Apay nga Adda Krisis iti Panagtalek?
‘ADDA pay aya mapagtalkanyo kadagitoy a tiempo?’ Nalabit nakangngegkayon iti sumagmamano a maup-upay a tattao a nangyimtuod iti kastoy. Wenno nalabit nayimtuodyo a mismo dayta idi mariribukankayo kadagiti pasamak iti biagyo.
Di mailibak, adda sangalubongan a kinaawan panagtalek kadagiti institusion ken iti dadduma pay a tattao. Masansan, adda umiso a makagapu iti daytoy a kinaawan panagtalek. Manamnama kadi ti asinoman a tungpalen dagiti kaaduan a politiko amin nga ikarkarida sakbay ti eleksion? Ti maysa a surbey idi 1990, kadagiti 1,000 nga estudiante idiay Alemania ipakitana a nupay 16.5 porsiento kadakuada ti agtalek a marisut dagiti politiko ti parparikut ditoy lubong, doble ti kaadu dagiti nangipeksa iti nakaro a panagduadua. Ket kinuna ti kaaduan a dida agtalek iti kabaelan dagiti politiko a mangrisut kadagiti problema ken dida met patien a situtulokda a mangaramid iti kasta.
Inreklamo ti periodiko a Stuttgarter Nachrichten: “Nakaad-adu dagiti politiko a nangnangruna a mangpampanunot kadagiti bukodda a pagimbagan sa kalpasanna, nalabit, ti pagimbagan dagidiay nangibutos kadakuada.” Umanamong dagiti tattao iti dadduma pay a pagilian. Kinuna ti pagiwarnak a The European maipapan iti maysa a pagilian: “Natibker ti nakaibatayan ti panagduadua dagiti agtutubo kadagiti politiko ken kasta met dagiti natataengan.” Kinunana a ‘dagiti botante masansan nga ibasurada dagiti politikal a partido.’ Kinuna pay ti pagiwarnak: “Asinoman a makilangen kadagiti agtutubo [sadiay] mapaliiwna a dagus ti kinaawan panagtalekda ken kasda la agkalkallautang.” Ngem, no awan panagtalek ti publiko, bassit ti magapuanan ti demokratiko a gobierno. Iti naminsan kinuna ti dati a Presidente ti E.U. a ni John F. Kennedy: “Ti pakaibatayan ti epektibo a gobierno isu ti panagtalek ti publiko.”
Napukawen ti panagtalek ti adu iti lubong ti negosio gapu iti bigla a panagsuek ti ekonomia ken ti pannakapaay dagiti gannuat a nainaig iti nadaras a panagpabaknang. Idi nagsuek ti stock market idi Oktubre 1997, dinakamat ti maysa a magasin ti “nakaro ken pasaray di nainkalintegan a kinaawan panagtalek” kasta met “ti panagraira ti kinaawan panagtalek.” Kinunana met a “napalalo ti kinaawan panagtalek [iti maysa a pagilian ti Asia] nga uray la agpegpeggad ti mismo a kaadda ti rehimen.” Iti pakagupgopan, kastoy ti imbatadna: “Dagiti ekonomia agpannurayda iti panagtalek.”
Napaay met ti relihion a manggutugot iti panagtalek. Nakalkaldaang ti komento ti narelihiosuan a warnakan iti Alemania a Christ in der Gegenwart: “Agtultuloy a mapukpukaw ti panagtalek dagiti umili iti Iglesia.” Iti nagbaetan ti 1986 ken 1992, ti bilang dagiti Aleman a napalalo ti panagtalekda, wenno maikuna nga adda panagtalekda, iti iglesia ket nagsuek manipud 40 agingga iti 33 porsiento. Kinapudnona, iti dati a Makindaya nga Alemania, nagsuek dayta iti nababbaba pay ngem 20 porsiento. Iti kasunganina, immadu dagiti tattao a bassit wenno awan panagtalekda iti iglesia manipud 56 agingga iti 66 porsiento iti dati a Makinlaud nga Alemania ken agingga iti 71 porsiento iti dati a Makindaya nga Alemania.
