No Kasanotay a Mapatanor ti Kinatakneng
DAGITI moderno aldaw a diksionario depinarenda ti “kinatakneng” kas “kinadalus iti moral; kinaimbag.” Ipamatmatna ti “umiso a panagtigtignay ken panagpampanunot; kinasingpet.” Sigun ken leksikograpo a Marvin R. Vincent, ti orihinal a klasikal nga anag ti Griego a sao a naipatarus a “kinatakneng” ipasimudaagna ti “aniaman a kita ti kinaimbag.” Saan ngarud a pagsiddaawan nga adda tiempo idi a naibilang a natakneng dagiti galad a kas iti kinamanakem, kinatured, kinadisiplinado, di panangidumduma, kinamanangaasi, kinaanus, kinamapagtalkan, kinapakumbaba, ken kinasungdo. Nadepinar met ti kinatakneng kas “panangannurot iti umiso a pagalagadan.”
Makinpagalagadan ti nasken nga annurotentayo no maipapan iti kinasayaat, kinaimbag, ken kinaumiso? Kinuna ti magasin a Newsweek: “Sigun iti naimpluensia a grupo a mangad-adal iti moral a pilosopia, ti panagduadua nga immula ti Pannakalawlawag (maysa a pilosopo a movimiento idi maika-18 a siglo) pinagbalinna ti amin a kapanunotan maipapan iti no ania ti umiso ken di umiso kas maysa laengen a personal a pili, emosional a pagayatan wenno pili sigun iti kultura.” Ngem ti rikna kadi ti mangikeddeng no ania a talaga ti umiso ken di umiso? Saan. Tapno mapatanor ti kinatakneng, kasapulantay ti maysa a natalged a pagalagadan ti naimbag ken dakes—ti pagalagadan a mabalin a pangibatayan no ti maysa a tignay, kababalin, wenno galad ket umiso wenno di umiso.
Ti Kakaisuna a Pudno a Gubuayan Dagiti Moral a Pagalagadan
Adda ti maymaysa a pudno a Gubuayan dagiti pagalagadan iti moral—ti Namarsua iti sangatauan, ni Jehova a Dios. Di nagbayag kalpasan a pinarsuana ti umuna a lalaki, ni Adan, kastoy ti imbilin ni Jehova a Dios kenkuana: “Kadagiti amin a kayo iti minuyongan mangankanto a siwayawaya: Ngem ti aggapu iti kayo ti pannakaammo ti imbag ken ti dakes saanmonto a kanen: ta iti aldaw a pannanganmo iti daydiay mataykanto a di bumurong.” (Genesis 2:16, 17) Impaay ni Jehova a Dios ti kasta a naidumduma a nagan iti dayta a kayo tapno ipasimudaagna nga isu laeng ti addaan iti kalintegan a mangikeddeng no ania ti naimbag ken no ania ti dakes para kadagiti parsuana. Dagiti ngarud pagalagadan ti Dios mainaig iti naimbag ken dakes nagbalinda a pakaibatayan ti panangukom, wenno pangtingitingan iti aramid, panangmatmat, ken kababalin ti maysa a tao. No awan dagiti kasta a pagalagadan, ditay mapagduma ti umiso ken di umiso.
Ti bilin mainaig iti kayo ti pannakaammo iti naimbag ken dakes impasangona kada Adan ken Eva ti maysa a panagpili—agtulnogda wenno agsukirda. Makuna a nataknengda no nagtulnogda iti dayta a bilin. Idi agangay, intultuloy nga impalgak ni Jehova no ania dagiti makaay-ayo ken di makaay-ayo kenkuana, ket inrekordna daytoy iti Biblia para kadatayo. Tapno ngarud mapatanor ti kinatakneng, masapul nga annurotentayo dagiti nalinteg a pagalagadan ni Jehova a naibalabala iti Kasuratan.
Naan-anay nga Ammuen Dagiti Pagalagadan ti Dios
Yantangay inkeddeng ni Jehova a Dios dagiti pagalagadan ti naimbag ken dakes ken impalgakna dagitoy iti Biblia, saan kadi a rumbeng a naan-anay nga ammuentay dagitoy? Insurat ni apostol Pablo: “Amin a Kasuratan impaltiing ti Dios ken makagunggona iti panangisuro, iti panangtubngar, iti panangpalinteg iti bambanag, iti panangdisiplina iti kinalinteg, tapno ti tao ti Dios naan-anay koma a makabael, naan-anay a nakabalan maipaay iti tunggal naimbag nga aramid.”—2 Timoteo 3:16, 17.
