Tel Arad​—Naulimek a Pammaneknek

Maysa a napukaw a siudad. Maysa a misterioso a templo. Lugar a pakakitaan kadagiti kadaanan a kitikit. Agparang a dagitoy ti pakaar-aramidan dagiti makapikapik a pelikula. Kinapudnona, amin dagitoy agraman ti dadduma pay ket sinigsiglon a nagaburan iti desierto ti Tel Arad, Israel agingga a nakabakab dagiti arkeologo.

ITA, adu a sangaili ti mangibaga a ti moderno nga Arad ket maysa a gagangay nga ili ti Israel. Addaan daytoy iti 27,000 nga umili ken masarakan iti desierto ti Judea iti laud ti Natay a Baybay. Nupay kasta, ti Arad a nagkauna a siudad ti Israel ket masarakan iti agarup walo a kilometro iti laud. Sadiay a siaannad a nakabakab dagiti arkeologo ti adu a rebba ti pasdek ken kitikit kadagiti bunton ti darat.

Nasarakan dagitoy a kitikit iti ostraca wenno ribak dagiti damili a naus-usar kas tapi a pagsuratan. Ti kasta a pamay-an ti panagsurat ket gagangay idi panawen ti Biblia. Dayta a nakabakab iti Tel Arad ti nadeskribir kas ti kadakkelan pay laeng a koleksion dagiti ostraca a masarakan iti Israel. Ngem kasano kapateg dagita a nakabakab?

Dagiti nakabakab iti Tel Arad ket adda pakainaiganna iti nabayagen a pakasaritaan ti Biblia manipud iti panawen dagiti Ukom iti Israel agingga iti iraraut ti Babilonia iti Juda idi 607 K.K.P. Isu a makatulong dagitoy a takuat a mangpasingked iti kinaumiso ti Biblia. Mangipaayda pay iti manglawlawag nga impormasion maipapan iti panangmatmat dagiti nagkauna nga Israelita iti personal a nagan ti Dios.

Ti Arad ken ti Biblia

Pudno, bassit laeng ti dinakamat ti Biblia maipapan iti Arad. Ngem daytoy a nasayaat ti lokasionna a siudad ket dati a kangrunaan a dalan ti negosio. Saan ngarud a pakasdaawan a sigun iti historia ken kadagiti nakabakab ti arkeolohia, daytoy a nagkauna a lugar ket maulit-ulit a naparmek, nadadael, ken naibangon kabayatan ti nadumaduma a pakasaritaanna. Ti masansan a pannakaibangonna ti nangpataud iti dakkel a tell wenno turod a nagsaadan ti siudad.

Ti Arad ket damo a dinakamat ti Biblia idi insalaysayna ti maudi a paset ti 40 a tawen a panagdaliasat dagiti Israelita iti let-ang. Di nagbayag kalpasan ti ipapatay ni Aaron a kabsat ni Moises, dimmalan ti ili ti Dios iti asideg ti makin-abagatan a beddeng ti Naikari a Daga. Nabatad a pinanunot ti Canaanita nga ari ti Arad a nalakada a parmeken dagiti Israelita nga agallaalla iti let-ang. Rinautda ida. Babaen ti tulong ni Jehova a Dios, simamaingel a nakigubat dagiti Israelita ket naan-anay nga inabak ken tinalipuposda ti Arad, nupay nabatad a nakalasat ti dadduma nga umili.​—Numeros 21:1-3.

Napartak ti panangibangon manen dagiti Canaanita iti siudadda. Kalpasan ti sumagmamano a tawen, rinaut ni Josue ti Canaan manipud iti amianan ken sistematiko nga inkisapna dagiti Canaanita “iti nakabambantay a rehion ken ti Negeb.” Ti maysa kadagiti kabusor a pinarmekna ket “ti ari ti Arad.” (Josue 10:40; 12:14) Idi agangay, dagiti inapo ni Hobab a Keneo, a timmulong kadagiti Israelita kabayatan ti panagkampoda iti let-ang, nagindegda iti dayta a lugar ti Negeb.​—Uk-ukom 1:16.

