Talaga Kadi a Panagkusit Dayta?

“Saan a parikut dayta, baliwam la bassit ti ireportmo nga impormasion mainaig iti aksidente.”

“Mabalinmo nga ilimed kadagiti autoridad ti dadduma nga impormasion mainaig iti bayadam a buis.”

“Ti napateg ket saandaka a matiliwan.”

“Apay a masapul a gatangem no magun-odam met a libre?”

MABALIN a mangngegam dagita no agpabalakadka mainaig kadagiti paggastosam. Para iti dadduma, kasla kanayon nga adda “pamuspusanda” iti amin banag. Ti saludsod, maiparbeng kadi dagita a pamuspusan?

Nasaknap ita ti panagkusit. Mairusok dagiti tattao ti agulbod, agsaur, ken agtakaw tapno saanda a madusa, maaddaanda iti panguartaan, ken sumayaat ti kasasaadda. Dagiti nalatak iti kagimongan saanda a mapagwadan no maipapan iti kinamapagpiaran. Iti maysa a pagilian iti Europa, immadu iti nasurok a 85 porsiento dagiti kaso ti panagsaur ken panagkusit idi 2005 agingga 2006. Saan pay a karaman dita ti adu a babassit a kaso ti panagkusit, nga aw-awagan ti dadduma a tattao iti “nalag-an a basbasol.” Saan a pagsiddaawan a dagiti nalatak a negosiante ken politiko iti dayta a pagilian nairamanda iti eskandalo gapu iti panangpalsipikarda kadagiti diploma tapno sumayaat ti kasasaadda.

Ngem nupay nasaknap ti panagkusit iti intero a lubong, adu a tattao ti agtarigagay a mangaramid iti umiso. Nalabit maysaka kadakuada. Mabalin nga ay-ayatem ti Dios ket kayatmo nga aramiden ti umiso iti imatangna. (1 Juan 5:3) Nalabit mariknam met ti narikna ni apostol Pablo, idi insuratna: “Agtalekkami nga addaankami iti napudno a konsiensia, yantangay kayatmi ti agbiag a mapagtalkan iti amin a bambanag.” (Hebreo 13:18) Gapuna, awisendaka a mangusig iti dadduma a kasasaad a mabalin a mangsubok iti determinasion ti maysa a tao nga agbalin a “mapagtalkan iti amin a bambanag.” Usigentayo met dagiti prinsipio iti Biblia a makatulong kadatayo no maipasangotayo kadagita a kasasaad.

Siasino ti Rumbeng nga Agbayad No Adda Aksidente?

Naminsan, nagkamali iti panagmaneho ti agtutubo nga agnagan Lisaa ket nakadungpar iti sabali a lugan. Awan ti nadangran, ngem agpada a naperdi dagiti lugan. Iti pagilianna, nanginngina ti premium a bayadan dagiti agtutubo a drayber para iti insurance ti lugan, ken nguminngina pay dayta kalpasan ti tunggal aksidente. Yantangay kadua ni Lisa ti in-inauna a kasinsinna a ni Gregor, insingasing ti maysa a gayyem a ni Gregor ti ireportda a nagmaneho tapno basbassit ti insurance a bayadan ni Lisa. Agparang a nainsiriban dayta a solusion. Ania ti rumbeng nga aramiden ni Lisa?

Dagiti kompania ti insurance us-usarenda dagiti premium dagiti klienteda a pagbayad kadagiti claim. Gapuna, no suroten ni Lisa ti singasing ti gayyemna, kapilitan a dagiti dadduma a kliente ti mangbayad iti danios babaen ti nangatngato nga insurance. Saan laeng ngarud a mangar-aramid iti inuulbod a report no di ket taktakawanna pay ti sabsabali. Umasping met dayta no mangipaay ti maysa iti palso nga impormasion tapno dakdakkel ti masingirna iti kompania ti insurance.

Mabalin a saan nga agsaur ti maysa gapu ta maamak nga agmulta. Ngem dakamaten ti Sao ti Dios ti napatpateg a rason no apay a liklikantayo ti panagkusit. “Dika agtakaw,” kuna ti maysa kadagiti Sangapulo a Bilin. (Exodo 20:15) Dayta a bilin ket inggunamgunam met ni apostol Pablo kadagiti Kristiano. Kinunana: “Ti agtatakaw saan koma nga agtakawen.” (Efeso 4:28) Babaen ti panagtulnogmo iti Sao ti Dios no maipapan iti insurance, saanmo a maaramid ti konkondenaren ti Dios. Maipakitam met ti ayat ken panagraemmo iti linteg ti Dios ken iti padam a tao.​—Salmo 119:97.