Kas pagarigan, utobenyo ti nadakamat iti immun-una nga artikulo maipapan ken Kunihito, idi isut’ di natarusan ti amona idi imparangarangna ti kinaemma sigun iti panangmatmat ti kulturana. Idi agangay, nakatulong kenkuana ti panangamiris kadagiti Nainkasuratan a pagalagadan tapno agbalin nga ad-adda a balanse ti pamay-anna. Iparparegta ti Biblia ti kinaemma, ken mamakdaar maibusor iti nalabes a panagtalek iti bagi ken kinapangas. (Proverbio 11:2; Mikias 6:8) Kaskasdi, idi imbinsabinsana dagiti kualipikasion para iti “akem a manangaywan,” dinakamat ni apostol Pablo ti ‘panangragpat’ iti dayta a pribilehio. (1 Timoteo 3:1) ‘Rumagpat’ koma ngem di agpannakkel wenno aginlalaing. Kaskasdi, di met koma tagibassiten ti bagi.
Ania ti kuna ti Biblia maipapan iti kinadalus iti moral no iti tay-ak ti negosio? Gagangayen ita kadagiti negosiante nga agaramat kadagiti sinisuitik a pamay-an wenno aglabsing kadagiti paglintegan ti gobierno ken panagbuis. Ngem aniaman ti ar-aramiden ti dadduma, ti Biblia isuronatayo nga “agbiag a mapagtalkan iti isuamin a bambanag.” (Hebreo 13:18) Gapuna, mapatanortayo ti kinatakneng babaen ti panagbalin a mapagtalkan ken di mangidumduma kadagiti amo, empleado, kustomer, ken gobierno. (Deuteronomio 25:13-16; Roma 13:1; Tito 2:9, 10) Ti kinamapagtalkan talaga a patanorenna ti panagtalek ken naimbag a nakem. Sa masansan a maliklikan dagiti di panagkikinnaawatan ken parikut a mabalin a tumaud gapu iti “di mapakpakadaan a pasamak” no adda maaramid a kasuratan para kadagiti katulagan.—Eclesiastes 9:11, NW; Santiago 4:13, 14.
Kasapulan met a patanorentayo ti kinatakneng no maipapan iti panagkawkawes ken panaglanglanga. Agduduma dagiti pili iti kawes depende iti kultura, ket mabalin a napigsa ti awis a sumurot iti kabaruan nga istilo ken uso. Ngem apay koma a sumurottayo iti tunggal baro a moda wenno uso? Balakadannatayo ti Biblia a ‘sumardengtayo a maisuksukog maitunos iti daytoy a sistema ti bambanag.’ (Roma 12:2) Imbes nga agaramid kadagiti paglintegan, nagpaidalan iti Dios ni apostol Pablo idi insuratna: “Kasta met tarigagayak a dagiti babbai arkosanda dagiti bagbagida iti naimbag-pannakaurnosna a kawes, buyogen ti kinaemma ken kinasimbeng ti panunot, saan a kadagiti estilo a panangsallapid iti buok ken balitok wenno kadagiti perlas wenno nangina unay a lupot, no di ket iti wagas a maitutop kadagiti babbai nga agkunkuna nga agraemda unay iti Dios.” (1 Timoteo 2:9, 10) Daytoy napateg a pagalagadan agpadpada nga agaplikar iti lallaki ken babbai. Siempre, makaay-ayo latta ti panagduduma ti istilo gapu iti kultura wenno personal a pili.
Dakamaten met ti Biblia dagiti imoral nga aramid a nalawag a kondenaren ti Dios. Iti 1 Corinto 6:9, 10, mabasatayo ti ballaag: “Ania! Dikay aya ammo a dagiti nakillo a tattao didanto tawiden ti pagarian ti Dios? Dikay payaw-awan. Uray dagiti mannakiabig, wenno dagiti managrukbab iti idolo, wenno dagiti mannakikamalala, wenno dagiti lallaki a maipaay kadagiti di nainkasigudan a panggep, wenno dagiti lallaki a makikaidda kadagiti lallaki, wenno dagiti mannanakaw, wenno dagiti naagum a tattao, wenno dagiti managbarbartek, wenno dagiti manangrabngis, wenno dagiti manangkikil didanto tawiden ti pagarian ti Dios.” Daytoy a kasuratan ti timmulong ken Maria, a nadakamat itay, tapno makitana sigun iti pagalagadan nga impasdek ti Namarsua maipapan iti moral a kinadalus, a saan nga umiso ti pannakirelasionna ken Juan ket masapul a putdenna dayta no kayatna a magun-od ti anamong ti Dios. Nalawag, masapul nga ammotayo a naimbag dagiti pagalagadan ni Jehova tapno mapatanortayo ti kinatakneng.
