Libro a Mapagtalkam—Paset 1

Ti Egipto iti Salaysay ti Biblia

Nasurok a 1,600 a tawen ti pannakaisurat ti Biblia. Ti salaysay ken padtona ket nainaig iti pito a kabilgan a turay iti lubong: Egipto, Asiria, Babilonia, Medo-Persia, Grecia, Roma, ken Anglo-America. Mausig ti tunggal maysa kadagita iti agsasaruno a pito nga artikulo. Apay? Tapno ipakita a ti Biblia ket mapagtalkan, impaltiing ti Dios, ken mangted namnama nga agpatingga ti panagsagaba maigapu iti di umiso a panangituray ti tao.

TI Egipto ti immuna a kabilgan a turay iti lubong. Nalatak dayta gapu kadagiti piramid ken iti Karayan Nilo. Nabuangay ti nasion ti Israel bayat ti panagturayna. Idiay Egipto a naipasngay ken nasursuruan ni Moises—ti nangisurat iti immuna a lima a libro iti Biblia. Mapaneknekan ngata ti sekular a historia ken arkeolohia nga umiso dagiti insurat ni Moises maipapan iti dayta a nagkauna a pagilian? Usigem ti sumagmamano a pagarigan.

Mapagtalkan a Salaysay

Dagiti titulo ken termino. Masansan a makita kadagiti detalye—kostumbre, maitutop a kababalin, nagnagan ken titulo dagiti opisial, ken dadduma pay—no umiso ti historia. Umiso ngata ti Genesis ken Exodo, ti umuna a dua a libro iti Biblia? No maipapan iti salaysay ti Genesis mainaig ken Jose nga anak ni patriarka a Jacob, agraman ti Exodo a libro iti Biblia, kinuna ni J. Garrow Duncan iti librona a New Light on Hebrew Origins: “Kabesado ti nangisurat iti Biblia ti lenguahe, kostumbre, patpatien, biag iti palasio, maitutop a kababalin, ken sistema ti turay dagiti Egipcio.” Kinunana pay: “Ti mannurat ket nagusar iti umiso a titulo a maus-usar idi ken inaramatna sigun iti eksakto a pannakausar dayta. . . . Kinapudnona, iti Daan a Tulag, ti pannakausar ti termino a Faraon iti nadumaduma a tiempo ti kabilgan a pammaneknek a dagiti nagsurat ket mapagtalkan ken kabesadoda unay ti bambanag maipapan iti Egipto.” Innayonna: “Iti salaysay ti mannurat maipapan iti isasaklang ken Faraon, husto ti dinakamatna a detalye no iti panagsasao ken kostumbre iti palasio.”

Panagaramid iti ladrilio. Idi naadipen dagiti Israelita idiay Egipto, nagaramidda kadagiti ladrilio manipud iti pila a nalaokan iti garami kas pangpalagda. (Exodo 1:14; 5:6-18)a Sumagmamano a tawenen ti napalabas, kinuna ti libro nga Ancient Egyptian Materials and Industries: “Manmano a lugar ti makalab-aw iti Egipto no iti panagaramid iti ladrilio. Manipud idi agingga ita, ti ladrilio a nabilag iti init ti kangrunaan pay laeng a maus-usar iti panagibangon kadagiti pasdek iti dayta a pagilian.” Dakamaten pay ti libro “ti panagusar dagiti Egipcio iti garami no agaramidda kadagiti ladrilio,” a maitunos iti kanayonan a detalye a nailanad iti Biblia.

Panagkiskis. Adda barbas dagiti nagkauna a Hebreo a lallaki. Ngem kuna ti Biblia a nagkiskis wenno nagibarbas ni Jose sakbay a simmaklang ken Faraon. (Genesis 41:14) Apay? Tapno maannurotna ti kostumbre ken maitutop a kababalin dagiti Egipcio. Ibilangda ngamin idi a narugit ti adda barbasna. “Ipagpannakkelda ti nadalus a pannakakiskisda,” kuna ti libro nga Everyday Life in Ancient Egypt. Kinapudnona, adda dagiti labaha, tiani, ken sarming agraman pagkargaan kadagita a nasarakan kadagiti tanem. Nalawag a detalyado ti panangisalaysay ni Moises. Kasta met la ti dadduma a nagsurat iti Biblia a nangilanad kadagiti pasamak maipapan iti nagkauna nga Egipto.

Panagnegosio. Ni Jeremias a nangisurat iti dua a libro ti Ar-ari, espesipiko nga indetalyena ti panaglako ni Ari Solomon iti kabkabalio ken iti panaggatangna iti karkaruahe kadagiti Egipcio ken Heteo. Kuna ti Biblia a ti balor ti maysa a karuahe ket “innem a gasut a kapisi a pirak, ken ti maysa a kabalio iti sangagasut ket limapulo,” wenno kakapat ti gatad ti maysa a karuahe.—1 Ar-ari 10:29.

