KAMELIO

[Heb., ga·malʹ; beʹkher, “urbon a kalakian a kamelio” (Isa 60:6); bikh·rahʹ, “urbon a kabaian a kamelio” (Jer 2:23); kir·ka·rohthʹ, “napartak a kabaian a kamelio” (Isa 66:20); Gr., kaʹme·los].

Animal a nabayagen a nagserserbi iti tao kas pagawit ken pagsakayan, nangnangruna kadagiti desierto a rehion. Adda dua a kita ti kamelio, ti Bactriano ken ti Arabiano. Ti Bactriano (Camelus bactrianus) addaan dua a bungkatol iti bukotna, napigpigsa ngem ti Arabiano, ken kabaelanna nga awiten dagiti nadagdagsen nga awit; ti Arabiano (Camelus dromedarius), naipagarup nga isu daydiay gagangay a matuktukoy iti Biblia, addaan iti maymaysa a bungkatol.

Dagiti galad ti kamelio tumutop unay iti biag kadagiti desierto a rehion, a sadiay maaramidna ti annongen a gagangay a naituding iti kabalio wenno asno iti dadduma a daga. Ti napuskol a dutdot daytoy nga animal salaknibanna dayta manipud pudot iti desierto. Dagiti atiddog a kasla nagisgis a pagangsanna mapagrikepna no kayatna, makatulong a pangsaluad manipud umatipukpok a darat. Dagiti matana masaluadan manipud kadagiti napalalo a panagalipugpog ti darat babaen kadagiti nabengbeng a kalub ti mata ken atitiddog a kiday. Ti saksaka dagiti kamelio addaanda iti timmangken a kudil ken kaslada sagapa, a naisangayan ti pannakasukogda maipaay iti pannagna iti nalukneng ken mangilumlom a darat. Dagiti kimmalio a kasla sagapa a pagsadsadag ti animal salaknibanna ti barukong ken tumtumengna. Addan dagitoy a sagapa sipud pay pannakayanakda. Dagiti nakidser a ngipen ti kamelio kabaelanda a ngalngalen ti gistay aniaman a banag. Daytoy a parsua kasapulanna laeng ti sangkabassit a bukbukel ket mabalinna a pagbiagan dagiti gagangay a mula iti desierto, a mamagbalin kas animal a naek-ekonomia nga aramaten.

Ti bungkatol ti kamelio agserbi kas maysa a kita ti pagidulinan iti pagtaraon bayat ti panagakar-akarna. Ditoy, ti kaaduan a reserba a taraonna maidulin a kas taba. No ti kamelio kasapulan a gumun-od iti pannakataraon manipud nakadulin nga abastona a taraon iti nakaun-unday a tiempo, ti kudil ti bungkatol, imbes a bumungkong nga agpangato, agpababa ken aguy-oy a kas iti awan nagyanna a supot iti sikigan ti tuktok ti pannakaduri. Kadagidi kadaanan a tiempo, kas ita, naikabil dagiti awit kadagiti bungkatol dagiti kamelio. (Isa 30:6) Nadakamat met iti Kasuratan ti maipapan iti “silia a labba ti kamelio a maipaay iti babai,” nga awan duadua a naikabil iti bungkatol ti kamelio.​—Ge 31:34.

Nupay kunaen ti sariugma a ti kamelio idulinna ti danum iti bungkatolna, saan a pudno daytoy. Gagangay a maipagarup a ti kamelio makapagbiag nga awan danum iti napaut a periodo gapu iti pannakabaelna a mangtaginayon iti kaaduan iti danum nga in-inumenna. Ti maysa a banag a makatulong isu ti disenio ti agongna, a mamagbalin a posible a ti animal makaala iti sengngaw no agbang-es. Maibturan ti kamelio ti maawanan iti danum a 25 porsiento iti timbangna, no idilig iti 12 porsiento iti tattao. Saan a mapukawan dayta iti basa gapu iti panagling-et a kas iti kapardas iti dadduma a parsua, agsipud ta ti temperatura ti bagina mabalin nga agbaliw iti 6°C. (11°F.) nga awan dagiti madlaw nga epekto. Naisalsalumina ti darana ta bassit laeng a pluido ti mapukaw uray no nakiddit ti abasto a danum iti sumagmamano nga aldaw. Masukatanna met ti napukaw a timbang ti bagi babaen ti iyiinumna iti agingga iti 135 L (35 gal) iti sangapulo a minuto.

Pagaammo a nakapagdaliasat ti sumagmamano a kamelio kadagiti makapasiddaaw a kapartak. Iti 1 Samuel 30:17, mapaliiw ti pannakaiparipirip dagiti nasiglat a kamelio. Ti laeng 400 nga agtutubo a lallaki a nagsakay kadagiti kamelio ti nakatalaw idi kinabil ni David dagiti manangrubbuot nga Amalekita.

