Jerusalem​—Isu Kadi ti ‘Kangrunaan a Ragsakyo’?

“Toy dilak kumpet koma iti ngangaw toy ngiwatko, . . . no diak koma ipatpateg ti Jerusalem ngem iti kangrunaan a ragsakko.”​—SALMO 137:6.

1. Ania ti panangmatmat dagiti adu a naidestiero a Judio maipapan iti siudad a pinili ti Dios?

AGARUP pito a dekadan ti napalabas nanipud nagsubli idiay Jerusalem idi 537 K.K.P. dagiti Judio a naidestiero. Nabangon manen ti templo ti Dios, ngem langalang pay la ti siudad. Kabayatan ti pannakaidestieroda, nabukel ti maysa a baro a kaputotan. Awan duadua nga adu kadakuada ti nakarikna iti kas ti narikna ti salmista, a nangikanta iti kastoy: “No lipatenka koma, O Jerusalem, malipatan koma toy imak a kanawan ti kinasigona.” (Salmo 137:5) Saan a basta linagip dagiti dadduma ti Jerusalem; pinaneknekanda babaen kadagiti aramidda a dayta ti “kangrunaan a ragsak[da].”​—Salmo 137:6.

2. Siasino ni Esdras, ken kasano a naparaburan?

² Kas pagarigan, usigenyo ni Esdras a padi. Uray idi sakbay a nagsubli iti daga a nakayanakanna, sipipinget nga intandudona ti nasin-aw a panagdayaw idiay Jerusalem. (Esdras 7:6, 10) Sibabaknang a naparaburan ni Esdras gapu iti dayta. Tinignay ni Jehova a Dios ti puso ti ari ti Persia a mangipaay ken Esdras iti pribilehio a mangidaulo iti maikadua a grupo dagiti naidestiero iti panagsublida idiay Jerusalem. Maysa pay, inikkan ida ti ari iti adu a balitok ken pirak a ‘pangpasayaat iti balay ni Jehova.’​—Esdras 7:21-27.

3. Kasano nga impaneknek ni Nehemias a ti Jerusalem ti kangrunaan a pakaseknanna?

³ Agarup 12 a tawen kalpasanna, adda maysa pay a Judio a nagtignay a sipipinget​—ni Nehemias. Nagserbi iti palasio ti ari ti Persia idiay Susan. Natan-ok ti saadna kas para iggem iti kopa ni Ari Artaxerxes, ngem saan a dayta ti ‘kangrunaan a ragsak’ ni Nehemias. Imbes ketdi, il-iliwenna ti mapan ket bangonenna manen ti Jerusalem. No mano a bulan nga inkarkararag daytoy ni Nehemias, ket pinaraburan ni Jehova a Dios gapu iti dayta nga inaramidna. Idi naammuanna ti pakaringgoran ni Nehemias, pinakuyogan ti ari ti Persia iti maysa a bunggoy dagiti soldado agraman sursurat a nangpalubos kenkuana a mangbangon manen iti Jerusalem.​—Nehemias 1:1–​2:9.

4. Kasanotay a maipakita a ti panagdayaw ken Jehova ti kangrunaan a ragsaktayo?

⁴ Di pagduaduaan a da Esdras, Nehemias, ken dagiti adu a Judio a nakitinnulong kadakuada pinaneknekanda a napatpateg ngem iti uray ania ti panagdaydayaw ken Jehova a nakasentro idiay Jerusalem​—nga isu dayta ‘ti kangrunaan a ragsakda,’ kayatna a sawen, napatpateg ngem iti aniaman a sabali a banag a mabalin a pagrag-oanda. Anian a pammaregta dagiti kasta nga indibidual kadagiti amin ita nga addaan iti kasta a panangmatmat ken Jehova, iti panagdayaw kenkuana, ken iti organisasionna nga iturturong ti espiritu! Kastakay met kadi? Ipakpakitayo kadi babaen ti panagibturyo kadagiti nadiosan nga aramid a ti kangrunaan a ragsakyo isu ti pribilehio nga agdaydayaw ken Jehova a kadua ti dedikado nga ilina? (2 Pedro 3:11) Tapno ad-adda a maparegtatayo, usigentayo dagiti nasayaat a resulta ti ipapan ni Esdras idiay Jerusalem.

