“Idi Kaaldawan ni Herodes nga Ari”

ITI panangikagumaanna a mangpapatay iti maladaga a ni Jesus, ni Herodes a Dakkel nga ari ti Judea imbilinna a mapapatay ti amin a maladaga a lallaki idiay Betlehem. Adu ti nairekord a historikal a pasamak “idi kaaldawan ni Herodes nga ari,” dagiti pagteng a manglawlawag iti pakasaritaan ti biag ken ministerio ni Jesus.​—Mateo 2:1-16.

Apay a kayat ni Herodes a mapapatay ni Jesus? Ken apay nga idi naipasngay ni Jesus, addaan dagiti Judio iti ari, ngem idi natay ni Jesus, ni Poncio Pilato, a maysa a Romano, ti mangiturturay kadakuada? Tapno maawatantayo a naimbag ti paset ni Herodes iti intero a historia ken no apay a napateg dayta kadagiti agbasbasa iti Biblia, masapul nga agsublitayo iti sumagmamano a dekada sakbay a naipasngay ni Jesus.

Panagiinnagaw iti Turay Idiay Judea

Iti umuna a kagudua ti maikadua a siglo K.K.P. (Kasakbayan ti Kadawyan a Panawen wenno Before the Common Era), inturayan dagiti Siriano a Seleucido ti Judea, maysa kadagiti uppat a dinastia a nabuangay kalpasan ti pannakabingay ti imperio ni Alejandro a Dakkel. Nupay kasta, idi agarup 168 K.K.P., idi pinanggep ti Seleucido nga ari a suktan ti panagdayaw ken Jehova iti panagdayaw ken Zeus iti templo ti Jerusalem, nagrebelde dagiti Judio nga indauluan ti pamilia Macabeo. Nagturay iti Judea dagiti Macabeo wenno dagiti Hasmonaeano sipud idi 142 agingga idi 63 K.K.P.

Idi 66 K.K.P., ti agkabsat a Hasmonaeano a da prinsipe Hyrcanus II ken Aristobulus, naginnagawanda ti turay. Nagresulta dayta iti gerra sibil ket nagpatulongda ken ni Pompey, a maysa a Romano a heneral nga adda idi idiay Siria. Dagus a ginundawayan ni Pompey ti bimmalaet.

Iti kinapudnona, palpalawaen dagiti Romano ti turayda iti daya, ket iti dayta a tiempo, iturturayanda ti dakkel a paset ti Asia Menor. Ngem dagiti nagsasaruno a nakapuy nga agturay iti Siria impalubosda nga agraira ti anarkia a namagpeggad iti talna a tinarigagayan dagiti Romano a mataginayon iti Daya. Isu a bimmallaet ni Pompey tapno maiturayanna ti Siria.

Kas panangsolbar iti panagdadangadang dagiti Hasmonaeano, sinuportaran ni Pompey ni Hyrcanus, ket idi 63 K.K.P., rinaut dagiti Romano ti Jerusalem ken pinagbalinda nga ari ni Hyrcanus. Ngem saan nga independiente nga agturay ni Hyrcanus. Kontroladon dagiti Romano ti Jerusalem ket saanda a kayat a mapukaw pay dayta. Ni Hyrcanus ket nagbalin a Romano nga etnarko, maysa nga agturay a nasken nga agpannuray iti asi ken suporta dagiti Romano tapno agtalinaed iti turay. Mabalinna nga iturayan dagiti masakupanna iti wagas a kayatna, ngem masapul nga agpasakup kadagiti paglintegan ti Roma.

Ti Panagbalin ni Herodes kas Agturay

Nakapuy nga agturay ni Hyrcanus. Ngem sumupsuporta kenkuana ni Antipater, a maysa nga Idumeano ken ama ni Herodes a Dakkel. Ni Antipater ti mangmangted iti bileg ti agturay. Nalapdanna ti awan sarday a panagregget dagiti Judio a rebelde a mangagaw iti turay ken di nagbayag, kontroladonan ti Judea. Tinulonganna ni Julius Caesar a makidangadang iti Egipto, ket dagiti Romano ginunggonaanda ni Antipater babaen ti panangital-oda kenkuana iti akem kas prokurador, a direkta a manungsungbat kadakuada. Idi agangay, dinutokan met ni Antipater dagiti annakna, ni Phasael kas gobernador iti Jerusalem ken ni Herodes kas gobernador iti Galilea.

