EGIPTO, EGIPCIO

Ti Egipto ken dagiti agnanaed iti dayta ket nasurok a 700 a daras a natukoy iti Biblia. Iti Hebreo a Kasuratan, masansan a naawagan ti Egipto iti nagan a Mizraim (Mits·raʹyim) (idiligyo ti Ge 50:11), a nalawag a mangipasimudaag iti kinaprominente wenno kinadominante dagiti kaputotan ni Mizraim (anak ni Ham) iti dayta a rehion. (Ge 10:6) Uray ita, dagiti Arabo iyaplikarda ti nagan a Misr iti Egipto. Iti sumagmamano a salmo, naawagan dayta iti “daga ni Ham.”—Sal 105:23, 27; 106:21, 22.

Bedbeddeng ken Geograpia. (MAPA, Tomo 1, p. 531) Iti nagkauna ken moderno a tiempo, ti itatanor ken kaadda ti Egipto ket utangna iti Karayan Nilo, a ti nadam-eg a ginget daytoy a karayan nayunnat a kasla maysa nga atiddog, akikid a berde a laso a lumasat kadagiti natikag a desierto a rehion ti makin-amianan a daya nga Africa. Ti “Makimbaba nga Egipto” sinaklawna ti akaba a Delta a rehion a pagsisinaan dagiti danum ti Nilo sakbay nga agayusda iti Baybay Mediteraneo, nga iti maysa a tiempo limmasatda iti di kumurang a lima a nagduduma a sanga, ngem dua laengen iti agdama. Agarup 160 km (100 mi) ti distansia manipud iti disso a pagsisinaan dagiti danum ti Nilo (iti rehion ti moderno a Cairo) agingga iti igid ti baybay. Ti lugar ti kadaanan a Heliopolis (On iti Biblia) ket asideg laeng iti amianan ti Cairo, idinto ta adda iti sumagmamano a milia iti abagatan ti Cairo, ti ayan ti Memfis (masansan a naawagan Nof iti Biblia). (Ge 46:20; Jer 46:19; Os 9:6) Ti rehion ti “Makinngato nga Egipto” ket mangrugi iti abagatan ti Memfis ken aglayon nga agpangato iti ginget agingga iti umuna a dissuor ti Nilo idiay Aswan (kadaanan a Siene), distansia nga agarup 960 km (600 mi). Nupay kasta, ibilang ti adu nga eskolar nga ad-adda a lohikal a tukoyen ti makin-amianan a paset daytoy a benneg kas “Makintengnga nga Egipto.” Iti daytoy intero a rehion (ti Makintengnga ken Makinngato nga Egipto), ti nalantag a Ginget Nilo ket manmano a lumbes iti kaakaba a 20 km (12 mi), ket apug a bato ken panaraten a bato a rangrangkis ti adda iti agsumbangir a sikiganna, nga agserbi kas pagbedngan ti desierto.

Adda ti kadaanan nga Etiopia iti labes ti umuna a dissuor, iti kasta maikuna a dimmanon ti Egipto “manipud Migdol [nabatad a maysa a lugar iti makin-amianan a daya nga Egipto] agingga iti Siene ken agingga iti beddeng ti Etiopia.” (Eze 29:10) Nupay ti Hebreo a termino a Mits·raʹyim kadawyan a maar-aramat nga itakderanna ti intero a daga ti Egipto, patien ti adu nga eskolar nga irepresentarna no dadduma ti Makimbaba nga Egipto, ken nalabit ti Makintengnga nga Egipto, yantangay ti Makinngato nga Egipto naawagan iti “Patros.” Ti pannakatukoy ti ‘Egipto [Mizraim], Patros, ken Cus’ iti Isaias 11:11 ket katupag ti umasping a geograpiko a listaan iti maysa a kitikit ni Ari Esar-haddon ti Asiria, a nangilista a sakup ti imperiona dagiti rehion ti ‘Musur, Paturisi, ken Kusu.’—Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 290.