Dagiti Bendision ken Rebbengen

5. Aniada a nabaknang a bendision ti sinagrap dagiti agnanaed iti Juda idi kaaldawan ni Esdras?

⁵ Agarup 6,000 a nakayawan ti mangbukel iti grupo a kadua ni Esdras a nagsubli. Nangisangpetda iti balitok ken pirak a maipaay iti templo ni Jehova. Aggatad ita dagitoy iti agarup 35 milion a doliar. Agarup mamimpito nga ad-adu daytoy ngem kadagiti balitok ken pirak a naisangpet dagiti nakayawan nga immun-una a nagsubli. Nalapunos la ketdi iti panagyaman ken Jehova dagiti agnanaed iti Jerusalem ken Juda gapu iti daytoy a material a suporta a naawatda ken kadagitoy a tattao! Ngem dagiti nabaknang a bendision nga aggapu iti Dios adda kakuykuyogda a rebbengen.​—Lucas 12:48.

6. Ania ti natakuatan ni Esdras iti daga a nakayanakanna, ket ania ti reaksionna?

⁶ Di nagbayag, natakuatan ni Esdras nga adu kadagiti Judio, a pakairamanan ti sumagmamano a papadi ken papanglakayen, ti nanglabsing iti Linteg ti Dios babaen ti panangasawada kadagiti pagano a babbai. (Deuteronomio 7:3, 4) Nainkalintegan laeng a naladingitan unay gapu iti daytoy a panangsalungasing iti Linteg ti tulag ti Dios. “Idi a nangngegko daytoy, pinigisko ti pagan-anayko ken ti lambonko, . . . ket nagtugawak nga agmalmalanga.” (Esdras 9:3) Kalpasanna, iti imatang dagiti madandanagan nga Israelita, imbukbok ni Esdras ti linaon ti pusona iti maysa a kararag ken Jehova. Bayat a dumdumngeg ti amin, rinepaso ni Esdras ti panagsukir idi ti Israel ken ti impakauna ti Dios a mapasamak no mangasawada kadagiti pagano nga agnanaed iti daga. Ingngudona: “O Jehova, a Dios ti Israel nalintegka; ta nabatikami a nakalapsut, kas itoy nga aldaw: adtoy, addakami iti sanguanam kadagiti babakmi; ta awan ti makapagtakder iti saklangmo gapu itoy.”​—Esdras 9:14, 15.

7. (a) Ania a nagsayaat nga ulidan ti impaay ni Esdras iti panangtaming kadagiti nakabasol? (b) Ania ti inaramid dagiti nakabasol idi kaaldawan ni Esdras?

⁷ Inaramat ni Esdras ti sao a “kami.” Wen, inramanna ti bagina, nupay saan nga isu a mismo ti nakabasol. Ti nakaro a panagsennaay ni Esdras agraman ti napakumbaba a kararagna tinukayna ti puso dagiti tattao ken tinignayna ida kadagiti aramid a pakakitaan iti panagbabawi. Nangidatagda iti nasaem a solusion​—papanawen dagiti amin a nangsalungasing iti Linteg ti Dios dagiti ganggannaet nga assawada ken dagiti nayanak kadakuada ket pagsublienda ida kadagiti dagada. Immannugot ni Esdras iti daytoy nga addang ket ginuyugoyna dagiti nakabasol nga agtungpalda. Tangay adda autoridadna nga inted ti ari ti Persia, adda kalintegan ni Esdras a mangipapatay kadagiti amin a naglabsing wenno mangpatalaw kadakuada idiay Jerusalem ken Juda. (Esdras 7:12, 26) Ngem agparang a saan idi a kasapulan nga aramidenna dayta. Kinuna “ti amin a gimong”: “Kas ti kinunam a maipapan kadakami, kasta ti rebbengmi nga aramiden.” Maysa pay, impudnoda: “Naglabsingkami iti kasta unay itoy a gapu.” (Esdras 10:11-13) Nailista iti Esdras kapitulo 10 ti nagnagan dagiti 111 a lallaki a nagtungpal babaen ti panangpapanawda kadagiti ganggannaet nga assawada ken dagiti nayanak kadakuada.