Insuro ni Antipater kadagiti annakna a masapulda ti anamong ti Roma tapno adda magapuananda. Di pulos nalipatan ni Herodes dayta. Iti intero a panagturayna, impamuspusanna nga ay-aywen agpadpada ti Roma a mangtagtaginayon iti turayna ken dagiti Judio nga iturayanna. Nakatulong kenkuana ti kinasigona kas maysa nga organisador ken heneral. Iti pannakadutokna kas gobernador, dagus a nagun-odan ti agtawen iti 25 a ni Herodes ti panagraem dagiti Judio ken Romano babaen ti panangpaksiatna kadagiti grupo dagiti bandido iti masakupanna.

Idi pimmusay ni Antipater idi 43 K.K.P. gapu iti panangsabidong dagiti bumusbusor, nagbalin ni Herodes kas ti kabilgan a tao iti Judea. Ngem addada kabusorna. Ti aristokrasia iti Jerusalem imbilangda ni Herodes kas manangagaw iti turay ket inkagumaanda nga allukoyen ti Roma a mangikkat kenkuana. Ngem napaayda. Binigbig ti Roma ti kinasungdo idi ni Antipater ken dagiti abilidad ti anakna.

Nagbalin nga Ari ti Judea

Agarup 20 a tawen kasakbayanna, adu ti narurod iti solusion ni Pompey iti panagiinnagaw dagiti Hasmonaeano iti turay. Naulit-ulit nga inkagumaan dagiti rebelde nga agawen ti turay, ket idi 40 K.K.P., nagballigida babaen ti tulong dagiti Parthiano a kabusor ti Roma. Bayat ti riribuk a pinataud ti guerra sibil idiay Roma, ginundawayan dagiti rebelde a rinaut ti Siria, pinadisida ni Hyrcanus, ken impatugawda ti maysa a Hasmonaeano a bumusbusor iti Roma.

Nagkamang ni Herodes idiay Roma, ket sibabara a naabrasa sadiay. Kayat dagiti Romano a mapaksiat dagiti Parthiano manipud Judea ken maisubli kadakuada ti teritoria, ket mangipatugawda iti agturay nga anamonganda. Kasapulanda ti mapagtalkan a kaaliado ket napilida ni Herodes. Gapuna, ti Senado ti Roma binalangatanda ni Herodes kas ari ti Judea. Kas simbolo ti adu a panagkompromisona tapno agtalinaed iti turay, indauluan ni Herodes ti maysa a martsa manipud Senado a nagturong iti templo ni Jupiter tapno agidaton kadagiti pagano a didiosen.

Babaen ti tulong ti dakkel nga armada ti Roma, naparmek ni Herodes dagiti kabusorna idiay Judea ket nagtugaw iti trono. Nagbalin a naulpit ni Herodes iti panagibalesna kadagiti bimmusor idi kenkuana. Pinaksiatna dagiti Hasmonaeano ken ti aristokrasia dagiti Judio a nangsuporta kadakuada, agraman ti siasinoman a saan nga agpaituray iti maysa a gayyem dagiti Romano.

Pinabileg ni Herodes ti Turayna

Idi 31 K.K.P., idi a ni Octavius ti nagbalin a kabilgan nga agturay dagiti Romano babaen ti panangparmekna ken Mark Antony ti Actium, naamiris ni Herodes a mabalin a mapagduaduaan ti kinamatalekna gapu iti nabayagen a panaggayyemda ken Mark Antony. Tapno maliklikan dayta, dagus nga impanamnama ni Herodes ti kinasungdona ken Octavius. Gapuna, ti baro a Romano nga agturay pinasingkedanna ti kinaari ni Herodes iti Judea ken pinalawana ti teritoriana.