Naimpusuan nga Adalen
Ti kinatakneng ket saan a basta panangliklik iti dakes. Addaan daytoy iti moral a bileg. Nasingpet ti natakneng a tao. Kuna ti maysa a propesor: “Ti kinatakneng ket rumbeng a masursuro babaen ti puso ken isip.” No kasta, saan nga umanay ti basta maaddaan iti adu a pannakaammo iti Sao ti Dios tapno mapatanor ti kinatakneng. Masapul a mennamennaen no ania ti nailanad iti dayta tapno malapunos ti pusotayo iti panagyaman ken Jehova ket iti kasta matignaytayo a mangyaplikar kadagiti Nainkasuratan a prinsipio iti biagtayo.
Inyebkas ti salmista: “Anian a panangayatko iti lintegmo! Isu ti imutektekak nga agmalmalem.” (Salmo 119:97) Ken insurat ni Ari David: “Malagipko dagiti aldaw idi ugma; pampanunotek amin dagiti ar-aramidmo; is-isipek ti aramid dagiti im-imam.” (Salmo 143:5) Rumbeng met a pagbalinentayo ti panagmennamenna a nabuyogan iti kararag kas napateg a paset iti panagadaltayo iti Biblia ken kadagiti publikasion a naibasar iti Biblia.
Pudno a makakarit ti mangiwaya iti nasaet a panagadal a nabuyogan iti panagmennamenna. Ngem no kayattay ti agbalin a natakneng, masapul a kissayantayo ti tiempo a busbusbosentay iti dadduma nga aktibidad. (Efeso 5:15, 16) Ni Aaron, agtawen iti 24, ket mangiwaya iti kasta a tiempo iti inaldaw babaen iti panagriingna 30 minutos a nasapsapa ngem iti nakairuamanna. Insalaysayna: “Idi un-unana, basaek laeng ti Biblia iti uneg ti kagudua oras. Nabiit pay a naamirisko ti kinapateg ti panagmennamenna. Isu nga ita, usarek ti kaguduana dayta a tiempo tapno mennamennaek ti kalkalpasko a binasa. Pudno a makagunggona daytoy.” Mabalin nga agmennamenna iti nadumaduma a gundaway. Kastoy ti inkanta ni David ken Jehova: “Pampanunotenka kadagiti panagpuyat iti rabii.” (Salmo 63:6) Ken kuna ti Biblia: “Napan nagpanunot ni Isaac iti away idi tagtagilinneken ti init.”—Genesis 24:63.
Nakapatpateg ti panagmennamenna no iti panangpatanor iti kinatakneng, gapu ta tulongannatayo a maaddaan iti rikna a kas iti panagrikna ni Jehova ken maaddaan iti panangmatmat a kas iti panangmatmatna. Kas pagarigan, ammo ni Maria nga iparit ti Dios ti pannakiabig. Ngem tapno masursurona a ‘karurod ti nadangkes ken kumpet iti naimbag’, masapul a mennamennaenna dagiti napateg a teksto ti Biblia. (Roma 12:9) Natulongan a mangbigbig a masapulna ti agbalbaliw idi nalpasna a nabasa ti Colosas 3:5, a nangidagadag a ‘papatayen[tayo] ti kamkameng ti bagitayo no maipapan iti pannakiabig, kinarugit, panaggartem iti sekso, makapasakit a tarigagay, ken kinaagum.’ Sinaludsodan ni Maria ti bagina: ‘Ania a kita ti seksual a derrep ti nasken nga iwaksik? Ania ti rumbeng a liklikak a mabalin a mangpataud iti narugit a tarigagay? Adda kadi dagiti nasken a balbaliwak no maipapan iti pannakilangenko iti di kasekso?’