8. Apay a pagimbagan ti intero a sangatauan ti nainget a tignay a panangpapanaw kadagiti ganggannaet nga assawa?

⁸ Daytoy a tignay ket agpaay a pagimbagan saan laeng a ti Israel no di pay ket ti intero a sangatauan. No saan a nailinteg dagiti bambanag, mabalin a nailaok koman dagiti Israelita kadagiti kabangibang a nasion. Iti kasta, namulitan koman ti kapuonan ti Naikari a Bin-i a pakabendisionan ti intero a sangatauan. (Genesis 3:15; 22:18) Narigat koman nga ipasdek ti kinasiasino ti Naikari a Bin-i kas kaputotan ni Ari David iti tribu ti Juda. Kalpasan ti 12 a tawen, naikkan manen iti atension daytoy napateg a banag idi a “limmasin ti putot ti Israel kadagiti amin a ganggannaet.”​—Nehemias 9:1, 2; 10:29, 30.

9. Ania a nasayaat a balakad ti ipaay ti Biblia kadagiti Kristiano a di manamati dagiti assawada?

⁹ Ania ti maadal dagiti adipen ni Jehova ita iti daytoy a salaysay? Bueno, awan dagiti Kristiano iti babaen ti Linteg ti tulag. (2 Corinto 3:14) Imbes ketdi, tungtungpalenda ti “linteg ti Kristo.” (Galacia 6:2) Gapuna, ti maysa a Kristiano a di manamati ti asawana surotenna ti balakad ni Pablo a: “No ti asinoman a kabsat a lalaki addaan iti di mamati nga asawa, ket kaskasdi isu umanamong a makipagnaed kenkuana, dina koma panawan.” (1 Corinto 7:12) Maysa pay, addaan dagiti Kristiano a di manamati dagiti assawada iti Nainkasuratan nga obligasion a mangikagumaan a mamagballigi iti panagasawada. (1 Pedro 3:1, 2) Ti panagtulnog iti daytoy nasayaat a balakad masansan nga agresulta iti bendision agsipud ta adda dagiti di manamati nga assawa a nagbalbaliw ti panangmatmatda maipapan iti pudno a panagdayaw. Dagiti dadduma nagbalinda pay ketdi a matalek a bautisado a Kristiano.​—1 Corinto 7:16.

10. Ania ti maadal dagiti Kristiano kadagiti 111 nga Israelita a lallaki a nangpapanaw kadagiti ganggannaet nga assawada?

¹⁰ Kaskasdi, dagiti Kristiano nga awanan assawa adda nasayaat a maadalda iti panangpapanaw dagiti Israelita kadagiti ganggannaet nga assawada. Saanda koma nga irugi ti makiinnarem kadagidiay di manamati. Mabalin a narigat, nasaem pay ketdi, ti panangliklik iti kasta a relasion, ngem dayta ti kasayaatan nga aramiden ti maysa tapno agtultuloy a paraburan ti Dios. Naibilin kadagiti Kristiano: “Dikay agbalin a di agkaasmang a naisangol kadagiti di manamati.” (2 Corinto 6:14) Ti napudno a kapammatian ti pakiasawaan koma ti asinoman nga agwaywayas a Kristiano nga agtarigagay a makiasawa.​—1 Corinto 7:39.

