Denggem ti Timek ti Konsiensiam

“Dagiti tattao iti nasnasion nga awanan iti linteg [ti Dios] aramidenda ti bambanag iti linteg sigun iti nakaisigudan.”​—ROMA 2:14.

1, 2. (a) Ania ti inaramid ti adu a tattao gapu iti pannakaseknanda iti sabsabali? (b) Siasino ti sumagmamano kadagiti dinakamat ti Biblia a nangipakita iti pannakaseknanda?

ADDA 20 anyos a lalaki nga agur-uray iti tren idi pagammuan ta simro ti kissiwna ket natnag iti riles. Idi makita dayta ti maysa a lalaki, inibbatanna ti dua nga annakna a kibinkibinna ket napanna inarayat. Ginuyodna ti agkissiw a lalaki iti nagbaetan ti riles sana pinakleban tapno saan a maatalan iti agpremprenon a tren. Ti nangarayat ket imbilang ti dadduma kas bannuar, ngem kinunana: “Inaramidko laeng no ania ti maiparbeng. Tinulongak agsipud ta maasianak, saan a tapno mapadayawanak.”

² Nalabit adda am-ammom a nangisebba iti biagna tapno matulonganna ti sabsabali. Adu ti nangaramid iti kasta kabayatan ti Sangalubongan a Gubat II babaen ti panangilemmengda kadagiti ganggannaet nga agpegpeggad ti biagda. Lagipem met ti kapadasan ni apostol Pablo ken ti 275 a sabsabali pay idi a ti naglugananda a barko ket narba idiay Malta, nga asideg iti Sicilia. Dagitoy a ganggannaet ket inarayat dagiti lumugar kas panangipakitada iti “naisangsangayan a natauan a kinamanangngaasi.” (Aramid 27:27–28:2) Malagipyo met kadi ti balasitang nga Israelita, a nupay nalabit saanna nga insebba ti biagna, ngem nangipakita iti naasi a pannakaseknan iti maysa kadagiti Siriano a nangkautibo kenkuana? (2 Ar-ari 5:1-4) Ken lagipenyo met ti nalatak a pangngarig ni Jesus maipapan iti naasi a Samaritano. Binaybay-an ti maysa a padi ken maysa a Levita ti padada a Judio a nakadasay iti dalan, ngem maysa a Samaritano ti simmardeng ket inkagumaanna a tinulongan dayta a Judio. Dayta a pangngarig ti nangtukay iti puso dagiti tattao iti adu a kultura iti panaglabas dagiti siglo.​—Lucas 10:29-37.

3, 4. Ti kadi teoria ti ebolusion ket maitunos iti kinapudno nga adu a tattao ti sidadaan nga agsakripisio tapno matulonganda ti sabsabali? Ilawlawagyo.

³ Kinaagpaysuanna, agbibiagtayo iti “napeggad a tiempo a narigat a pakilangenan.” Adu ita ti “narungsot” ken “awanan panagayat iti kinaimbag.” (2 Timoteo 3:1-3) Nupay kasta, saan kadi nga addada latta dagiti tattao a mangipakpakita iti asi, ket nalabit nga uray dakayo a mismo ket napakitaanen iti kasta? Ti tarigagay a tumulong nga uray kaipapananna ti panagsakripisio, ket gagangay unay nga uray la kunaen ti dadduma a naibugas dayta iti kinataotayo.

⁴ Ti kinamasindadaan a tumulong uray kaipapananna ti panagsakripisio ket ipakpakita ti amin a puli ken kultura, isu a maikontra dayta iti teoria a ti tao ket nagtaud iti animal. Kinuna ni Francis S. Collins, maysa nga Americano a sientista: “Patien dagiti ebolusionista a ti laeng isakit dagiti animal ken tattao ket ti bagida ken ti kagrupoda [wenno ‘kapamilia, kailian, wenno karelihionanda’]. Ngem kinaagpaysuanna, adda pagannayasan dagiti tattao a tumulong iti sabsabali uray no kasapulan nga agsakripisioda para kadagiti saanda a kagrupo wenno kadagiti naiduma unay kadakuada. Maikontra dayta iti teoria ti ebolusion.”