Sigun iti libro nga Archaeology and the Religion of Israel, ti Griego a historiador a ni Herodotus ken dagiti nadiskobre ti arkeolohia paneknekanda a kabayatan ti panagturay ni Solomon, nasaknap ken narang-ay ti panagnegosio iti kabalio ken karuahe. Kinapudnona, “uppat a kabalio ti naikeddeng a gagangay a kasukat ti maysa a karuahe a naaramid idiay Egipto,” kuna ti libro. Maitunos dayta iti naidetalye iti Biblia.

Pannakigubat. Dinakamat met da Jeremias ken Esdras ti iraraut ni Faraon Sisac iti Juda. Espesipiko nga imbagada a napasamak dayta “iti maikalima a tawen [ti Judio a] ni Ari Rehoboam” idi 993 K.K.P. (1 Ar-ari 14:25-28; 2 Cronicas 12:1-12) Nabayag nga iti laeng Biblia ti pakabasaan iti dayta nga iraraut agingga a nadiskobreda ti nakitikitan a pader iti templo idiay Karnak (nagkauna a Thebes) sadi Egipto.

Ti kitikit ipakitana ni Sisac a nakatakder iti sango ti didiosen a ni Amon. Nakalayat ti ima ni Sisac a kasla kabilennan dagiti kautibo. Naisurat met ti nagnagan dagiti nasakup nga ili ti Israel, ket adu kadagita ti natukoy met iti Biblia. Mabasa met iti dayta “Ti Talon ni Abram”—ti kaunaan a pannakadakamat kadagiti salaysay dagiti Egipcio maipapan ken Abraham a patriarka iti Biblia.—Genesis 25:7-10.

Nalawag a saan laeng a sarsarita ti insurat dagiti nagsurat iti Biblia. Yantangay ammoda a manungsungbatda iti Dios, insuratda ti kinapudno uray no pakaibabainanda—kas kadagiti panagballigi ni Sisac kontra iti Juda. Ti kasta a kinaprangka ket maigidiat unay kadagiti napapintas ken aglablabes a salaysay dagiti nagkauna a mannurat nga Egipcio, a di nangisurat iti aniaman a nalabit pakaibabainan dagiti panguluen ken kailianda.

Mapagtalkan a Padto

Ni laeng Jehova a Dios nga Autor ti Biblia ti makaipaay iti di agmintis a padto. Kas pagarigan, usigem ti impaipadtona ken Jeremias maipapan iti Memfis ken Thebes a dua a siudad ti Egipto. Ti Memfis wenno Nof ket dati a nalatak a sentro ti komersio, politika, ken relihion. Ngem kinuna ti Dios: “Ti met laeng Nof agbalinto a maysa laeng a banag a pagmalangaan ket pudno a mauramto, tapno maawanan iti agnanaed.” (Jeremias 46:19) Kasta nga agpayso ti napasamak. Sigun iti libro nga In the Steps of Moses the Lawgiver, “ti nagdadakkel a rebbek ti Memfis” ket sinamsam dagiti Arabo a manangsakup, ket innalada dagiti bato sadiay. Kuna pay dayta nga ita, “iti nagsaadan dayta a nagkauna a siudad, awan a pulos ti makita a bato iti rabaw ti nangisit a daga.”

Kasta met la ti napasamak iti Thebes a maaw-awagan idi iti No-amon wenno No, agraman kadagiti awanan pannakabalin a didiosenna. Maipapan iti dayta a lugar a dati a kabesera ti Egipto ken kangrunaan a sentro iti panagdayaw iti didiosen a ni Amon, kinuna ni Jehova: “Adtoy iturongko ti asikasok ken Amon . . . ken ni Faraon ken iti Egipto ken kadagiti didiosna . . . Ket iyawatkonto ida iti . . . ima ni Nabucodorosor nga ari ti Babilonia.” (Jeremias 46:25, 26) Kas naipadto, ti ari ti Babilonia pinarmekna ti Egipto ken ti nalatak a siudad dayta a No-amon. Idi 525 K.K.P., dayta a siudad ket rinaut met ni Cambyses II nga ari ti Persia. Sipud idin, in-inut a kimmapuy dayta agingga a naan-anay a dinadael dagiti Romano. Wen, awan kaasping ti Biblia ta umiso amin a padtona isu a makapagtalektayo iti ibagbagana maipapan iti masakbayantayo.

Namnama a Mapagtalkam

Ti kaunaan a padto iti Biblia ket insurat ni Moises idi a ti Egipto ti kabilgan a turay iti lubong.b Iti padto ti Genesis 3:15, ti Dios ket mangpataud iti “bin-i,” wenno putot a mangrumek ken Satanas ken iti ‘bin-ina’—dagidiay tumultulad iti kinadakes ni Satanas. (Genesis 3:15; Juan 8:44; 1 Juan 3:8) Ti Mesias a ni Jesu-Kristo ti napaneknekan a kangrunaan a “bin-i” ti Dios.—Lucas 2:9-14.

