Ni Jesu-Kristo—Ti Ebidensia a Nagbiag Ditoy Daga
MAMATIKAYO kadi nga adda tao a nagbiag nga agnagan Albert Einstein? Mabalin a sumungbatkayo a dagus iti wen, ngem apay? Kaaduan a tao saanda a personal a nakita ni Einstein? Ngem dagiti mapagtalkan a report maipapan kadagiti nagapuananna paneknekanda a nagbiag idi. Marikna ti impluensia ti panagbiagna idi babaen dagiti nasientipikuan a panangusar kadagiti nadiskobrena. Kas pagarigan, adu ti magunggonaan iti elektrisidad a mapatpataud babaen ti nuklear nga enerhia, maysa a produkto a nainaig unay iti panangyaplikar iti nalatak nga equation ni Einstein, ti E=mc2 (energy equals mass times the speed of light squared).
Kasta met laeng ken ni Jesu-Kristo, ti mabigbigbig a kaimpluensiaan a tao iti historia. Ti naisurat maipapan kenkuana ken ti makita nga ebidensia ti impluensiana ket nalawag a mangpaneknek a nagbiag. Nupay makapainteres ti nabiit pay a natakuatan ti arkeolohikal nga inskripsion maipapan ken ni Santiago, a nadeskribir iti napalabas nga artikulo, ti kinapudno ti pakasaritaan ni Jesus ket saan nga agpannuray iti dayta wenno aniaman a dadduma nga antigo a banag. Iti kinapudnona, ti ebidensia a nagbiag idi ni Jesus ket masarakan kadagiti sursurat dagiti sekular nga historiador maipapan kenkuana ken dagiti pasurotna.
Testimonia Dagiti Historiador
Kas pagarigan, usigenyo ti testimonia ni Flavius Josephus, maysa a Fariseo a Judio a historiador idi umuna a siglo. Tinukoyna ni Jesu-Kristo iti libro a Jewish Antiquities. Nupay pagduaduaan ti dadduma ti kinaautentiko ti umuna a panangtukoy, a ditoy dinakamat ni Josephus ni Jesus kas ti Mesias, ni Propesor Louis H. Feldman ti Yeshiva University kunana a manmano dagiti nagduadua iti kinaagpayso ti maikadua a panangtukoy. Kinuna sadiay ni Josephus: “[Ni Ananus a nangato a padi] inummongna dagiti ukom ti Sanhedrin ket indatagna iti saklangda ti maysa a lalaki nga agnagan Santiago, ti kabsat ni Jesus a naawagan ti Kristo.” (Jewish Antiquities, XX, 200) Wen, maysa a Fariseo, maysa a kameng ti sekta nga aduan kadagiti pasurot a napeklan a bumusbusor ken ni Jesus, binigbigna ti kaadda idi ni “Santiago, ti kabsat ni Jesus.”
Ti impluensia ti kaadda ni Jesus ket nayanninaw iti aktibidad dagiti pasurotna. Idi maibalud ni apostol Pablo idiay Roma idi agarup 59 K.P., kinuna kenkuana dagiti kangrunaan a lallaki dagiti Judio: “No maipapan itoy a sekta, naammuanmi a masupsupiat iti isuamin a lugar.” (Aramid 28:17-22) Inawaganda dagiti adalan ni Jesus kas “sekta.” No masupsupiatda iti isuamin a lugar, ipadamag la ketdi dagiti sekular a historiador ti maipapan kadakuada, di ngamin?
Ni Tacitus, a nayanak idi agarup 55 K.P. ken mabigbigbig kas maysa kadagiti katan-okan a historiador iti lubong, dinakamatna dagiti Kristiano iti librona nga Annals. Iti salaysay maipapan iti pammabasol ni Nero a dagiti Kristiano ti makagapu iti dakkel nga uram idiay Roma idi 64 K.P., insurat ni Tacitus: “Inakusar ken impataw ni Nero ti kasaeman a panangtuok iti maysa a magurgura a grupo, nga inawagan dagiti umili iti Kristiano. Ni Christus, a nagtaudan dayta a pannakaawag, sinagabana ti nakaro a pannusa bayat ti panagturay ni Tiberio kadagiti ima ti maysa kadagiti opisialtayo, ni Poncio Pilato.” Ti detalye daytoy a salaysay ket maitunos iti impormasion maipapan iti Jesus a dinakamat ti Biblia.
Ti sabali pay a mannurat a nagkomento maipapan kadagiti pasurot ni Jesus isu ni Pliny nga Ub-ubing, ti gobernador ti Bitinia. Idi agarup 111 K.P., nagsurat ni Pliny ken ni Emperador Trajan, nga agsalsaludsod no ania ti aramidenda kadagiti Kristiano. Insurat ni Pliny a dagiti tattao a siuulbod a napabasol a kas Kristiano ti mangulit iti kararag kadagiti didiosen ken agdayaw iti estatua ni Trajan, tapno paneknekanda a saanda a Kristiano. Intuloy ni Pliny: “Naibaga nga awan ti panangpilit kadagidiay talaga a Kristiano tapno aramidenda ti aniaman kadagitoy a ritual.” Dayta ti mangpaneknek iti kinapudno a nagbiag ti Kristo, a dagiti pasurotna ket nakasagana a mangisakripisio iti biagda gapu iti pammatida kenkuana.