“Ti Timek ti Konsiensia”

5. Ania ti masansan a mapaliiwtayo kadagiti tattao?

⁵ Impaganetget ni Dr. Collins ti maysa nga aspeto ti pagannayasantayo a mangisakit iti sabsabali: “Ti timek ti konsiensia ti mangtigtignay kadatayo a tumulong iti sabsabali uray no awan ti manamnamatayo a subadna.”a Ti panangdakamatna iti “konsiensia” nalabit ipalagipna kadatayo ti inggunamgunam ni apostol Pablo: “Kaanoman a dagiti tattao iti nasnasion nga awanan iti linteg aramidenda ti bambanag iti linteg sigun iti nakaisigudan, dagitoy a tattao, nupay awananda iti linteg, isuda ti linteg kadakuada. Isuda dagiti mismo a mangiparangarang ti banag ti linteg a maisurat iti puspusoda, bayat a ti konsiensiada makipagsaksaksi kadakuada ket, iti nagbabaetan ti bukodda a pampanunot, maak-akusar wenno mapakawanda pay ketdi.”​—Roma 2:14, 15.

6. Apay nga amin a tattao ket manungsungbat iti Namarsua?

⁶ Iti suratna kadagiti taga-Roma, kinuna ni Pablo a dagiti tattao ket manungsungbatda iti Dios agsipud ta ti kaaddana ken dagiti galadna ket nabatad kadagiti banag a makita. Makitkitadan dagita “manipud pannakaparsua ti lubong ken agpatpatuloy.” (Roma 1:18-20; Salmo 19:1-4) Kinapudnona, adu ti manglaksid iti kaadda ti Namarsua kadakuada ken imoral ti wagas ti panagbiagda. Ngem pagayatan ti Dios a dagiti tattao bigbigenda dagiti nalinteg a pagalagadanna ken pagbabawyanda dagiti dakes nga aramidda. (Roma 1:22–2:6) Dakkel ti panggapuan dagiti Judio a mangaramid iti dayta yantangay naited kadakuada ti Linteg ti Dios babaen ken Moises. Ngem uray dagiti tattao nga awanan kadagiti “sagrado a pammakdaar ti Dios” bigbigenda la ketdi nga adda Dios.​—Roma 2:8-13; 3:2.

7, 8. Kasano kasaknap ti pannakaiparangarang ti abilidad a mangilasin iti maiparbeng, ken ania ti patalgedan dayta?

⁷ Ti nainkasigudan nga abilidadda a mangilasin iti naimbag ken dakes ket maysa a nabileg a rason no apay a rumbeng a bigbigen dagiti amin a tattao ti kaadda ti Dios ken agbiagda a maitunos iti dayta. Ti pannakailasintayo iti no ania ti maiparbeng ket maysa a pakakitaan nga addaantayo iti konsiensia. Panunotem daytoy: Adda dagiti ubbing a nakapila iti kantina. Pagammuan ta adda ubing a napan iti sango ti pila, a dina man la inkabilangan dagiti immun-una ngem isuna. Adu ti nagriri, a kunada, ‘Saur!’ Ita, saludsodam ti bagim, ‘Apay nga uray ti adu nga ubbing insigida a mailasinda no ania ti maiparbeng?’ Agsipud ta addaanda iti nainkasigudan nga abilidad a mangilasin iti naimbag ken dakes. Insurat ni Pablo: “Kaanoman a dagiti tattao iti nasnasion nga awanan iti linteg aramidenda ti bambanag iti linteg sigun iti nakaisigudan.” Saanna a kinuna, “No bilang ta,” a kas man la manmano a mapasamak dayta. Kinunana a “kaanoman” wenno inton, a mangipasimudaag iti banag a masansan nga aramiden ti tattao​—ti ‘panangaramid iti bambanag ti linteg sigun iti nakaisigudan.’ Kayat a sawen dayta a ti nainkasigudan nga abilidad dagiti tattao a mangilasin iti naimbag ken dakes ti manggutugot kadakuada nga agtignay a maitunos iti mabasbasada iti naisurat a linteg ti Dios.