11. Kas kadagiti Israelita a lallaki, kasanotayo a masubok no maipanggep iti pagrag-oantayo?

¹¹ Iti adu a dadduma pay a pamay-an, agbalbaliw met dagiti Kristiano no maipabigbig kadakuada nga agturturongda iti di nainkasuratan a direksion. (Galacia 6:1) Masansan nga ipakpakita daytoy a pagiwarnak ti di nainkasuratan a kondukta a mamagbalin iti maysa a tao a di maikari nga agtalinaed a paset ti organisasion ti Dios. Kas pagarigan, idi 1973 naawatan a naan-anay ti ili ni Jehova a serioso a basol ti panagdroga ken ti panagtabako. Tapno makapagbiagtayo iti nadiosan a wagas, masapul a “dalusantayo . . . dagiti bagbagitayo iti tunggal pakatulawan iti lasag ken iti espiritu.” (2 Corinto 7:1) Adu ti nangipapuso iti kasta a balakad ti Biblia; situtulokda nga agpasar kadagiti epekto ti panangisardeng kadagiti nadakamat a bisio tapno makapagtalinaedda a paset ti nadalus nga ili ti Dios. Maipapaay met ti nalawag a Nainkasuratan a balakad maipapan iti sekso, panagkawkawes, panaglanglanga, ken ti nainsiriban a panangpili iti trabaho, paglinglingayan, ken musika. Aniaman a Nainkasuratan a prinsipio ti maiturong iti atensiontayo, sapay koma ta madadaantayo a ‘paatur,’ kas kadagiti 111 nga Israelita a lallaki. (2 Corinto 13:11) Ipakita daytoy a ‘ti kangrunaan a ragsaktayo’ isu ti pribilehio nga agdaydayaw ken Jehova a kadua ti nasantuan nga ilina.

12. Ania ti napasamak idi 455 K.K.P.?

¹² Kalpasan ti panangipadamagna iti pagteng maipapan kadagiti ganggannaet nga assawa, saan nga ibaga ti Biblia kadatayo no ania ti napasamak idiay Jerusalem iti simmaganad a 12 a tawen. Awan duadua a kimmaro ti ibubusor dagiti nasion a kabangibang ti Israel gapu iti pannakawaswas ti adu a panagasawa. Idi 455 K.K.P., dimteng ni Nehemias idiay Jerusalem nga adda kakaduana a soldado. Nadutokan a gobernador ti Juda ket awitna dagiti surat ti ari ti Persia a nangpalubos kenkuana a mangbangon manen iti siudad.​—Nehemias 2:9, 10; 5:14.

Ibubusor Manipud Kadagiti Umapal a Kabangibang a Nasion

13. Ania a kababalin ti impakita dagiti kabangibang dagiti Judio a mangan-annurot iti ulbod a relihion, ket ania ti inaramid ni Nehemias?

¹³ Dagiti kabangibang a nasion a mangan-annurot iti ulbod a relihion binusorda ti panggep ti idadateng ni Nehemias. Isu ket binutbuteng dagiti panguluenda babaen ti panangisaludsodda: “Umalsakayto aya a maibusor iti ari?” Kas pakakitaan iti pammatina ken Jehova, insungbat ni Nehemias: “Ti Dios ti langit, parang-ayennakamto, gapuna a dakami nga ad-adipenna tumakderkami ken bangonenmi: ngem dakayo awanankayo iti biang, uray kalintegan, uray pakalaglagipan, idiay Jerusalem.” (Nehemias 2:19, 20) Idi mangrugi ti pannakatarimaan ti bakud, inrabak dagidi met laeng a kabusor: ‘Ania ti ar-aramiden dagiti nakapsut a Judio? Pagungarenda aya dagiti batbato manipud iti gabsuon ti tinumek? No umuli ti maysa a zorra, rebbaennanto ti bakudna a kinabite.’ Imbes a sungbatanna daytoy, inkararag ni Nehemias: “Timudem, O Diosmi, ta mauy-uyawkami: ket ibaw-ingmo ti panangumsida iti rabaw ti uloda met laeng.” (Nehemias 4:2-4) Nagtultuloy nga impakita ni Nehemias ti kastoy a nagsayaat nga ulidan iti panagpannuray ken Jehova!​—Nehemias 6:14; 13:14.

14, 15. (a) Kasano a sinango ni Nehemias ti pangta dagiti kabusor a mangranggas? (b) Kasano a nabaelan dagiti Saksi ni Jehova nga ituloy ti trabahoda a naespirituan a panagbangon iti baet ti nakaro nga ibubusor?

