Kasano Kaumiso ti Kalendario a Judio?

SIGUN iti kalendario a Judio, ti Huebes, Setiembre 16, 1993, ket aldaw a pannakaselebrar ti Rosh Hashanah. Kas tradision ti shofar, wenno trumpeta a sara ti karnero a lalaki, ket mapaguni tapno maiwaragawag ti yaay ti baro a tawen. Dayta a tawen ket 5754 (kalendario a Judio), a mangrugi iti Setiembre 16, 1993, ken agpatingga iti Setiembre 5, 1994.

Dagdagus a makitatayo nga adda 3,760 a tawen a paggidiatan iti baet ti panagbilang dagiti Judio iti panawen ken ti Lumaud, wenno kalendario a Gregorian a gagangayen a maus-usar ita. Apay nga adda kastoy a paggidiatan? Ken kasano kaumiso ti kalendario a Judio?

Panangipasdek iti Punto a Pangrugian

Masapul nga addaan ti aniaman a sistema ti panangbilang ti panawen iti espesipiko a punto a pangrugian wenno pagibasaran. Kas pagarigan, bilangen ti Kakristianuan ti panawen manipud iti tawen a maipagarup a pannakayanak ni Jesu-Kristo. Dagiti petsa nanipud idin ket maikuna nga adda iti panawen Kristiano. Masansan a mayam-ammo dagitoy babaen ti marka nga A.D., manipud iti Latin nga anno Domini, a kaipapananna “iti tawen ti Apo.” Dagiti petsa sakbay dayta a panawen ket namarkaan ti B.C. (K.K.), “Before Christ” (Kasakbayan ni Kristo).a Bilangen met dagiti tradisional nga Insik ti panawen manipud 2698 K.K.P., ti panangrugi ti panagturay ni nalatak a Huang-Ti, ti Amarilio nga Emperador. No kasta, nangrugi ti lunar a tawen 4692 dagiti Insik idi Pebrero 10, 1994. Ngem komusta met ngay ti kalendario a Judio?

Kunaen ti The Jewish Encyclopedia: “Ti agdama a kadawyan a pamay-an dagiti Judio a panangirekord iti petsa ti maysa a pasamak isut’ panangdakamat ti bilang dagiti tawen a naglabas manipud iti pannakaparsua ti lubong.” Daytoy a sistema, a pagaammo dagiti Judio kas ti Panawen ti Panamarsua, ket kadawyan a nausar idi agarup maika-siam a siglo K.P. Iti kasta, dagiti petsa iti kalendario a Judio ket masansan a sumaruno iti marka nga A.M. Anno mundi ti kaipapanan dayta, a maysa a napaababa a porma ti ab creatione mundi, a kaipapananna, “manipud iti pannakaparsua ti lubong.” Yantangay ti agdama a tawen ket A.M. 5754, sigun iti daytoy a sistema ti panagbilang ti panawen, “ti pannakaparsua ti lubong” ket maikuna a napasamak 5,753 a tawenen ti napalabas. Kitaentayo no kasano a madeterminar dayta.

“Panawen ti Panamarsua”

Mangipaay ti Encyclopedia Judaica (1971) ti kastoy a panangilawlawag: “Iti nadumaduma a panagkuenta dagiti rabbi ti ‘Panawen ti Panamarsua’ ket nangrugi iti otonio ti maysa kadagiti tawen iti nagbaetan ti 3762 ken 3758 K.K.P. Nupay kasta, nanipud idi maika-12 a siglo K.P., naawat a ti ‘Panawen ti Panamarsua’ ket nangrugi idi 3761 K.K.P. (iti eksakto, idi Okt. 7 iti dayta a tawen). Daytoy a panagkuenta ket naibatay iti panagtutunos dagiti kronolohikal a pasamak a nailanad iti Biblia ken dagiti kalkulasion a masarakan iti nagkauna a literatura a Judio kalpasan ti Biblia.”

Ti sistema ti panangpetsa manipud “iti pannakaparsua ti lubong” ket kangrunaan a naibatay iti interpretasion dagiti rabbi iti rekord iti Biblia. Gapu iti pammatida a ti lubong ken isuamin nga adda ditoy ket naparsua iti innem a literal a 24-oras nga aldaw, pinattapatta dagiti rabbiniko nga eskolar, kasta met dagiti eskolar ti Kakristianuan, a ti panamarsua iti immuna a tao, ni Adan, ket napasamak iti isu met laeng a tawen a pannakaparsua ti lubong. Nupay kasta, saan nga umiso daytoy.