“Ken Cesar ti Bambanag ni Cesar”

Maysa a negosiante ni Peter. Insingasing ti accountant iti negosiona nga ireportna a “gimmatang” kadagiti nangina a kompiuter tapno maksayan ti bayadanna a buis. Gagangay dayta a paggastosan kadagiti negosio a kas iti negosio ni Peter. Kadawyanna a saanen nga usisaen ti gobierno ti kinaagpayso ti kasta a naggastuan. No aramiden ni Peter ti singasing ti accountant, dakkel ti maksay iti bayadanna a buis. Ania ti rumbeng nga aramidenna? Ania ti mabalin a mangiwanwan kenkuana iti panagdesisionna?

Kinuna ni apostol Pablo kadagiti Kristiano idi kaaldawanna: “Tunggal kararua paiturayan koma kadagiti nangatngato nga autoridad . . . Ipaayyo kadagiti amin dagiti karbenganda, kenkuana a mangalikagum iti buis, ti buis; kenkuana a mangalikagum iti impuesto, ti impuesto.” (Roma 13:1, 7) Dagiti agtarigagay iti anamong ti Dios bayadanda amin a buis a singsingiren dagiti autoridad. Iti sabali a bangir, no sagudayen ti linteg a maksayan ti buis ti maysa a tao wenno negosio, saan a dakes a gun-oden dagita a benepisio.

Kastoy ti sabali pay a kasasaad a mainaig iti panagbayad iti buis. Agtartrabaho ni David kas karpintero iti maysa a kompania. Ngem kidkiddawen dagiti gagayyem ken kaarrubana nga iyaramidanna ida kadagiti kabinet ken muebles, ket aramidenna dayta kalpasan ti trabahona. Suelduanda ni David iti dakdakkel ngem iti mategteggedanna iti regular a trabahona. Nupay kasta, kalikagumanda a saanen a maresibuan ken mairekord ti ipatrabahoda ken David tapno awan ti buis a mabayadan. Matmatan ti adu a tattao a saan a dakes dayta yantangay agpadpada a mabenepisiaran ti trabahador ken dagiti agpatpatrabaho. Yantangay napateg ken David ti anamong ti Dios, ania ti rumbeng a panangmatmatna iti kasta a kanayonan a trabaho?

Mabalin a saan a masukalan dagiti autoridad no kasta ti aramiden ti maysa a tao. Kaskasdi, saanna a baybayadan ti buis a nainkalintegan a singiren ti gobierno. Imbilin ni Jesus: “Ibayadyo ken Cesar ti bambanag ni Cesar, ngem iti Dios ti bambanag ti Dios.” (Mateo 22:17-21) Imbaga ni Jesus dayta tapno mailintegna ti panagpampanunot dagiti agdengdengngeg kenkuana no mainaig iti panagbayad iti buis. Dagiti autoridad iti gobierno, nga inawagan ni Jesus iti Cesar, ibilangda a kalinteganda ti agsingir iti buis. Gapuna, matmatan dagiti pasurot ni Jesus a maysa a nainkasuratan nga obligasion ti panagbayad iti amin a buis.

Panagkusit iti Eksamen

Agsagsaganan ni Marta para iti maudi nga eksamenna kas estudiante iti haiskul. Adu nga oras a nagad-adal, yantangay ammona a nasken a nangato dagiti gradona tapno makastrekto iti nasayaat a trabaho. Nagsagana met ti dadduma kadagiti kaklasena, ngem sabali a wagas ti panagsaganada. Panggepda ti agkusit iti eksamen babaen ti panagusarda iti pager, preprogrammed calculator, ken cell phone. Rumbeng kadi nga agkusit met ni Marta a kas iti ar-aramiden ti adu tapno masigurado a nangato ti gradona?

Yantangay gagangayen ti panagkusit, adu ti mangipagarup a saan a dakes dayta. “Ti napateg ket saandaka a matiliwan,” irasonda. Ngem saan a rumbeng dayta kadagiti pudno a Kristiano. Nupay nalabit saan a makita ti mannursuro no siasino dagiti agkuskusit, adda makakitkita kadakuada. Ammo ni Jehova a Dios ti ar-aramidentayo ket sungsungbatantayo dayta kenkuana. Insurat ni Pablo: “Awan ti parsua a saan a sibabatad iti imatangna, no di ket amin a bambanag lamolamoda ken sipapanayagda a naiparang kadagiti mata daydiay pagidatagantayo.” (Hebreo 4:13) Yantangay ammotayo a kitkitaennatayo ti Dios gapu ta kayatna nga aramidentayo ti naimbag, saan aya a nabileg dayta a panggapuantayo nga agbalin a mapagpiaran no ageksamentayo?

