3,000 a tawenen ti napalabas a kasapulan unay dagiti mairurrurumen ti mangliwliwa, ania ngatat’ ibagana ita? Nupay kasta, ammo ni Solomon nga awan imperpekto a tao, a pakairamananna, a maikaipaay iti liwliwa a kasapulan ti sangatauan. Maysa a natantan-ok ti kasapulan tapno maparmek ti pannakabalin dagiti manangirurumen. Adda kadi kasta a persona?
Iti Biblia, dakamaten ti Salmo 72 ti maipapan iti naindaklan a manangliwliwa iti amin a tao. Ti salmo ket insurat ti ama ni Solomon, ni Ari David. Iti inskripsion mabasa: “Maipanggep ken Solomon.” Nalawag, insurat dayta ti lakayen a ni Ari David maipanggep iti Maysa nga agtawid iti tronona. Daytoy a Maysa, sigun iti salmo, mangyeg iti permanente a bang-ar manipud iti pannakairurumen. “Kadagiti al-aldawna agrangpayanto ti kinalinteg, ken kinaruay ti talna, agingga iti maawanen ni bulan. Addanto met panagturayna manipud iti baybay agingga iti baybay ken . . . inggana kadagiti pangpungto ti daga.”—Salmo 72:7, 8.
Nalabit, idi insurat ni David dagitoy a sasao, pampanunotenna ti anakna a ni Solomon. Ngem nautob ni Solomon a dina kabaelan a pagserbian ti sangatauan iti pamay-an nga inladawan ti salmo. Matungpalna ti sasao ti salmo iti bassit laeng a pamay-an ken maigapu iti pagimbagan ti nasion nga Israel, saan nga agpaay iti pagimbagan ti intero a daga. Nalawag, isursuro daytoy naipaltiing a makaipadto a salmo daydiay natantan-ok ngem ni Solomon. Asino dayta? Awan sabali no di ni Jesu-Kristo.
Idi inwaragawag ti anghel ti pannakaipasngay ni Jesus, kinunana: “Ni Jehova a Dios itednanto kenkuana ti trono ni David nga amana.” (Lucas 1:32) Malaksid iti dayta, tinukoy ni Jesus ti bagina kas “maysa a nangnangruna ngem ni Solomon.” (Lucas 11:31) Manipud idi napagungar ni Jesus iti makannawan ti Dios, addan idiay langit, iti lugar a mabalin a pangtungpalanna ti sasao iti Salmo 72. Maysa pay, immawat iti pannakabalin ken autoridad manipud iti Dios tapno matukkolna ti sangol dagiti manangirurumen a tattao. (Salmo 2:7-9; Daniel 2:44) Gapuna ni Jesus daydiay mangtungpal iti sasao ti Salmo 72.
Agpatingganton ti Panangirurumen
Aniat’ kaipapanan daytoy? Kaipapananna nga asidegen a pumudno ti wayawaya manipud iti amin a kita ti panangirurumen ti tao. Ti awan kapadana a panagsagaba ken panangirurumen a nasaksian iti daytoy maika-20 a siglo ket impadto ni Jesus kas paset ti pagilasinan a mangtanda iti “panungpalan ti sistema ti bambanag.” (Mateo 24:3) Malaksid iti sabsabali pay a banag, impadtona: “Ti nasion tumakderto a bumusor iti nasion ket ti pagarian bumusor iti pagarian.” (Mateo 24:7) Nangrugi a matungpal dayta a paset ti padto idi bimtak ti umuna a gubat sangalubongan idi 1914. “Gapu iti iyaadu ti kinakillo,” kinuna pay ni Jesus, “lumamiisto ti ayat ti dakdakkel a bilang.” (Mateo 24:12) Ti kinakillo ken kinaawan ayat nangpataud iti dakes ken manangirurumen a kaputotan. Gapuna, di pagduaduaan nga asidegen ti panawen a bumallaet ni Jesu-Kristo kas baro nga Ari ditoy daga. (Mateo 24:32-34) Aniat’ kaipapanan dayta kadagiti tao a mairurrurumen nga addaan pammati ken Jesu-Kristo ken mangnamnama kenkuana kas tinudingan ti Dios a Manangliwliwa iti sangatauan?
Agpaay iti sungbat dayta a saludsod, basaentayo ti kanayonan a sasao ti Salmo 72 a matungtungpal ken Kristo Jesus: “Ispalennanto ti makasapul intono umkis, ken ti napanglaw nga awan mangarayat kenkuana. Mangngaasinto kadagiti napanglaw ken makasapul, ket dagiti kararua dagiti makasapul isalakannanto. Subbotennanto dagiti kararuada iti panangirurumen ken iti panangrabsut, ket napategto ti darada iti saklangna.” (Salmo 72:12-14) Gapuna siguraduento ti Ari a dinutokan ti Dios, ni Jesu-Kristo, nga awan agsagaba gapu iti panangirurumen. Addaan pannakabalin a mamagpatingga iti amin a kita ti kinaawan-hustisia.
‘Nasayaat sa dayta,’ nalabit kuna ti maysa, ‘ngem kasano met ita? Ania a liwliwa ti adda kadagiti agsagsagaba ita?’ Kinapudnona, talaga nga addan liwliwa kadagiti mairurrurumen. Ti sumaganad a dua nga artikulo iti daytoy a magasin ipakitada no kasano a riniwriw ti naliwliwadan babaen ti panangpatanor iti nadekket a relasion iti pudno a Dios, ni Jehova ken iti ipatpategna nga Anak, ni Jesu-Kristo. Maliwliwatayo iti kasta a relasion iti daytoy panawen ti panangirurumen ken mabalin nga iturongna ti maysa a tao iti biag nga agnanayon nga awanan panangirurumen. Kinuna ni Jesus iti kararagna iti Dios: “Daytoy kaipapananna ti agnanayon a biag, ti pananggun-odda iti pannakaammo maipapan kenka, ti maymaysa a pudno a Dios, ken iti daydiay imbaonmo, ni Jesu-Kristo.”—Juan 17:3.
[Ladawan iti panid 4, 5]
Awanton dagiti tao a mangirurumen iti sabali iti baro a lubong ti Dios