¹⁴ Tapno maitungpalda ti napateg a trabahoda a panangasaba, agpannuray met iti Dios dagiti Saksi ni Jehova ita. Ikagkagumaan dagiti bumusbusor a lapdan daytoy a trabaho babaen ti panangumsi. Adda dagiti interesado iti mensahe ti Pagarian a sumuko no dadduma agsipud ta saanda a maibturan ti malalais. No saan nga agkurri ti pananglais, mabalin a makapungtot ken mamutbuteng a mangranggas dagiti bumusbusor. Kasta idi ti napasaran dagiti agibangbangon kadagiti bakud ti Jerusalem. Ngem saan a nagbuteng ni Nehemias. Pinagsaganana ketdi dagiti agibangbangon a makiranget kadagiti kabusor ken pinabilegna ti pammatida, a kunkunana: “Dikayo agbuteng kadakuada, lagipenyo ti Apo [“Jehova,” NW], a dakkel ken nakakigkigtot, ket makigubatkayo a maipaay kadagiti kakabsatyo, annakyo a lallaki, ken annakyo a babai, assawayo a babbai, ken balbalayyo.”​—Nehemias 4:13, 14.

¹⁵ Kas idi kaaldawan ni Nehemias, nakabalan a naimbag dagiti Saksi ni Jehova tapno maitultuloyda ti trabahoda a naespirituan a panagbangon iti baet ti nakaro nga ibubusor. Mangipapaay ti “matalek ken masirib nga adipen” iti makapabileg-pammati a naespirituan a taraon, a tumulong iti ili ti Dios nga agbalin a nabunga uray iti lugar a maiparit ti trabahoda. (Mateo 24:45) Kas resultana, agtultuloy a parparaburan ni Jehova ti ilina iti irarang-ay iti intero a daga.​—Isaias 60:22.

Dagiti Parikut iti Uneg

16. Ania dagiti parikut iti uneg a nakaupayan dagidi agibangbangon iti bakud ti Jerusalem?

¹⁶ Bayat nga agtultuloy ti pannakabangon manen ti bakud ti Jerusalem ket ngumatngato ti bakud, rumigat met a rumigat ti trabaho. Adda idi rimsua a parikut a nakaupayan dagiti napinget a trabahador. Gapu iti kinakirang ti taraon, problema ti sumagmamano a Judio no sadino ti pangalaanda iti pagbiag dagiti pamiliada ken pagbuis iti gobierno ti Persia. Pinabulodan ida dagiti nabakbaknang a Judio iti taraon ken kuarta. Ngem, kapilitan nga inkari dagiti napangpanglaw nga Israelita dagiti daga ken annakda kas garantia a bayadandanto ti kuarta agraman ti interesna, banag a maisalungasing iti Linteg ti Dios. (Exodo 22:25; Levitico 25:35-37; Nehemias 4:6, 10; 5:1-5) Ket ita binallaagan ida dagiti nagpautang nga alaenda dagiti dagada ken pinilitda ida a mangilako kadagiti annakda kas ad-adipen. Napalalo ti pungtot ni Nehemias iti kastoy a naulpit, materialistiko a kababalin. Nagtignay a dagus tapno masigurado ti agtultuloy a panangbendision ni Jehova iti pannakabangon manen ti bakud ti Jerusalem.

17. Ania ti inaramid ni Nehemias tapno masigurado ti agtultuloy a panangbendision ni Jehova iti trabaho a panagbangon, ket ania ti nagbanaganna?

¹⁷ Naangay “ti maysa a dakkel a gimong,” ket imparupa ni Nehemias kadagiti nabakbaknang nga Israelita a saan a makaay-ayo ken Jehova ti inaramidda. Kalpasanna indawatna kadagiti nakabasol, a pakairamanan ti sumagmamano a papadi, nga isublida amin nga interes nga innalada ken isublida dagiti daga a saan a legal nga innalada kadagidiay di makabayad iti interes. Makaparagsak ta kinuna dagiti nakabasol: “Isubliminto kadakuada, ket dikamto agdawat iti aniaman kadakuada; kasta ti aramidenminto, kas met laeng iti saoem.” Saan nga ubbaw a sasao dagitoy, ta ipadamag ti Biblia nga “inaramid dagiti tattao a mayannurot iti sao [ni Nehemias].” Ket ti amin a gimong indaydayawda ni Jehova.​—Nehemias 5:7-13.