Yantangay ti Baybay Mediteraneo ti pannakabeddengna iti amianan ken ti umuna a dissuor ti Nilo ken Nubia-Etiopia ti beddengna iti abagatan, ti Egipto ket kinubong ti Desierto ti Libya (paset ti Sahara) iti laud ken ti Desierto ti Nalabaga a Baybay iti daya. No kasta, ti kaaduan a paset ti Egipto ket naan-anay a naisina iti makinruar nga impluensia ken nasalakniban manipud pannakaraut. Nupay kasta, ti lipit ti Sinai iti amianan a daya ti nagserbi a pannakarangtay iti kontinente ti Asia (1Sm 15:7; 27:8); ket daytoy a mamagsilpo a daga ti limmasatan dagiti managbiahe a komersiante (Ge 37:25), dagiti migrante, ken idi agangay, dagiti rimmaut a buyot. Ti “naapres a ginget ti Egipto,” a gagangay a maikunkuna nga isu ti Wadi el-ʽArish iti Peninsula ti Sinai, nabatad a nagpaay a makin-amianan a daya nga ungto ti naipasdek a sakup ti daga ti Egipto. (2Ar 24:7) Ket iti labes dayta, nagsaad ti Canaan. (Jos 15:4) Iti desierto iti laud ti Nilo, adda di nakurkurang ngem lima a nadam-eg a lugar (oasis) a nangbukel iti maysa a paset ti pagarian ti Egipto. Ti danum ti nalawa a nadam-eg a lugar ti Faiyum, agarup 72 km (45 mi) iti abagatan a laud ti kadaanan a Memfis, ket aggapgapu iti Nilo babaen iti maysa a kalasugan.

Agpampannuray iti Nilo ti ekonomiana. Nupay dagiti desierto a rehion a naipataraigid ita iti Ginget Nilo ket addaan laeng iti sumagmamano a mulmula, wenno awanan pay ketdi, a mangtaginayon kadagiti animal, adda ebidensia a kadagidi kadaanan a tiempo, naglaon dagiti naapres a ginget iti adu nga animal nga inan-anup dagiti Egipcio. Kaskasdi, nabatad a paspasaray laeng idi ti tudo ket gistay awan pay ketdin ita (nalabit 5 cm [2 pul.] a danum ti agtinnag iti Cairo iti tinawen). Ti biag idiay Egipto nagpannuray ngarud kadagiti danum ti Nilo.

Dagiti ubbog ti Nilo ket mangrugi iti bambantay ti Etiopia ken kadagiti kabangibang a daga. Ditoy, ti naipanapanawen a tudo ket umdas a mamaglippias iti ayus ti karayan, a pakaigapuan ti tinawen a panaglippias dayta iti Egipto bayat ti bulan ti Hulio agingga iti Setiembre. (Idiligyo ti Am 8:8; 9:5.) Saan laeng a nangipaay daytoy iti danum kadagiti kanal ti irigasion ken kadagiti labneng no di ket nangikabil pay iti napateg a lan-ak a mangpadam-eg iti daga. Kasta unay ti kinadam-eg ti Ginget Nilo, ken kasta met ti Delta, ta ti nasayaat-pannakapadanumna a rehion ti Sodoma ken Gomorra a natannawagan ni Lot ket nayasping iti “minuyongan ni Jehova, kas iti daga ti Egipto.” (Ge 13:10) Nupay kasta, nagduduma ti rukod ti panaglippias ti danum; no bassit ti danum, nakapuy ti apit ket nagresulta iti panagbisin. (Ge 41:29-31) Ti saan a pulos panaglippias ti Nilo kaipapananna ti nakaro unay a didigra, a dayta ti mamagbalin iti pagilian kas natikag a langalang.—Isa 19:5-7; Eze 29:10-12.

Dagiti produkto. Yantangay nabaknang iti agrikultura, dagiti kangrunaan nga apit ti Egipto ket sebada, trigo, espelta (maysa a kita ti trigo), ken lino (a naaramat iti panagaramid iti napino a lienso ken naipaangkat iti adu a daga). (Ex 9:31, 32; Pr 7:16) Adda sadiay dagiti kaubasan ken kaykayo ti datiles, higos, ken granada; dagiti pagmulaan iti natnateng nangipaayda iti adu a nadumaduma a maapit, a pakairamanan dagiti pipino, sandia, kutsay, lasona, ken bawang. (Ge 40:9-11; Nu 11:5; 20:5) Ti pannakadakamat ti ‘panangpadanum iti daga babaen ti saka ti maysa’ (De 11:10) ket tarusan ti sumagmamano nga eskolar a tumukoy iti panagusar iti rueda ti danum a pusiposen ti saka. Mabalin met a tumukoy dayta iti panangusar iti saka iti pananglukat ken panangserra kadagiti pagay-ayusan ti danum manipud irigasion.

No sumalapon ti bisin iti kabangibang a dagdaga, masansan a sumalog dagiti tattao iti nabunga nga Egipto, kas iti inaramid ni Abraham bayat ti nasapa a paset ti maikadua a milenio K.K.P. (Ge 12:10) Idi agangay, nagbalin ti Egipto a pannakasarusar ti kaaduan a lugar iti Mediteraneo. Ti barko a nagluas manipud Alejandria, Egipto, a nagluganan ni apostol Pablo idiay Mira idi umuna a siglo K.P. ket barko nga agibibiahe iti bukbukel nga agturong idiay Italia.—Ara 27:5, 6, 38.