Iti pangrugianna kuna ti umuna a kapitulo ti Genesis: “Idi punganay ti Dios pinarsuana dagiti langlangit ken ti daga.” Kalpasanna salaysayenna ti inaramid ti Dios iti agsasaganad nga innem nga “aldaw” a panamagbalin iti daga manipud iti “gosogoso ken awan nagyan” a kasasaad agingga iti mabalinen a pagnaedan dagiti tao. (Genesis 1:1, 2) Riniwriw a tawen ti mabalin a naglabas iti nagbaetan dagitoy dua a tukad. Maysa pay, dagiti aldaw ti panamarsua ket saan a 24-oras a periodo, a kas kettay nakedngan dagiti ar-aramid ti Namarsua iti kasta a limitasion. A ti “aldaw” iti daytoy a konteksto ket mabalin nga at-atiddog ngem ti 24 nga oras ket naipakita iti Genesis 2:4, a mangdakdakamat iti amin a periodo iti panamarsua kas maysa nga “aldaw.” Rinibu a tawen ti naglabas iti nagbaetan ti immuna nga aldaw ti panamarsua ken ti maikanem, idi maparsua ni Adan. Saan a Nainkasuratan wenno nasientipikuan no petsaan ti panamarsua ken Adan iti isu met laeng a panawen a panamarsua kadagiti pisikal a langit ken daga. Nupay kasta, kasano a madeterminar a ti “Panawen ti Panamarsua” ket nangrugi idi 3761 K.K.P.?

Pakaibatayan ti Kronolohia

Ti dakesna, napukawen ti kaaduan kadagiti literatura a Judio a nakaibatayan dagiti nadakamat a panagkuenta. Ti laengen natda isu ti kronolohikal a gapuanan nga orihinal a naawagan a Seder ʽOlam (Urnos ti Lubong). Naipagarup daytoy a gapuanan ti eskolar ti Talmud a ni Yose ben Halafta idi maikadua a siglo K.P. Daytoy a gapuanan (nga idi kamaudiananna ket naawagan a Seder ʽOlam Rabbah tapno maiduma iti maysa a salaysay idi Edad Media a napauluan Seder ʽOlam Zuta) ket nangipaay iti kronolohikal a historia manipud ken Adan agingga iti panagalsa dagiti Judio maibusor iti Roma idi maikadua a siglo K.P. iti sidong ti ulbod a Mesias a ni Bar Kokhba. Kasano a nakagun-od ti mannurat iti kasta nga impormasion?

Nupay inkagumaan ni Yose ben Halafta a suroten ti salaysay iti Biblia, innayonna ti bukodna nga interpretasion kadagiti teksto a saan a nalawag no maipapan kadagiti petsa a nairaman. “Iti adu a kaso, . . . isut’ nangipaay kadagiti petsa sigun iti tradision, ken nangiballaet, malaksid iti dayta, kadagiti pagsasao ken halakot [tradision] dagiti immun-una a rabbi ken dagiti kataebna,” kuna ti The Jewish Encyclopedia. Saan a naannad dagiti dadduma iti panagkarkuloda. Kunaen ti The Book of Jewish Knowledge: “Isut’ nagbilang manipud iti Panawen ti Panamarsua ken, mayanatup iti daytoy, intunosna dagiti maipagarup a petsa kadagiti nadumaduma a pasamak iti pakasaritaan dagiti Judio a naipagarup a napasamak manipud ken Adan, ti immuna a tao, agingga ken Alejandro a Dakkel.” Ngem kasano a nakaapektar dagiti kasta nga interpretasion ken dagiti naiballaet iti kinaumiso ken kinaagpayso ti kronolohia a Judio? Kitaentayo.

Dagiti Tradision ken Interpretasion

Maitunos iti tradision dagiti rabbi, kinarkulo ni Yose ben Halafta a ti maikadua a templo idiay Jerusalem ket nagpaut iti dagup nga 420 a tawen. Naibatay daytoy iti interpretasion dagiti rabbi iti padto ni Daniel maipapan iti “pitopulo a lawas,” wenno 490 a tawen. (Daniel 9:24) Nayaplikar daytoy a periodo ti panawen iti baet ti pannakadadael ti immuna a templo ken ti pannakarba ti maikadua. Idinto ta 70 a tawen a nakayawan (dagiti Judio) idiay Babilonia, pinattapatta ni Yose ben Halafta a ti maikadua a templo ket nagpaut iti 420 a tawen.

Nupay kasta, naipasango daytoy nga interpretasion iti narikut a parikut. Agpada a ti tawen ti pannakarba ti Babilonia (539 K.K.P.) ken ti pannakadadael ti maikadua a templo (70 K.P.) ket pagaammo kas historikal a petsa. Ngarud, ti kapaut ti maikadua a templo rumbeng koma a 606 a tawen imbes a 420 a tawen. Iti panangikeddeng ti 420 laeng a tawen iti daytoy a periodo, saan a mailawlawag ti kronolohia a Judio ti maipapan iti 186 a tawen.