Iti simmaganad a tawtawen, pinabileg ken pinasayaat ni Herodes ti pagturayanna, sa pinagbalinna ti Jerusalem a sentro ti kultura dagiti Griego. Nangyussuat kadagiti dadakkel a proyekto​—panangibangon kadagiti palasio, pagsangladan a siudad ti Cesarea, ken dagiti nadaeg nga estruktura para iti templo ti Jerusalem. Aniaman ti aramidenna, ti pannakigayyemna iti Roma ti nakaisentruan ti paglintegan ken gubuayan ti bilegna.

Naan-anay ti kontrol ken autoridad ni Herodes iti Judea. Inturayanna met dagiti nangato a padi ken dinutokanna ti siasinoman a kayatna nga agbalin a nangato a padi.

Nagbalin a Mammapatay Gapu iti Imon

Nariribuk ti pribado a biag ni Herodes. Adu kadagiti sangapulo nga assawana ti agtarigagay a ti annakda ti sumukat iti amada. Ad-adda a nagbalin a managatap ken naulpit ni Herodes gapu kadagiti panangisikat iti biagna. Gapu iti nakaro nga imon, impapatayna ti paboritona nga asawa a ni Mariamne, imbilinna idi agangay ti pannakabitay ti dua kadagiti annakna a lallaki gapu iti maipagarup a panangisikatda iti biagna. Isu a ti salaysay ni Mateo maipapan iti nakaam-ames a panangpapatay idiay Betlehem ket maitunos iti pagaammo a kababalin ni Herodes ken iti determinasionna a mangpaksiat iti asinoman a karibalna.

Kuna ti dadduma a yantangay ammo ni Herodes nga adu ti marurod iti panagturayna, impilitna nga inton matay addanto panagladingit iti intero a masakupanna imbes a panagragsak. Tapno masiguradona dayta, inarestona dagiti natan-ok nga umili ti Judea ken imbilinna ti pannakapapatayda amin inton maipakaammo ti ipapatayna. Saan a pulos a naipatungpal dayta a bilin.

Ti Patawid ni Herodes a Dakkel

Idi natay ni Herodes, inkeddeng ti Roma a ni Arquelao ti sumukat ken amana kas agturay iti Judea ken agbalin nga independiente a prinsipe wenno tetrarka ti dua pay nga annakna​—ni Antipas iti Galilea ken Perea, ni Felipe iti Iturea ken Traconite. Dagiti iturayan ken dagiti nangdutok ken Arquelao saanda a nagustuan ti panagturayna. Inikkat ti Roma ni Arquelao ket kalpasan ti maysa a dekada a nakapuy a panagturayna, nangdutok dagiti Romano iti bukodda a gobernador, a sinuktan idi agangay ni Poncio Pilato. Kabayatanna, da Felipe ken Antipas​—nga inawagan ni Lucas iti Herodes​—nagtultuloyda a nagturay kadagiti masakupanda. Dayta ti kasasaad ti politika idi rugrugi ti ministerio ni Jesus.​—Lucas 3:1.

Maysa a nasikap a politiko ken naulpit a mammapatay ni Herodes a Dakkel, a ti kadaksan nga aramidna ket mabalin a ti panangikagumaanna a mangpapatay iti maladaga a ni Jesus. Makatulong kadagiti agbasbasa iti Biblia ti panangusig iti akem ni Herodes iti historia​—lawlawaganna dagiti kangrunaan a pasamak iti dayta a tiempo, ilawlawagna no kasano a nagbalin dagiti Romano kas agturay dagiti Judio, ken lawlawaganna ti kasasaad idi mangrugi ti biag ken ministerio ni Jesus ditoy daga.

[Mapa iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Palestina ken dagiti kabangibang a lugar idi panawen ni Herodes

SIRIA

ITUREA

GALILEA

TRACONITE

Baybay ti Galilea

Karayan Jordan

Cesarea

SAMARIA

PEREA

Jerusalem

Betlehem

JUDEA

Asin a Baybay

IDUMEA

[Dagiti Ladawan iti panid 13]

Maysa laeng ni Herodes kadagiti nagsasaruno nga agturay a nangdominar iti Judea iti dua a siglo sakbay ti ministerio ni Jesus