⁸ Dayta a nainkasigudan a pagannayasan ket agminar iti adu a pagilian. Insurat ti maysa a propesor idiay Cambridge a dagiti pagalagadan dagiti taga-Babilonia, Egipcio, ken Griego agraman dagiti Katutubo idiay Australia ken America ket iramanna ti “panangkondenar iti panangirurumen, panangpapatay, panangliput ken panagulbod. Maidagdagadag ketdi nga agbalinda a naasi kadagiti nataengan, ubbing, ken nakapuy.” Insurat met ni Dr. Collins: “Agminar nga amin a tattao iti intero a lubong ket addaan iti nainkasigudan nga abilidad a mangilasin iti naimbag ken dakes.” Saan kadi nga ipalagip kenka dayta ti Roma 2:14?

Ti Konsiensiam​—Kasano ti Panagkurrina?

9. Ania ti konsiensia, ken kasano a matulongannaka dayta sakbay nga aramidem ti maysa a banag?

⁹ Ipakita ti Biblia a ti konsiensia ket maysa a nainkasigudan nga abilidad a mangsukimat ken mangtingiting kadagiti tignaymo. Kayariganna dayta ti maysa a timek a mangibaga no umiso wenno saan ti panggepmo nga aramiden. Dinakamat ni Pablo dayta a timek idi kinunana: “Ti konsiensiak makipagsaksi kaniak buyogen ti nasantuan nga espiritu.” (Roma 9:1) Kas pagarigan, mabalin a nasaksakbay nga agsao dayta a timek bayat a pampanunotem no umiso wenno di umiso ti banag a pangpanggepem nga aramiden. Mabalin a tulongannaka ti konsiensiam a mangtingiting iti planom ken ipariknana no ania ti epektona kenka no aramidem dayta.

10. Kaaduanna, kaano nga agkurri ti konsiensia?

¹⁰ Ngem kaaduanna, sa la agkurri ti konsiensiam kalpasan a naaramidmon ti maysa a banag. Idi ilemlemmenganna ni Ari Saul, naaddaan ni David iti gundaway tapno maibabainna ti ari a pinulotan ti Dios, ket naaramidna dayta. Kalpasanna, “ti puso ni David nagtultuloy a nangriribuk kenkuana.” (1 Samuel 24:1-5; Salmo 32:3, 5) Ti sao a “konsiensia” ket saan a naaramat iti dayta a salaysay; ngem narikna dayta ni David​—ti reaksion ti konsiensiana. Napadasantayo aminen ti nakonsiensia. Kalpasan a naaramidtayo ti maysa a banag, mangrugitayon a mariribukan. Kas pagarigan, adda dagiti tattao a saan a nagbayad iti buis ket sinidir ida ti konsiensiada isu nga idi agangay, nagbayadda met laeng. Adda met dagiti nakaaramid iti pannakikamalala a natignay a mangipudno iti basolda kadagiti assawada. (Hebreo 13:4) Kaskasdi, no ti maysa ket ipangagna ti konsiensiana, isu ket mabang-aran ken tumalna ti panunotna.