Sigun iti Linteg, ti kamelio narugit nga animal ket, ngarud, saan nga inaramat dagiti Israelita a maipaay a taraon. (Le 11:4; De 14:7) Nupay kasta, maabel idi ti dutdot ti kamelio a napagbalin a lupot. Ni Juan a Manangbautisar nagkawes iti pagan-anay a naaramid iti kastoy a material. (Mt 3:4; Mr 1:6) Uray pay ita, ti lupot a naaramid manipud dutdot ti kamelio ket maus-usar iti panagaramid kadagiti pagan-anay.

Pannakaaramat Manipud Kadagidi Nagkauna a Tiempo. Ti damo a panangdakamat ti Biblia iti kamelio inaigna iti temporario a panagnaed ni Abraham idiay Egipto, a sadiay a nakagun-od iti adu kadagitoy nga animal a pagtrabaho. (Ge 12:16) Idi a ti matalek nga adipen ni Abraham naibaon idiay Mesopotamia tapno mangala iti asawa maipaay ken Isaac, maysa a paraipus a sangapulo a kamelio, nga addaan iti amin a kita ti sagut, ti nangkuyog kenkuana. (Ge 24:10) Iti maysa a nakakamelio a sangkakuyogan a managbiahe nga Ismaelita nga agpa-Egipto a ni Jose inlako ti kakabsatna iti ama.​—Ge 37:25-28.

Nayam-ammo ni Job kas ti “kadakkelan kadagiti amin a taga Daya.” Dagiti material a sanikuana inramanna ti 3,000 a kamelio, ket kalpasan ti pannakasubok ti kinatarnawna, ni Job binendisionan ni Jehova, a kasta unay ta naaddaan iti 6,000 a kamelio ken nakaad-adu a sabsabali pay a dinguen.​—Job 1:3; 42:12.

Maipada iti dadduma pay a dinguen iti Egipto, nagsagaba dagiti kamelio kadagiti saplit nga impagteng ti Dios iti pagturayan ni Faraon. (Ex 9:3, 10, 25; 12:29) Saan a naipasimudaag iti rekord ti Biblia no adda aniaman a kamkamelio a naikuyog kadagiti Israelita iti panagdaliasat iti let-ang, ngem nalabit pudno daytoy.

Ti damo a pannakatukoy dagiti kamelio kalpasan ti panagsaad ti Israel iti Naikari a Daga ket mainaig iti panangaramat kadakuada dagiti manangraut. Idi a ti pangpangen dagiti Midianita ken ‘dagiti kamelioda nga awanan bilang’ nagwarasda iti daga ket pinapanglawda dayta, maysa a nagrigat a kasasaad ti naipasango iti Israel nga ili ti Dios. (Uk 6:5; 7:12) No dadduma, babaen ti tulong ni Jehova, dagiti Israelita pinarmekda dagiti kabusorda ket nangkautiboda iti nakaad-adu a kamelio, a 50,000 iti maysa a gundaway.​—1Cr 5:21; 2Cr 14:15.

Bayat a naparitan manipud palasio ni Saul, ni David ken ti lallakina nakigubatda kadagiti Gesurita, kadagiti Girzeo, ken kadagiti Amalekita, a kinabilda ti amin a lallaki ken babbai ngem innalada ti naamo nga an-animal, agraman kamkamelio, kas samsam. (1Sm 27:8, 9) Bayat ti panagturay ni David, maysa a naisangayan nga opisial, ni Obil, ti agay-aywan idi kadagiti kameliona. (1Cr 27:30) Ti reyna ti Sheba nangyeg ken Ari Solomon kadagiti sagut a nailugan iti paraipus a kamkamelio, ket ni Ben-hadad II ti Siria nangipatulod ken mammadto Eliseo kadagiti rangkap a naipaawit iti 40 a kamelio.​—1Ar 10:1, 2; 2Ar 8:9.

Iti panangipadtona iti pannakarba ti Babilonia, tinukoy ni mammadto Isaias dagiti manangparmek a buyot iti sidong ti simbolo ti “maysa a pakigubat a karuahe dagiti kamelio.” (Isa 21:7) Sigun iti Griego a historiador a ni Herodotus (I, 80), inaramat ni Ciro ti kamelio kadagiti namilitariaan a kampaniana. Idi desdeskribirenna ti um-umay a pannakailunod ti Rabba, kabesera a siudad dagiti Ammonita, kunaen ti Ezequiel 25:5 a ti siudad agbalin a “pagpaaraban kadagiti kamelio.” Kasta met, ti awanan pammati a balay ti Israel, iti mannakikamalala a danana, nga addaan kadagiti maiparit a pannakidenna kadagiti pagano a nasion iti aglikmut, naipadis iti agmaya nga urbon a kabaian a kamelio, nga awanan panggep nga agtartaray nga agsublisubli.​—Jer 2:23, 24.

