Naulimek a Saksi iti Umiso a Padto

Ti Arko ni Tito ket addaan iti dua a dadakkel a kitikit a mangipakita iti nalatak a pasamak iti historia. Ngem saan nga ammo ti kaaduan a daytoy nga arko ket adda makapainteres a pakainaiganna iti Biblia​—ti Arko ni Tito ket naulimek a saksi iti nakaskasdaaw a kinaumiso ti padto ti Biblia.

SIUDAD A NAKONDENAR

Idi rugrugi ti umuna a siglo C.E., ti Imperio ti Roma saklawenna ti Britania ken Gaul (France itan) agingga iti Egipto, ket tagtagiragsaken dagiti masakupanna ti naisangsangayan a kinatalged ken kinarang-ay. Ngem adda maysa a lugar a kanayon a pagproblemaan ti Roma​—ti nariribuk a probinsia ti Judea.

Kuna ti Encyclopedia of Ancient Rome: “Kadagiti teritoria ti Roma, manmano laeng ti addaan iti nakaro a panagginnura, iti agsumbangir a dasig, kas iti Judea. Kagura dagiti Judio dagiti ganggannaet a pangulo nga awan bibiangda kadagiti tradisionda, ken kagura met unay dagiti Romano dagiti Judio gapu iti kinasukirda.” Mangnamnama idi ti adu a Judio nga addanto lider a mangpapanaw kadagiti Romano ken mangisubli iti dayag ti Israel. Ngem idi 33 C.E., impakaammo ni Jesu-Kristo nga adda mapasamak a nakaro a didigra iti Jerusalem.

Kinuna ni Jesus: “Dumtengto dagiti aldaw a dagiti kabusormo ket mangbangonto iti aglawlawmo iti bakud a natirad a kaykayo ket aggapudanto iti amin a direksion a mangraut kenka. Dadaelendakanto a mamimpinsan, sika ken dagiti annakmo, ket awanto ti nagtinnuon a bato a mabati kenka.”​—Lucas 19:43, 44.

Nasdaaw la ketdi dagiti adalan ni Jesus iti imbagana. Kalpasan ti dua nga aldaw, bayat a kitkitaenda ti templo ti Jerusalem, kinuna ti maysa kadakuada: “Mannursuro, kitaem! Nagpipintas dagiti bato ken pasdek!” Wen, naibaga a ti dadduma a bato iti templo ket nasurok a 11 a metro ti kaatiddogda, 5 a metro ti kaakabana, ken 3 a metro ti kangatona! Ngem insungbat ni Jesus: “No maipapan kadagitoy a banag a makitkitayo, dumtengto ti tiempo nga awanto a pulos ti bato nga agtalinaed iti bato a nakaituonanna, marpuogdanto amin.”​—Marcos 13:1; Lucas 21:6.

Imbaga pay ni Jesus: “Inton makitayo a ti Jerusalem ket palikmutan dagiti armada, ammuenyo nga asidegen ti pannakadadaelna. Iti kasta, dagidiay adda idiay Judea agkamangda koman iti kabambantayan, ket pumanaw koman dagidiay adda iti tengngana, ket saan koman a sumrek kenkuana dagidiay adda iti aw-away.” (Lucas 21:20, 21) Natungpal kadi dayta?

IPAPATAY TI MAYSA A SIUDAD

Kalpasan ti 33 a tawen, kagurgura pay laeng dagiti Judio ti panangituray ti Roma. Ngem idi 66 C.E., innala ni Gessius Florus, a Romano nga opisial ti Judea ti pondo iti sagrado a pagidulinan iti gameng iti templo, isu a napunnuan dagiti Judio. Di nagbayag, rinaut dagiti mannakigubat a Judio ti Jerusalem, pinatayda dagiti Romano a soldado sadiay, ken indeklarada ti pannakawayawayada iti Roma.

Kalpasan ti agarup tallo a bulan, indauluan ni Cestius Gallus ti nasurok a 30,000 a Romano a soldado a napan idiay Jerusalem tapno pagpatinggaenda ti rebelion. Alisto a nastrek dagiti Romano ti siudad ken tebtebbagendan ti makinruar a pader ti templo. Ngem iti di mailawlawag a makagapu, nagsanudda. Naragsakan dagiti rebelde a Judio ken dagus a kinamatda ida. Idi nakapanawen iti Jerusalem dagiti agkalaban a partido, nagkamang dagiti Kristiano a nangipangag iti balakad ni Jesus kadagiti kabambantayan iti ballasiw ti Karayan Jordan.​—Mateo 24:15, 16.

Iti simmaruno a tawen, intuloy ti Roma ti kampania maibusor iti Judea, nga indauluan ni Heneral Vespasian ken ti anakna a ni Tito. Ngem idi natay ni Emperador Nero idi 68 C.E., nagsubli ni Vespasian idiay Roma tapno sumukat kas Emperador, ket ni Tito nga anakna ti nangituloy iti kampania a kaduana ti agarup 60,000 a soldado.

Idi Hunio 70 C.E., imbaon ni Tito dagiti soldadona a pukanenda dagiti kayo iti away ti Judea, ket inusarda dagita a nangaramid iti 7 a kilometro a natitirad nga alad iti aglawlaw ti Jerusalem. Iti Septiembre, sinamsam ken pinuoran dagiti Romano ti siudad ken ti templona ket rinebbada dayta, kas iti impakpakauna ni Jesus. (Lucas 19:43, 44) Sigun iti maysa a pattapatta, “adda iti nagbaetan ti 250,000 agingga iti 500,000 ti natay idiay Jerusalem ken iti intero a pagilian.”

BALLIGI TI IMPERIO

Idi 71 C.E., nagsubli ni Tito idiay Italy ket nagarbo ti panangsabat kenkuana dagiti umili ti Roma. Sinelebraran ti intero a siudad ti maysa kadagiti kadakkelan a parada ti balligi iti kabesera.

Nasdaaw dagiti tattao bayat a maiparparada kadagiti kalsada ti Roma ti nakaad-adu a kinabaknang. Naragsakanda a nakakita kadagiti naala a barko, dadakkel a karosa (float) a mangipakita iti napasamak iti gubat, ken dagiti nasamsam iti templo iti Jerusalem.

Sinuktan ni Tito ti amana a ni Vespasian kas emperador idi 79 C.E. Ngem kalpasan ti dua a tawen, di ninamnama a natay ni Tito. Ni Domitian a kabsatna ti simmukat iti trono ket dagus a nangibangon iti arko ti balligi kas pammadayaw ken Tito.

TI ARKO ITA

Ita, ti Arko ni Tito ket magusgustuan unay ti ginasut a ribu nga agpaspasiar iti Roma iti kada tawen. Ibilang dayta ti dadduma kas nakaskasdaaw a gapuanan ti arte, adda met dagiti mangibilang kas pakakitaan iti bileg ti imperio ti Roma, ken ti dadduma, kas pakalaglagipan ti naparmek a Jerusalem ken ti templona.

Ngem para kadagiti napasnek nga agad-adal iti Biblia, dakdakkel ti pateg ti Arko ni Tito. Maysa dayta a naulimek a saksi a mangipakita a mapagtalkan ken umiso dagiti padto iti Biblia ken inwanwan ti Dios ti pannakaisuratna.​—2 Pedro 1:19-21.