Ti panagmennamenna iramanna ti panangutob no ania ti ibunga ti maysa nga aramid. Indagadag ni Pablo kadagiti Kristiano nga adaywanda ti pannakikamalala ken iyugalida ti panagteppel tapno ‘awan ti makagteng iti punto a dangranna ken pakibianganna dagiti kalintegan ti kabsatna.’ (1 Tesalonica 4:3-7) Nasayaat no usigentayo dagitoy a salsaludsod: ‘Ania ti pagdaksanna kaniak, iti pamiliak, wenno iti dadduma no aramidek daytoy a banag? Ania ti epektona kaniak iti naespirituan, emosional, ken pisikal? Ania ti nagbanagan dagidiay nanglabsing iti linteg ti Dios kadagiti naglabas?’ Ti kasta a panangutob pinabilegna ti pakinakem ni Maria, ket mabalin a kasta met ti maaramidna kadatayo.
Makasursuro Kadagiti Pagwadan
Maisuro kadi ti kinatakneng iti siled ti eskuelaan? Daytoy a saludsod ti nangburibor kadagiti managpanunot a tattao iti rinibu a tawenen. Para iti Griego a pilosopo a ni Plato, mabalin daytoy. Iti sabali a bangir, kinuna ni Aristotle a mapatanor ti kinatakneng babaen ti panangyaplikar. Kastoy ti pananggupgop ti maysa a mannurat maipapan iti nagduduma nga opinion iti daytoy nga isyu: “Iti ababa a pannao, dagiti pagalagadan ti kinatakneng ket saan a masursuro a bukbukod. Saan met a maisuro dayta babaen dagiti libro ti eskuelaan. Masukog ti nasayaat a katatao babaen ti panagnaed kadagiti komunidad . . . a maiparparegta ken magunggonaan ti panagbalin a natakneng.” Ngem pakasarakantayo kadagiti pudno a natakneng a tattao? Nupay kaaduan a kultura ti addaan iti sumagmamano nga ulidan ti kinatakneng, kas koma kadagiti bannuar ken sarsarita iti mitolohiada, naglaon ti Biblia iti adu a pudno a pagwadan.
Ni Jehova ti kasayaatan a pagwadan ti kinatakneng. Kanayon a natakneng ti panagtignayna ket nalinteg ken naimbag dagiti aramidna. Mapatanortayo ti kinatakneng babaen ti panagbalin a “tumutulad iti Dios.” (Efeso 5:1) Ken ti Anak ti Dios, ni Jesu-Kristo, ‘nangibati kadatayo iti maysa a pagwadan tapno surotentayo a sisisinged dagiti addangna.’ (1 Pedro 2:21) Kasta met, naglaon ti Biblia iti pakasaritaan dagiti adu a matalek a tattao a kas kada Abraham, Sara, Jose, Ruth, Job, ken Daniel ken dagiti tallo a Hebreo a kakaduana. Ditay met liplipatan dagiti ulidan ti kinatakneng dagiti ad-adipen ni Jehova iti daytoy moderno a panawen.
Makapagballigitayo
Talaga kadi a kabaelantayo ti agbalin a natakneng iti imatang ti Dios? Gapu iti natawidtayo a kinaimperpekto, no dadduma adda ti panagdangadang ti panunot ken ti lasagtayo—ti tarigagay nga agaramid iti umiso ken ti tarigagay nga agaramid iti dakes. (Roma 5:12; 7:13-23) Ngem mapagballigian ti dangadang babaen ti tulong ti Dios. (Roma 7:24, 25) Impaay ni Jehova ti Saona ken dagiti publikasion a naibasar iti Biblia. Babaen ti nasaet a panagadal iti Kasuratan ken panangmennamenna kadagitoy a nabuyogan ti kararag, maaddaantayo iti nasin-aw a puso. Agubbog iti kasta a nadalus a puso dagiti natakneng a panagpampanunot, panagsasao, ken panagtigtignay. (Lucas 6:45) Maibatay iti ulidan ni Jehova a Dios ken ni Jesu-Kristo, mabalintayo a patanoren ti nadiosan a personalidad. Sigurado nga adu met ti maadaltayo kadagiti matalek a tattao nga agserserbi iti Dios itatta.
Binalakadan ni apostol Pablo dagiti managbasana nga ‘itultuloyda nga imutektekan’ ti kinatakneng ken dagiti dadduma pay a bambanag a maikari iti pammadayaw. Sigurado a bendisionan ni Jehova ti panangaramid iti daytoy. (Filipos 4:8, 9) Babaen ti tulong ni Jehova, mapatanortayo ti kinatakneng.
[Ladawan iti panid 6]
Pagbalinenyo ti panagmennamenna a paset ti panagadalyo iti Biblia
[Ladawan iti panid 7]
Patanorenyo ti nadiosan a personalidad babaen ti panangtuladyo ken Kristo Jesus