18. Gapu iti ania a kababalin nga agdindinamag dagiti Saksi ni Jehova?

¹⁸ Iti ngay kaaldawantayo? Imbes a mananggundaway, agdindinamag dagiti Saksi ni Jehova gapu iti kinaparaburda kadagiti kapammatianda ken kadagiti dadduma pay a biktima ti didigra. Kas idi kaaldawan ni Nehemias, nagresulta daytoy iti adu nga ebkas ti panagyaman a pakaidayawan ni Jehova. Ngem maigiddato iti dayta, nakita “ti matalek ken masirib nga adipen” a nasken a mangipaay iti Nainkasuratan a balakad maipapan iti negosio ken iti panangliklik iti inaagum a pananggundaway kadagiti sabsabali. Iti dadduma a pagilian, kadawyan ti agkiddaw iti dakkel a sab-ong, ngem sibabatad a mamakdaar ti Biblia a dagiti naagum a tattao ken manangkikil didanto tawiden ti Pagarian ti Dios. (1 Corinto 6:9, 10) Ti panangipangag ti kaaduan a Kristiano iti kasta a balakad ipalagipna ti panangbigbig dagiti Judio a di umiso ti pananggundaway kadagiti napangpanglaw a kakabsatda.

Nalpas ti Bakud ti Jerusalem

19, 20. (a) Ania ti epektona kadagiti relihioso a bumusbusor ti pannakaileppas ti bakud ti Jerusalem? (b) Ania a balligi ti napasaran dagiti Saksi ni Jehova iti adu a pagilian?

¹⁹ Iti baet ti ibubusor, nalpas ti bakud ti Jerusalem iti las-ud ti 52 nga aldaw. Ania ti epekto daytoy kadagiti bumusbusor? Kinuna ni Nehemias: “Naaramid, idi a nangngeg dayta dagiti amin a kabusormi, nga amin dagiti nasion nga addada idi iti sibaymi, nagbutengda, ket napalidayda unay kadagiti matada met laeng; ta naawatanda a daytoy nga aramid naaramid idi a gapu iti Dios.”​—Nehemias 6:16.

²⁰ Iti kaaldawantayo, agtultuloy ti ibubusor iti trabaho ti Dios iti nagduduma a pamay-an ken lugar. Nupay kasta, minilion a tattao ti makakitkita iti kinaubbaw ti panangbusor kadagiti Saksi ni Jehova. Kas pagarigan, usigenyo dagiti napalabas a panaggandat a mamagpatingga iti trabaho a panangasaba idiay Nazi nga Alemania, Makindaya a Europa, ken iti adu a pagilian ti Africa. Napaay amin dagita a panaggandat, ket adu a tattao ita ti makabigbig a ‘maar-aramid ti trabahotayo gapu iti Dios.’ Anian a gunggona daytoy kadagiti nabayagen a matalek a Saksi kadagita a lugar a namagbalin iti panagdayaw ken Jehova a ‘kangrunaan a ragsakda’!

21. Aniada a napateg a pasamak ti mausig iti sumaganad nga artikulo?

²¹ Iti sumaganad nga artikulo, repasuentayo dagiti napateg a pasamak a nangiturong iti naragsak a pannakaidaton ti nabangon manen a bakud ti Jerusalem. Usigentay met no kasano nga asidegen ti pannakaileppas ti nadaydayag nga amang a siudad nga agpaay iti pagimbagan ti intero a sangatauan.

Malagipyo Kadi?

◻ Kasano a pinagrag-oan da Esdras ken dadduma pay ti Jerusalem?

◻ Aniada a biddut ti nangtulongan da Esdras ken Nehemias kadagiti adu a Judio nga ilinteg?

◻ Aniada ti maadalyo kadagiti salaysay maipapan kada Esdras ken Nehemias?

[Ladawan iti panid 15]

Ti Jerusalem, saan a ti natan-ok a saadna idiay Susan, ti kangrunaan a pakaseknan ni Nehemias

[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

Kas ken Nehemias, nasken a dumawattayo ken Jehova iti pannarabay ken kired tapno maitultuloy ti nagpateg a trabahotayo a panangasaba