Ti intero a daga ket iturayanto ni Kristo. Pukawennanto ti amin a kinadakes ken mangirurumen a gobierno ti tao. Ti tao dinanton dominaran ti padana a tao iti pakadangrananna. (Eclesiastes 8:9) Kanayonanna, kas iti panangidaulo idi ni Josue iti iseserrek dagiti Israelita iti Naikari a Daga, ti “dakkel a bunggoy” dagiti tattao nga agbuteng iti Dios ket sitatalged nga iserrekto met ni Jesus iti nasaysayaat nga amang a “Naikari a Daga”—ti nadalusanen a daga a mapagbalin a sangalubongan a paraiso.—Apocalipsis 7:9, 10, 14, 17; Lucas 23:43.

Dayta a nagsayaat a namnama ipalagipna kadatayo ti maysa pay a padto a naisurat bayat ti panagturay ti nagkauna nga Egipto. Sigun iti padto iti Job 33:24, 25, ispalento ti Dios dagiti tattao uray “iti abut” wenno tanem, babaen ti panagungar. Wen, malaksid kadagidiay maisalakan iti umad-adanin a pannakadadael dagiti nadangkes, minilion a natayen ti mapagungar ken maaddaanto iti namnama nga agbiag nga agnanayon iti Paraiso a daga. (Aramid 24:15) “Ti tolda ti Dios adda iti sangatauan,” kuna ti Apocalipsis 21:3, 4. “Punasennanto ti amin a lua kadagiti matada, ket awanton ni patay, awanto metten ti panagleddaang wenno panagsangit wenno ut-ot.”

Ti tema a mapagtalkan a salaysay ken padto ket maitultuloy iti sumaganad nga artikulo iti daytoy a serye. Mausigto ti nagkauna nga Asiria, ti kabilgan a turay iti lubong a simmaruno iti Egipto.

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 18]

TI MERNEPTAH STELA

Idi 1896, nakabakab dagiti arkeologo ti naawagan iti Merneptah Stela iti maysa a templo a pagdaydayawan iti natay nga ari. Daytoy a nangisit ken granito a teddek ket naglaon iti impormasion maipapan kadagiti naaramidan ni Merneptah nga ari ti Egipto a maipagarup a nagturay idi arinunos ti maika-13 a siglo K.K.P. Naisurat iti dayta nga stela ti maysa a narelihiosuan a kanta a kastoy ti pasetna: “Nalangalang ti Israel, natalipupos ti annakna.” Kadagiti nagkauna a sursurat iti Egipto, daytoy laeng ti nakadakamatan ti Israel ken ti kaunaan a pannakatukoyna malaksid iti mabasa iti Biblia.

Ti stela ket naaramid idi panawen dagiti Uk-ukom a nadakamat iti Biblia. Dayta a panawen ket naisalaysay iti Uk-ukom a libro iti Biblia. Kadagiti salaysay dagiti faraon, dagiti laeng panagballigida ti naisurat. Ngem iti libro nga Uk-ukom, agpadpada a naisurat dagiti panangabak ken pannakaabak ti Israel. Maipapan kadagiti pannakaabakda, kastoy ti kuna ti Uk-ukom 2:11, 12: “Inaramid ti annak ti Israel no ania ti dakes kadagiti mata ni Jehova ket nagserbida kadagiti Baal [didios dagiti Canaanita]. Ngarud binaybay-anda ni Jehova . . . , a nangiruar kadakuada manipud daga ti Egipto.” Ti kasta a kinaprangka ket nabatad iti intero a Biblia.

[Credit Line]

Todd Bolen/Bible Places.com

[Dagiti Ladawan iti panid 16]

Dagiti nabilag a ladrilio a nalaokan iti garami ket maus-usar pay la ita idiay Egipto

[Ladawan iti panid 16]

Labaha ken sarming—sumagmamano kadagiti us-usaren idi ti maysa nga Egipcio no agibarbas

[Ladawan iti panid 16]

Naikitikit iti daytoy a pader idiay Karnak ti nagnagan dagiti nasakup nga ili ti Israel

[Ladawan iti panid 16, 17]

Agarup 12 a metro ti kangato daytoy natumba a nagdakkel nga estatua a nasarakan iti asideg ti Memfis

[Picture Credit Lines iti panid 15]

Egipto, Faraon; ken Roma, Nero: Retrato nga impaay ti British Museum; Medo-Persia, kitikit iti pader: Musée du Louvre, Paris

[Picture Credit Lines iti panid 16]

Labaha ken sarming: © The Metropolitan Museum of Art/Art Resource, NY; kitikit idiay Karnak: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; estatua idiay Memphis: Impaay ni Daniel Mayer/Creative Commons