Ania ti Aramidem?

Nabigbig da Lisa, Gregor, Peter, David, ken Marta ti kinaserioso dagiti kasasaad a nakaipasanguanda. Inkeddengda ti agbalin a mapagpiaran ket nataginayonda ti nadalus a konsiensia ken ti moral a kinatarnawda. Ania ti aramidem no maipasangoka kadagiti umasping a kasasaad?

Mabalin nga awan aniamanna kadagiti katrabahuam, kaklasem, ken kaarrubam no agulbod, agsaur, wenno agtakawda. Kinapudnona, mabalin nga umsiendaka tapno mapilitanka a mangtulad kadakuada. Ania ti makatulong kenka nga agdesision a siuumiso no pilitendaka nga agkusit?

Laglagipem a no agtignayka maitunos iti pagayatan ti Dios, maaddaanka iti nadalus a konsiensia ken magun-odmo ti anamong ken pabor ti Dios. Insurat ni Ari David: “O Jehova, siasinonto ti sangaili iti toldam? Siasinonto ti agtaeng iti nasantuan a bantaymo? Daydiay magmagna nga awan pagkuranganna ken mangan-annurot iti kinalinteg ken agsasao iti kinapudno iti pusona. . . . Daydiay mangar-aramid kadagitoy a banag saanto a pulos mapagdiwengdiweng.” (Salmo 15:1-5) Napatpateg nga amang ti nadalus a konsiensia ken ti kinasingedtayo iti nailangitan a Diostayo ngem iti aniaman a pagnam-ayan a magun-odan babaen ti panagkusit.

[Footnote]

[Blurb iti panid 12]

“Ti agtatakaw saan koma nga agtakawen.” Ti panagraem iti linteg ti Dios ken panagayat kadagiti padatayo a tattao ti mangtignay kadatayo nga agbalin a mapagpiaran no mainaig iti insurance

[Blurb iti panid 12]

“Ipaayyo kadagiti amin dagiti karbenganda, kenkuana a mangalikagum iti buis, ti buis.” Tapno magun-odtayo ti anamong ti Dios, bayadantayo ti amin a buis a kalkalikaguman ti linteg

[Blurb iti panid 13]

“Amin a bambanag . . . sipapanayagda a naiparang kadagiti mata daydiay pagidatagantayo.” Mabalin a didatay matiliwan dagiti mannursuro no agsaurtayo, ngem kayattayo ti agbalin a mapagpiaran iti imatang ti Dios

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 14]

Panagtakaw iti Kalintegan

Gimmatang ti gayyemmo iti kabaruan a programa iti kompiuter ket kayatmo ti maaddaan iti kasta. Intukonna nga iyaramidannaka iti kopia dayta a programa tapno saankan a gumatang. Panagkusit kadi dayta?

Dagiti gumatgatang iti computer software umanamongda a tungpalenda dagiti katulagan a sagudayen ti lisensia iti panangusar iti dayta a programa. Mabalin a sagudayen ti lisensia a maiserrek ken mausar ti programa iti maysa laeng a kompiuter. No kasta, ilegal ngarud ti panangkopia iti software para iti sabali a tao. (Roma 13:4) Maibilang met a panagtakaw ti kasta a panagkopia, yantangay ti agik-ikut iti copyright mapukawan iti birok a kalinteganna nga awaten.​—Efeso 4:28.

Mabalin nga ikalintegan ti dadduma, ‘Awanto ti makaammo iti dayta.’ Ngem laglagipentayo koma ti kinuna ni Jesus: “Amin a bambanag, ngarud, a kayatyo nga aramiden kadakayo dagiti tattao, masapul a kasta met ti aramidenyo kadakuada.” (Mateo 7:12) Tarigagayantayo amin a magun-od ti maitutop a bayad ti nagbannogantayo ken kayattayo a ti sabsabali bigbigenda nga adda karbengantayo iti sanikuatayo. Rumbeng ngarud nga ipakitatayo met dayta iti sabsabali. Rumbeng a liklikantayo ti agtakaw iti kalintegan, kas iti panagnumar iti intellectual property a saantayo a kukua.b​—Exodo 22:7-9.

[Footnote]