Kalpasan ti panangsumariona kadagiti panangtukoy ken ni Jesu-Kristo ken kadagiti pasurotna babaen dagiti historiador iti umuna a dua a siglo, kuna ti The Encyclopædia Britannica (2002 nga edision): “Dagitoy nga agduma a salaysay paneknekanda a kadagiti nagkauna a tiempo, uray dagiti bumusbusor iti Kristianidad dida pulos pinagduaduaan ti historia maipapan ken ni Jesus, a sa la napagsusupiatan nga awan gapgapuna idi ngudo ti maika-18, bayat ti maika-19, ken idi rugrugi ti maika-20 a siglo.”
Ti Testimonia Dagiti Pasurot ni Jesus
“Ti Baro a Tulag ipaayna ti nganngani amin nga ebidensia tapno mapatalgedan ti salaysay maipapan iti biag ken masanguanan ni Jesus ken tapno matarusan dagiti kaunaan a Kristiano ti kinapategna,” kuna ti The Encyclopedia Americana. Dagiti managduadua nalabit a saanda nga awaten ti Biblia kas ebidensia ti panagbiag ni Jesus. Kaskasdi, dua nga argumento a naibasar kadagiti Nainkasuratan a salaysay ti partikular a tumulong a mangpaneknek a nagbiag ni Jesus ditoy daga.
Kas nakitatayo, dagiti natan-ok a teoria ni Einstein paneknekanda a nagbiag idi. Kasta met, dagiti pannursuro ni Jesus paneknekanda a pudno a nagbiag idi. Alaentayo a pagarigan ti Sermon iti Bantay, ti nalatak a diskurso ni Jesus. (Mateo, kapitulo 5-7) Insurat ni apostol Mateo ti epekto dayta a sermon: “Nagsiddaaw unay dagiti bunggoy iti wagas ti panangisurona; ta insursurona ida a kas maysa a tao nga addaan kinaturay.” (Mateo 7:28, 29) Mainaig iti epekto ti sermon kadagiti tattao kadagiti naglabas a siglo, kinuna ni Propesor Hans Dieter Betz: “Dagiti impluensia ti Sermon iti Bantay ti adayo nga amang a nangipasdek iti nagdumaan ti Judaismo ken ti Kristianidad, wenno uray ti Makinlaud a kultura.” Innayonna nga addaan daytoy a sermon iti “sapasap a naidumduma nga impluensia.”
Usigenyo ti sumaganad nga ababa ken nainsiriban a praktikal a sasao a masarakan iti Sermon iti Bantay: “Siasinoman a mangtungpa kenka iti makannawan a pingpingmo, iparangmo pay kenkuana ti bangir.” “Agannadkayo a dikay annuroten ti kinalintegyo iti sanguanan dagiti tattao.” “Dikay pulos maringgoran maipapan iti sumaganad nga aldaw, ta ti sumaganad nga aldaw addaanto kadagiti bukodna a pakaringgoran.” “Dikay . . . ipuruak dagiti perlasyo iti sanguanan dagiti baboy.” “Itultuloyyo ti agdawat, ket maitedto dayta kadakayo.” “Amin a bambanag . . . a kayatyo nga aramiden kadakayo dagiti tattao, masapul a kasta met ti aramidenyo kadakuada.” “Sumrekkayo iti akikid a ruangan.” “Babaen kadagiti bungada mailasinyonto ida.” “Tunggal naimbag a kayo mangpataud iti nasayaat a bunga.”—Mateo 5:39; 6:1, 34; 7:6, 7, 12, 13, 16, 17.
Awan duadua a nangngegyon ti sumagmamano kadagita nga ebkas wenno ti kababagasda. Nalabit a nagbalinda pay a pagsasao iti lenguaheyo. Namunganay amin dagitoy iti Sermon iti Bantay. Ti impluensia daytoy a sermon iti adu a tattao ken kultura nabileg a paneknekanda ti kaadda ti “naindaklan a mannursuro.”
Ipapantayo nga adda maysa a nagimbento iti karakter nga agnagan Jesu-Kristo. Ibagatayon a nalaing daytoy a tao a mangpartuat kadagiti sursuro a nakuna a nagtaud ken ni Jesus iti Biblia. Saanna kadi a pagparangen kadagiti tattao a makaay-ayo ni Jesus ken dagiti sursurona? Ngem kinuna ni Pablo: “Agpadpada a dagiti Judio dumawatda kadagiti pagilasinan ken dagiti Griego agsapulda iti sirib; ngem ikasabatayo a nailansa ni Kristo, kadagiti Judio maysa a pakaigapuan ti pannakaitibkol ngem kadagiti nasion kinamaag.” (1 Corinto 1:22, 23) Ti mensahe a nailansa ni Kristo ket saan a makaay-ayo kadagiti Judio uray kadagiti nasion. Ngem dayta ti Kristo nga impakaammo dagiti Kristiano idi umuna a siglo. Apay a nailadawan a nailansa ni Kristo? Ti laeng makapnek a panangilawlawag isu daytoy: dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan inrekordda ti pudno maipapan iti biag ken ipapatay ni Jesus.