11. Apay a mabalin a napeggad no ‘agpannurayka lattan iti konsiensiam’? Iyilustrarmo.

¹¹ No kasta, mabalin kadi nga agpannuraytayo lattan iti ‘panangiwanwan ti konsiensiatayo’? Sabagay, nasayaat no denggentayo ti konsiensiatayo, ngem mabalin a ti mensahena ket mangyeg kadagiti makadidigra a resulta. Wen, mabalin a makaiwawa ti timek ‘ti kinataotayo iti uneg.’ (2 Corinto 4:16) Usigem ti maysa a pagarigan. Dakamaten ti Biblia ti maipapan kenni Esteban, maysa a napasnek a pasurot ni Kristo a “napno iti kinaparabur ken pannakabalin.” Isu ket inulod ti dadduma a Judio iti ruar ti Jerusalem sada inubor agingga a natay. Ni Saulo (nga idi agangay ket nagbalin nga apostol Pablo) ket sitatakder idi iti asideg ken ‘inanamonganna ti pannakapapatay’ ni Esteban. Kasla kombinsido unay dagidi a Judio nga umiso ti inaramidda yantangay saanda a nakonsiensia. Mabalin a kasta met laeng ti kasasaad ni Saulo, ta kalpasan dayta, “mangyes-esngaw pay laeng iti pamutbuteng ken panangpapatay a maibusor kadagiti adalan ti Apo.” Nabatad a saan nga umiso ti diktar ti konsiensiana.​—Aramid 6:8; 7:57–8:1; 9:1.

12. Ania ti maysa a pamay-an a mabalin a maapektaran ti konsiensiatayo?

¹² Ania ti mabalin a nangapektar iti konsiensia ni Saulo? Ti maysa ket mabalin a ti pannakitimpuyogna iti sabsabali. Babaen iti telepono, adu kadatayo ti mabalin a nakapadasen a nakisarita iti maysa a tao a kabosboses unay ni tatangna. Nalabit a natawidna kenni tatangna ti tono ti bosesna, ngem mabalin a naimpluensiaan met iti panagsasao ni tatangna. Umasping iti dayta, ni Saulo ket nalabit a naimpluensiaan iti pannakipulapolna kadagiti Judio a bumusbusor kenni Jesus ken kadagiti pannursurona. (Juan 11:47-50; 18:14; Aramid 5:27, 28, 33) Wen, dagiti kakadua ni Saulo ti mabalin a nangimpluensia iti timek ti konsiensiana.

13. Kasano a ti aglawlaw ti maysa a tao ket mabalin a makaapektar iti konsiensiana?

¹³ Ti kultura wenno aglawlaw ti maysa ket mabalin met a makaapektar iti konsiensiana, no kasano a ti maysa ket matuladna ti bengngat (accent) wenno pagsasao dagiti tattao iti lugar a pagnanaedanna. (Mateo 26:73) Kasta la ketdi ti napasamak kadagiti nagkauna nga Asirio. Nagdinamagda gapu iti kinalaingda a makigubat, ken ipakita dagiti obra ti eskultura ti panangparigatda kadagiti kautiboda. (Nahum 2:11, 12; 3:1) Dagiti taga-Nineve idi kaaldawan ni Jonas ket nadeskribir a dida ammo ti “nagdumaan ti makannawanda ken ti makannigidda.” Kayatna a sawen nga awan ti umiso a pagalagadanda iti panangikeddeng no ania ti maiparbeng ken di maiparbeng iti imatang ti Dios. Panunotem no kasano nga inapektaran ti kasta nga aglawlaw ti konsiensia ti asinoman a dimmakkel idi idiay Nineve! (Jonas 3:4, 5; 4:11) Umasping met ita, ti konsiensia ti maysa a tao ket mabalin a maapektaran iti kababalin dagiti tattao iti aglawlawna.