Dagiti Nakabakab ti Arkeolohia

Dagiti rebba iti Tel Arad mangtedda iti kanayonan nga impormasion maipapan kadagiti naud-udi a pasamak a dinakamat ti Biblia. Kas pagarigan, nakasarak dagiti arkeologo kadagiti agsasaruno a pader. Dadduma kadagitoy ti mabalin a nabangon idi panawen ti panagturay ni Ari Solomon, a pagaammo gapu kadagiti dadakkel a proyektona iti siudad. (1 Ar-ari 9:15-19) Ti maysa a nakabakabda paneknekanna nga adda naaramid a dakkel nga uram ket mapattapatta a napasamak dayta iti rugrugi ti maikasangapulo a siglo K.K.P., idi a rimmaut ti ari ti Egipto a ni Sisac, lima laeng a tawen kalpasan ti ipapatay ni Solomon. Idiay Karnak a makin-abagatan a paset ti Egipto, maysa a nakitikitan a pader ti mangipalagip iti dayta a panangraut. Ti Arad ti maysa kadagiti adu a siudad a naparmek.​—2 Cronicas 12:1-4.

Makapainteres unay ta adu kadagiti agarup 200 nga ostraca a nakabakab ti naglaon kadagiti Hebreo a nagan a masarakan met iti Biblia kas iti Pasur, Meremot, ken ti nagan dagiti annak ni Kore. Ad-adda pay a makapainteres ti dadduma kadagitoy a sekular a dokumento agsipud ta nailanad met iti dayta ti personal a nagan ti Dios. Ti uppat a Hebreo a letra a יהוה (YHWH) a mangbukel iti masansan a maawagan iti Tetragrammaton ket personal a nagan nga agpaay laeng iti Mannakabalin-amin a Dios. Idi agangay, gapu iti an-anito ibilang ti adu a tattao a maysa a panagtabbaaw ti panangyebkas wenno panangisurat iti nagan ti Dios. Nupay kasta, dagiti takuat iti Tel Arad, kas met laeng kadagiti dadduma, pasingkedanda nga idi panawen ti Biblia, kadawyan nga us-usarenda ti nagan ti Dios iti inaldaw a panagbiagda, iti panangkablaaw, ken iti panangbendision. Kas pagarigan, mabasa iti maysa a kitikit: “Para ken apok nga Elyashib. Sapay koma ta kanayon a tarabayennakayo ni Yahweh [Jehova]. . . . Isu ket agnanaed iti templo ni Yahweh.”

Daydiay ngay misterioso a templo a nadakamat iti rugrugi? Maysa a pasdek iti Tel Arad ti nangpataud iti adu a pattapatta. Dayta ket maysa a komplikado a templo nga addaan iti altar ken nabangon idi panawen dagiti Judio. Nupay adayo a basbassit ngem iti templo ni Solomon idiay Jerusalem, adu ti nagpadaanda. Apay ken kaano a naibangon ti templo ti Arad? Ania ti nakausaran dayta? Pattapatta laeng ti ammo dagiti arkeologo ken historiador.

Nalawag nga imbilin ni Jehova a ti laeng templo ti Jerusalem ti anamonganna a pakarambakan kadagiti tinawen a piesta ken pangidatonan kadagiti sakripisio. (Deuteronomio 12:5; 2 Cronicas 7:12) Nabangon ngarud ti templo ti Arad nupay maisalungasing daytoy iti Linteg ti Dios, nalabit iti panawen a makiramraman dagiti Israelita kadagiti di umiso a seremonia ken panagdaton kadagiti altar imbes nga iti panagdayaw ken Jehova. (Ezequiel 6:13) No kasta, dayta a sentro ti palso a panagdayaw ket mabalin a nadadael idi nangaramid ni Ezekias wenno ni Josias kadagiti naan-anay a panagbalbaliw idi maikawalo ken maikapito a siglo K.K.P.​—2 Cronicas 31:1; 34:3-5, 33.

Nabatad nga adda maadaltayo iti aniaman a nakalasat a tedda ti Arad. Kalpasan ti adu a siglo, dagiti nakabakabda pasingkedanda ti kinaumiso ti Biblia, paneknekanda ti itataud ken pannakatalipupos ti palso a panagdayaw, ken mangipaayda kadagiti pagarigan no kasano a kadawyan a nausar idi ti nagan ni Jehova buyogen ti panagraem.

[Mapa/​Ladawan iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

JERUSALEM

Natay a Baybay

Arad

Tel Arad

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ladawan iti panid 24]

Kitikit iti pader ti Karnak, Egipto

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ladawan iti panid 25]

Kastoy ti mabasa iti maysa a paset daytoy a kitikit: “Sapay koma ta kanayon a tarabayennakayo ni Yahweh [Jehova]”

[Credit Line]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; iti pammalubos ti Israel Antiquities Authority

[Ladawan iti panid 25]

Maysa a benneg ti templo iti Tel Arad

[Ladawan iti panid 25]

Buya ti sarikedked ti Tel Arad manipud iti makindaya a sikigan

[Picture Credit Line iti panid 25]

Todd Bolen/​Bible Places.com