Mangipalagip kadagiti saplit a nangkabil kadagiti dinguen ti Egipto, nangipadto ni Zacarias iti pannaplit a maipagteng kadagiti kamelio ken iti dadduma pay a dinguen ti nasnasion a makidangadang iti ili ni Jehova ditoy daga. (Zac 14:12, 15) Kalpasan ti pannakaisublida manipud pannakaidestiero, nailadawan ti ili ti Dios kas inabbongan ti “agallo-allon a reprep dagiti kamelio,” nga agaw-awitda amin iti impuesto. Nadakamat met a karaman dagiti kamelio kadagiti animal a pagtrabaho a mangyeg idiay Jerusalem kadagiti kakabsat ti ad-adipen ti Dios manipud kadagiti amin a nasion “kas maysa a sagut ken Jehova.” (Isa 60:6; 66:20) Makapainteres ta, iti umuna a kaitungpalan ti padto ni Isaias maipapan iti pannakaisubli, adda 435 a kamelio kadagiti dinguen dagiti Judio a nagsubli manipud Babilonia idi 537 K.K.P.​—Esd 2:67; Ne 7:69.

Mangiladawan nga Usar. Tinukoy ni Jesus ti kamelio iti mangiladawan a pamay-an. Iti maysa a pasamak impatuldona a ti maysa a kamelio nalaklaka a lumsot iti abut ti dagum ngem iti maysa a nabaknang a tao a sumrek iti Pagarian. (Mt 19:24; Mr 10:25; Lu 18:25) Timmaud ti maysa a saludsod no ti “kamelio” saan ngata a rumbeng nga ad-adda a siuumiso a maipatarus kas “tali” iti daytoy a gundaway. Iti kinapudnona, ti patarus ni George M. Lamsa usarenna ti sao a “tali” iti kangrunaan a teksto, ket mabasa iti footnote iti Mateo 19:24: “Ti Aramaiko a sao a gamla kaipapananna ti tali ken kamelio.” Kasta met, agkaasping unay ti Griego a sasao maipaay iti tali (kaʹmi·los) ken iti kamelio (kaʹme·los), ket naisingasing nga adda panagsimparat ti Griego a sasao. Nupay kasta, makapainteres ta ti A Greek-English Lexicon (da Liddell ken Scott, rinebisar ni Jones, Oxford, 1968, p. 872) depinarenna ti kaʹmi·los kas “tali” ngem inayonna a nalabit napartuat dayta kas panangatur iti sasao a, “Ti maysa a kamelio nalaklaka a lumsot iti abut ti dagum ngem iti maysa a nabaknang a tao a sumrek iti pagarian ti Dios,” iti kasta ipasimudaagna a ti kaʹme·los, imbes a ti kaʹmi·los, ti nagparang iti orihinal a Griego a teksto.

Kadagiti adda pay laeng ita a kadadaanan a Griego a manuskrito ti Ebanghelio ni Mateo (ti Sinaitic, ti Vatican No. 1209, ken ti Alexandrine), agparang ti sao a kaʹme·los. Ni Mateo immuna nga insuratna iti Hebreo ti salaysayna maipapan iti biag ni Jesus ket kalpasanna mabalin nga impatarusna a mismo dayta iti Griego. Gapuna, ammona nga apag-isu no ania ti kinuna ken kayat a sawen ni Jesus. No kasta ammona ti umiso a sao, ket kaʹme·los ti sao a nausar kadagiti adda pay laeng ita a kadadaanan a Griego a manuskrito. Ngarud, adda naimbag a rason iti panamati a “kamelio” ti umiso a pannakaipatarus.

Babaen itoy a pangngarig, a saan a maibilang a literal, ipatpatuldo ni Jesus a no kasano a saan a mabalin a ti maysa a literal a kamelio lumsot iti abut ti literal a dagum, ad-adda pay a saan a mabalin iti maysa a nabaknang a tao, bayat ti panagtultuloyna a kumpet iti kinabaknangna, ti iseserrekna iti Pagarian ti Dios.​—Kitaenyo ti ABUT TI DAGUM.

Iti panangkondenarna kadagiti managinsisingpet a Fariseo, nagsao ni Jesus maipapan iti ‘panangsagatda iti sepsep ngem alun-onenda ti kamelio.’ Dagidiay a lallaki kadawyanda a sagaten ti sepsep manipud arakda, saan laeng a gapu ta insekto dayta, no di ket agsipud ta narugit iti seremonial a pamay-an; kaskasdi a piguratibo nga inalun-onda dagiti kamelio, a narurugit met. Nupay ipappapilitda ti panagtungpal kadagiti kababassitan a kalikaguman ti Linteg, naan-anay a saanda nga inkabilangan ti nadagdagsen a bambanag​—kinahustisia, asi, ken kinamatalek.​—Mt 23:23, 24.