No Kasanotay a Mapasayaat ti Timek ti Konsiensiatayo

14. Ania ti ipaspasimudaag ti Genesis 1:27 no maipapan iti konsiensiatayo?

¹⁴ Impaayan ni Jehova da Adan ken Eva iti sagut a konsiensia, ket natawidtayo kadakuada ti konsiensiatayo. Kunaen ti Genesis 1:27 a dagiti tattao ket naparsuada iti ladawan ti Dios. Saan a kayat a sawen dayta a kalanglangatayo ti Dios, yantangay isu ket espiritu idinto ta lasagtayo. Naparsuatayo iti ladawan ti Dios iti anag a maiparangarangtayo met dagiti galadna, a pakairamanan ti abilidad a mangilasin iti naimbag ken dakes, a napakuyogan iti agkurkurri a konsiensia. Iparipirip dayta a kinapudno ti maysa a pamay-an a mabalintayo a pagkurrien a naimbag ti konsiensiatayo tapno ad-adda a mapagpannurayantayo dayta. Kaipapanan dayta nga ammuentayo ti ad-adu pay maipapan iti Namarsua tapno ad-adda a sumingedtayo kenkuana.

15. Ania ti maysa a gunggona iti panangam-ammotayo iti Amatayo?

¹⁵ Isursuro ti Biblia a no an-anagen, ni Jehova ti Amatayo amin. (Isaias 64:8) Dagiti matalek a Kristiano nga addaan man iti namnama a mapan idiay langit wenno dagidiay agbiagto iti paraiso a daga ket mabalinda nga awagan ti Dios kas Amada. (Mateo 6:9) Rumbeng a tarigagayantayo ti agbalin a nasingsinged iti Amatayo tapno matuladtayo dagiti panangmatmat ken pagalagadanna. (Santiago 4:8) Adu ti saan nga interesado a mangaramid iti kasta. Umaspingda kadagiti Judio a nangibagaan ni Jesus: “Saanyo a nangngeg ti timekna iti aniaman a tiempo wenno uray nakita ti langana; ket saan nga agtaltalinaed kadakayo ti saona.” (Juan 5:37, 38) Saantayo a mangngeg ti mismo a timek ti Dios, ngem mabalintayo nga ammuen ti panagpampanunotna babaen ti panangbasatayo iti saona. Iti kasta, matuladtayo isuna ken ti kaririknana.

16. Kasano nga ipakita ti salaysay maipapan ken Jose a nakapatpateg ti panangsanay ken panangipangag iti konsiensiatayo?

¹⁶ Paneknekan dayta ti salaysay maipapan ken Jose idi adda idiay balay ni Potifar. Pinadas ti asawa ni Potifar a sulisogen ni Jose. Nupay nagbiag iti tiempo nga awan pay ti naisurat a paset ti Biblia, ken saan pay a naited ti Sangapulo a Bilin, nagkedked ni Jose ket kinunana: “Kasano koma a maaramidko daytoy a dakkel a kinadakes ket pudno nga agbasolak a maikaniwas iti Dios?” (Genesis 39:9) Saan a nagkedked tapno laeng maay-ayona ti pamiliana yantangay addada iti adayo. Ti kangrunaan a rason ket kayatna nga ay-aywen ti Dios. Ammona ti pagalagadan ti Dios maipapan iti panagasawa​—maysa a lalaki para iti maysa a babai, ket isuda a dua ‘maymaysadan a lasag.’ Ken nalabit nangnangngegna ti narikna ni Abimelec idi naammuanna nga addan asawa ni Rebecca​—a ti panangalana kenkuana kas asawana ket maiparit, ken mangyeg dayta iti lunod iti ilina. Wen, ti pangngeddeng ni Abimelec ket binendisionan ni Jehova. Ipakpakita dayta no ania ti panangmatmat ti Dios iti pannakikamalala. Gapuna, ti pannakaammo ni Jose kadagita a pasamak ti posible a nangpabileg iti panagkurri ti natawidna a konsiensia, isu nga inidianna ti seksual nga imoralidad.​—Genesis 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14.