Ti sabali pay nga argumento a mangsuporta iti kinapudno ti pakasaritaan ni Jesus isu ti naregget a panangikasaba dagiti pasurotna kadagiti sursurona. Agarup 30 a tawen laeng kalpasan nga inrugi ni Jesus ti ministeriona, naibaga ni Pablo a ti naimbag a damag ket “naikaskasaba iti isuamin a parsua nga adda iti baba ti langit.” (Colosas 1:23) Wen, nagraira ti sursuro ni Jesus iti intero a nagkauna a lubong iti laksid ti ibubusor. Ni Pablo, a naidadanes met kas Kristiano, insuratna: “No ni Kristo saan a naibangon, ti panangaskasabami pudno unay nga ubbaw.” (1 Corinto 15:12-17) No minamaag ti panangikasaba maipapan iti Kristo a saan a napagungar, nakarkaro pay a minamaag ti panangikasaba iti Kristo a di pulos nagbiag. No basaentayo ti report ni Pliny nga Ub-ubing, maammuantayo a dagiti Kristiano idi umuna a siglo situtulokda a matay gapu iti panamatida ken Kristo Jesus. Inrisgoda ti biagda maigapu ken Kristo agsipud ta isu pudno; nagbiag ditoy daga kas nairekord iti Ebanghelio.
Nakakitakayon iti Pammaneknek
Dagiti Kristiano kasapulan a mamatida iti panagungar ni Jesu-Kristo sakbay a mabalinda ti mangasaba. Iti isipyo, masirmatayo met ti napagungar a Jesus babaen ti pannakakitayo iti impluensiana ita.
Sakbay unay a nailansa, nangted ni Jesus iti naindaklan a padto maipapan iti masanguanan a kaaddana. Impakitana met a mapagungarto ken agtugaw iti makannawan ti Dios, nga ur-urayenna ti tiempo a sanguenna dagiti kabusorna. (Salmo 110:1; Juan 6:62; Aramid 2:34, 35; Roma 8:34) Kalpasanna, agtignay ket paksiatenna ni Satanas ken dagiti demoniona manipud langit.—Apocalipsis 12:7-9.
Kaano a mapasamak amin dagitoy? Inikkan ni Jesus dagiti adalanna iti ‘pagilasinan ti kaaddana ken ti panungpalan ti sistema ti bambanag.’ Dagiti pagilasinan a mangtanda iti di makita a kaaddana ket pakaibilangan dagiti dadakkel a gubat, kinakirang ti taraon, ginggined, panagparang dagiti ulbod a mammadto, iyaadu ti kinakillo, ken nakaro a saksakit. Manamnama dagiti kasta a makadidigra a pasamak, agsipud ta ti pannakaitapuak ni Satanas a Diablo kaipapananna nga “asi pay ti daga.” Naitapuak ti Diablo ditoy daga nga “addaan iti dakkel nga unget, yantangay ammona nga ababan ti periodo ti tiempona.” Kanayonanna, ti pagilasinan ramanenna ti pannakaikasaba ti naimbag a damag ti Pagarian iti “intero a mapagnaedan a daga maipaay a pangsaksi kadagiti amin a nasion.”—Mateo 24:3-14; Apocalipsis 12:12; Lucas 21:7-19.
Kas kadagiti piesa ti jigsaw puzzle nga apagisu kadagiti lugarda, napasamak dagiti banag nga impadto ni Jesus. Sipud panagbettak ti Gubat Sangalubongan I idi 1914, nakitatayo ti pakabuklan nga ebidensia ti di makita a kaadda ni Jesu-Kristo. Isu ket agturturayen kas Ari ti Pagarian ti Dios ken nakabilbileg ti impluensiana. Ti kaadda daytoy a magasin iti imayo ket ebidensia a maitungtungpal ita ti trabaho a panangikasaba iti Pagarian.
Tapno ad-adda a maawatanyo ti epekto ti kaadda ni Jesus, nasken nga adalenyo ti Biblia. Apay a dikayo agimtuod kadagiti Saksi ni Jehova maipapan kadagiti detalye ti kaadda ni Jesus?
[Dagiti Ladawan iti panid 5]
Da Josephus, Tacitus, ken Pliny nga Ub-ubing tinukoyda ni Jesu-Kristo ken dagiti pasurotna
[Credit Line]
Amin a tallo a ladawan: © Bettmann/CORBIS
[Ladawan iti panid 7]
Mamati dagiti nagkauna a Kristiano a pudno ni Jesus