Ti padto ni Daniel ket saan a maipapan iti no kasanot’ kapaut ti panagtalinaed ti templo a nakatakder idiay Jerusalem. Imbes ketdi, impadto dayta ti panawen a panagparang ti Mesias. Nalawag nga ipakita ti padto a “manipud iti iruruar ti bilin a mangpabaro ken mangbangon manen iti Jerusalem agingga iti Mesias a Pangulo, adda[nto] pito a lawas, kasta met innem a pulo ket dua a lawas.” (Daniel 9:25, 26) Nupay naipasdek ti pundasion ti templo iti maikadua a tawen manipud panagsubli dagiti Judio iti pannakakayaw (536 K.K.P.), “ti bilin” a pannakaibangon manen ti siudad ti Jerusalem ket saan a nairuar agingga idi “maikaduapulo a tawen ni Artaxerxes nga ari.” (Nehemias 2:1-8) Impasdek ti umiso a sekular a historia a ti 455 K.K.P. ket isu dayta a tawen. No agbilangtayo iti 69 a “lawas” wenno 483 a tawen, makagtengtayo iti 29 K.P. Dayta ti panawen a panagparang ti Mesias, idi nabautisaran ni Jesus.b

Ti maysa pay a punto ti interpretasion dagiti rabbi a nagresulta iti maysa a dakkel a kamali iti kronolohia a Judio ket mainaig iti panawen ti pannakayanak ni Abraham. Innayon dagiti rabbi ti tawtawen dagiti nagsasaganad a kaputotan a nailanad idiay Genesis 11:10-26 ken intudingda ti 292 a tawen iti periodo manipud idi Layus agingga iti pannakayanak ni Abraham (Abram). Nupay kasta, ti parikut ket adda iti interpretasion dagiti rabbi iti Ge 11 bersikulo 26, a kunana: “Ni Tare nagbiag iti pitopulo a tawen, kalpasanna pinutotna ni Abram, ni Nacor ken ni Haran.” Manipud iti daytoy, ipagarup ti tradision a Judio a ni Tare ket 70 ti tawenna idi mayanak ni Abram. Ngem, saan nga espesipiko a kunaen ti bersikulo a pinutot ni Tare ni Abraham idi 70 ti tawenna. Imbes ketdi, kunana laeng nga isut’ nagbalin nga ama dagiti tallo nga annak a lallaki kalpasan a nagtawen iti 70.

Tapno maammuan ti umiso a tawen ni Tare idi mayanak ni Abraham, kasapulan laeng nga ituloytay a basaen ti salaysay ti Biblia. Manipud iti Genesis 11:32–12:4, maammuantayo a kalpasan ti ipapatay ni Tare idi agtawen ti 205, pimmanaw da Abraham ken ti pamiliana idiay Haran iti panangibilin ni Jehova. Iti dayta a tiempo, ni Abraham ket agtawen iti 75. No kasta, nayanak la ketdi ni Abraham idi 130 ti tawen ni Tare, imbes a 70. Gapuna, ti periodo ti panawen manipud iti Layus agingga iti pannakayanak ni Abraham ket 352 a tawen, imbes a 292 a tawen. Iti daytoy, ti kronolohia a Judio ket agkurang iti 60 a tawen.

Maysa a Relihiuso a Tradision

Dagiti kasta a kamali ken panagduduma iti Seder ‘Olam Rabbah ken dadduma pay a kronolohikal a gapuanan ti Talmud ket namataud iti dakkel a pannakaibabain ken dadakkel a panagsusubang iti nagbabaetan dagiti eskolar a Judio. Nupay namin-adu a ginandatda nga itunos daytoy a kronolohia kadagiti nalatak a pasamak iti historia, saanda a naan-anay a nagballigi. Apay? “Ti interesda ket saan unay nga akademiko no di ket relihiuso,” kunaen ti Encyclopedia Judaica. “Kasapulan nga itandudo ti tradision aniaman ti mapasamak, nangruna iti sango dagiti bumusbusor a sekta.” Imbes nga ikkaten ti pannakariro a pinataud dagiti tradisionda, ginandat ti sumagmamano nga eskolar a Judio a padaksen dagiti salaysay ti Biblia. Inkagumaan dagiti dadduma a gumun-od iti suporta manipud kadagiti sarsarita ken tradision dagiti taga Babilonia, Egipcio, ken dagiti Hindu.

Kas resultana, saanen a matmatmatan dagiti historiador ti “Panawen ti Panamarsua” kas maysa a mapagtalkan a kronolohikal a gapuanan. Manmano nga eskolar a Judio ti mangikagkagumaan a mangidepensa iti dayta, ken uray dagiti addaan autoridad a gapuanan a reperensia kas ti The Jewish Encyclopedia ken Encyclopedia Judaica ket addaan negatibo a panangmatmat iti dayta. Iti kasta, ti tradisional a pamay-an dagiti Judio a panagbilang ti panawen manipud iti panamarsua iti lubong ket saan a maibilang nga umiso manipud iti punto de vista ti kronolohia ti Biblia, ti matungtungpal a naimpadtuan a pagorasan ni Jehova a Dios.

[Dagiti Footnote]