17. No maipapan iti panangtuladtayo iti Amatayo, apay a nasaysayaat ti kasasaadtayo ngem ni Jose?

¹⁷ Siempre, nasaysayaat itan ti kasasaadtayo. Adda kadatayon ti intero a Biblia a pakaadalantayo iti panagpampanunot ken rikrikna ti Amatayo, agraman iti bambanag nga anamongan ken iparitna. No ad-adu ti pannakaammotayo iti Kasuratan, ad-adda a sumingedtayo iti Dios ken matuladtayo dagiti galadna. Bayat nga ar-aramidentayo dayta, ti panagkurri ti konsiensiatayo ket sumaysayaat ti pannakaitunosna iti panagpampanunot ken pagayatan ti Amatayo.​—Efeso 5:1-5.

18. Iti laksid dagiti kasasaad a nangimpluensia kadatayo iti napalabas, ania ti mabalintayo nga aramiden tapno sumayaat ti konsiensiatayo?

¹⁸ Komusta met ngay ti impluensia ti aglawlawtayo iti konsiensiatayo? Nalabit a ti panagpampanunot ken ar-aramidtayo ket inimpluensiaan dagiti kabagiantayo ken dagiti tattao iti lugar a dimmakkelantayo. Gapuna, mabalin a nabalusingsing wenno ballikug ti mensahe ti konsiensiatayo. Ti timek ti konsiensiatayo ket mabalin a naimpluensiaan iti “bengngat” dagiti tattao iti aglawlawtayo. Siempre, ditayon mabaliwan ti napalabas, ngem mabalintay nga ikeddeng no siasino ti pakitimpuyogantayo ken no ania a kasasaad ti mangpasayaat iti konsiensiatayo. Ti maysa a napateg nga addang ket ti regular a pannakitimpuyog kadagiti naregta a Kristiano a nabayagen a mangikagkagumaan a mangtulad iti nailangitan nga Amatayo. Dagiti gimong iti kongregasion, agraman ti pannakipulapol sakbay ken kalpasan dagita a gimong, ket mangipaay kadagiti nagsayaat a gundaway agpaay iti dayta. Mapaliiwtayo dagiti maitunos-Biblia a panagpampanunot ken reaksion dagiti kapammatiantayo, agraman ti kinamasindadaanda a dumngeg bayat nga iyan-anninaw ti konsiensiada ti panangmatmat ken daldalan ti Dios. Inton agangay, dayta ti makatulong kadatayo a mangitunos iti mismo a konsiensiatayo kadagiti prinsipio ti Biblia, isu nga ad-adda a matuladtayto ti Dios. No itunostayo ti konsiensiatayo kadagiti prinsipio ti Amatayo ken agpaimpluensiatayo iti nasayaat nga ulidan dagiti kapammatiantayo, ad-addanto a mapagpannurayantayo ti konsiensiatayo ken ad-adda a matignaytayo a mangipangag iti ibagbagana.​—Isaias 30:21.

19. Ania dagiti aspeto ti konsiensia a nasken nga usigentayo?

¹⁹ Nupay kasta, adda dagiti inaldaw a marigrigatan a mangipangag iti konsiensiada. Iti sumaganad nga artikulo, mausig ti dadduma a kasasaad a pakaipaspasanguan dagiti Kristiano. Babaen ti panangusigtayo kadagita a kasasaad, nalawlawag a maawatantayo ti papel ti konsiensia, no apay nga agduduma dagiti konsiensia, ken no kasano nga ad-adda a maipangagtayo ti timekna.​—Hebreo 6:11, 12.

[Footnote]

Ania ti Naadalmo?

• Apay a dagiti tattao iti amin a kultura ket addaanda iti konsiensia, wenno abilidad a mangilasin iti naimbag ken dakes?

• Apay a nasken a ditay basta agpannuray lattan iti panangiwanwan ti konsiensiatayo?

• Ania ti sumagmamano a mabalintayo nga aramiden tapno mapasayaattayo ti konsiensiatayo?

[Dagiti Ladawan iti panid 23]

Nakonsiensia ni David . . .

ngem saan a kasta ni Saulo iti Tarso

[Ladawan iti panid 24]

Mabalintayo a sanayen ti konsiensiatayo