Nakadidillaw ti pannakapukaw ti panagtalek iti dadduma pay a tay-ak malaksid iti politika, negosio, ken relihion—dagiti tallo nga adigi ti natauan a kagimongan. Ti sabali pay a pagarigan ket ti pannakaipaalagad ti linteg. Dagiti paglusotan kadagiti linteg mainaig iti krimen, parparikut iti umiso a panangipaalagad iti linteg, ken mapagduaduaan a desision ti korte pinakapuyna unay ti panagtalek dagiti tattao. Sigun iti magasin a Time, “ti pannakadismaya dagiti umili ken ti polisia nakagtengen iti punto a naawanen ti panagtalek iti sistema a maulit-ulit a mangisubli kadagiti napeggad a kriminal iti lansangan.” Gapu kadagiti darum maibusor iti kinadakes ken kinadangkok dagiti polis, napukaw metten ti panagtalek uray kadagiti polis.
Maipapan kadagiti internasional a politika, dagiti natungday a saritaan ti kappia ken di naballigi a cease-fire ipakitana ti kinaawan panagtalek. Ni Bill Richardson, embahador ti E.U. iti Naciones Unidas, intudona ti kangrunaan a lapped iti panangragpat iti talna idiay Makintengnga a Daya, a kunana laeng: “Awan panagtalek.”
Kasta met, iti ad-adda pay a personal a kasasaad, adu ti tattao nga awan panagtalekda uray kadagiti nasinged a kakabagian ken gagayyem, dagiti mismo a gagangay a pagtaklinan ti tattao maipaay iti pannakaawat ken liwliwa no adda parikutda. Mayasping unay dayta iti kasasaad a dineskribir ti Hebreo a mammadto a ni Mikias: “Saankayo nga agtalek iti kaarruba; dikayo ikabil ti talekyo iti gayyem; annadam dagiti ruangan iti ngiwatmo iti daydiay agidda iti saklotmo.”—Mikias 7:5.
Maysa a Tanda Dagiti Tiempo
Itay laeng nabiit naadaw a kinuna ti Aleman a sikologo a ni Arthur Fischer: “Ti panagtalek iti irarang-ay ti kagimongan ken iti masakbayan ti maysa a tao ket kinapudnona nakabatbatad ti panagsuekna iti amin a benneg. Pagduaduaan dagiti agtutubo a makatulong dagiti institusion ti sosiedad kadakuada. Awanen ti panagtalekda, iti man politika, relihion, wenno iti aniaman a sabali pay nga organisasion.” Di pakasdaawan a nadakamat ni sosiologo nga Ulrich Beck ti maipapan iti “kultura ti panagduadua” kadagiti nabayagen nga autoridad, institusion, ken eksperto.
Iti kasta a kultura, umikay dagiti tattao, iwaksida amin nga autoridad, ket agbiagda sigun kadagiti personal nga estandarte, nga agdesisionda a di agpannuray iti balakad wenno panangiwanwan ti sabsabali. Dadduma ti nagbalin a managsuspetsa unay, a nalabit awan konsiderasionda no makilangenda kadagidiay ipapanda a didan mapagtalkan. Daytoy a kababalin degdeganna ti di nasayaat a kasasaad, a kas ti nadeskribir iti Biblia: “Kadagiti maudi nga al-aldaw dumtengto dagiti napeggad a tiempo a narigat a pakilangenan. Ta dagiti tattao managayatdanto iti bagbagida, managayat iti kuarta, napalangguad, natangsit, managtabbaaw, nasukir kadagiti nagannak, awanan panagyaman, saan a nasungdo, awanan nainkasigudan a panagayat, saan a sidadaan iti aniaman a tulagan, manangparpardaya, awanan panagteppel, narungsot, awanan panagayat iti kinaimbag, mangliliput, natangken ti uloda, natangsit a buyogen ti panagpannakkel, managayat iti ragragsak imbes a managayat koma iti Dios, nga addaanda iti langa ti nadiosan a debosion ngem libakenda ti pannakabalin dayta.” (2 Timoteo 3:1-5; Proverbio 18:1) Wen, ti agdama a krisis iti panagtalek ket maysa a tanda dagiti tiempo, tanda “kadagiti maudi nga al-aldaw.”
Iti lubong nga aglaklak-am iti krisis ti panagtalek ken napnuan kadagiti tattao a kas kadagidiay kalkalpas a nadeskribir, talaga a saan a matagiragsak a naan-anay ti biag. Ngem realistiko kadi a panunoten nga agbalbaliwto dagiti bambanag? Mabalin ngata a maparmek ti agdama a krisis iti panagtalek? No mabalin, kasano ken kaano?