Ti sabali pay a napateg nga ipapaangkat ti Egipto isu ti papiro, ti runo a mula a nagtubo iti adu nga aluguog iti Delta (Ex 2:3; idiligyo ti Job 8:11) ken naaramat iti panagaramid iti material a pagsuratan. Nupay kasta, gapu ta awanan iti kabakiran, napilitan ti Egipto nga agangkat iti tabla manipud Fenicia, nangnangruna iti sedro manipud kadagiti puerto a siudad a kas iti Tiro, a sadiay nabalor dagiti aduan-maris a lienso ti Egipto. (Eze 27:7) Dagiti templo ken monumento idiay Egipto ket naaramid iti granito ken sumagmamano a naluklukneng a bato, a kas iti apug a bato, a nawadwad kadagiti turod iti igid ti Ginget Nilo. Dagiti kadawyan a pagtaengan sadiay ken uray pay dagiti palasio ket naaramid iti pitak a ladrilio (ti kadawyan a materiales a mausar iti panagbangon iti patpatakder). Naala dagiti balitok ken gambang manipud kadagiti pagminasan ti Egipto iti turturod iti igid ti Nalabaga a Baybay (kasta met iti intero ti Peninsula ti Sinai); naipaangkat met dagiti produkto a bronse a naaramid manipud kadagita a gambang.—Ge 13:1, 2; Sal 68:31.

Napateg ti panagtaraken iti an-animal iti ekonomia ti Egipto; naaddaan ni Abraham iti karkarnero ken bakbaka bayat ti kaaddana sadiay, kasta met iti an-animal a pagtrabaho a kas kadagiti asno ken kamkamelio. (Ge 12:16; Ex 9:3) Nadakamat dagiti kabalio bayat ti panangtarawidwid ni Jose iti Egipto (1737-1657 K.K.P.) ket kaaduanna a maikunkuna a naggapu dagita iti Asia. (Ge 47:17; 50:9) Mabalin a damo a naala dagitoy babaen ti pannakagatangda wenno babaen ti pannakatiliwda bayat dagiti panagrubbuot dagiti Egipcio kadagiti daga iti amianan a daya. Idi tiempo ni Solomon, kalalainganna ti kaadu dagiti kabalio ti Egipto ket natagipateg dagitoy kas nasken a tagilako (agraman dagiti karuahe ti Egipto) iti sangalubongan a merkado.—1Ar 10:28, 29.

Nakaad-adu sadiay dagiti tumatayab nga agsippayot ken dagiti mananglamut a tumatayab, a kas kadagiti buitre, gikgik, agila, ken kali, kasta met iti adu a tumatayab nga agayuyang iti danum, a pakairamanan ti ibis ken teggaak. Aglaplapusanan idi ti ikan iti Nilo (Isa 19:8), ket kadawyan sadiay dagiti hipopotamo ken buaya. (Idiligyo ti simboliko a pagsasao ti Eze 29:2-5.) Dagiti desierto a rehion ti nagtaengan dagiti chacal, lobo, hyena, ken leon kasta met ti nadumaduma a kita ti uleg ken dadduma pay a reptilia.

Dagiti Umili. Dagiti umili iti Egipto ket Hamita, a nabatad a kangrunaanna a nagtaud ken Mizraim nga anak ni Ham. (Ge 10:6) Kalpasan a nawarawara ti tattao idiay Babel (Ge 11:8, 9), mabalin nga immakar iti makin-amianan nga Africa ti adu kadagiti kaputotan ni Mizraim, a kas kadagiti Ludim, Ananim, Lehabim, Naftuhim, ken Patrusim. (Ge 10:6, 13, 14) Kas nadakamaten, ti Patros (pangmaymaysa a porma ti Patrusim) nainaig iti Makinngato nga Egipto, ket adda sumagmamano nga ebidensia a mangipasimudaag a nagnaed dagiti Naftuhim iti Delta a rehion ti Egipto.

Maikunkuna nga adda nadumaduma a pamilia dagiti tribu a nangbukel iti intero a populasion ti Egipto. Mapaneknekan a kasta yantangay ti nakabaybayagen a pagilian nabingbingay iti nakaad-adu a benneg (naawagan nome idi agangay) ken yantangay nagtultuloy dagitoy a benneg ken nagbalinda a paset ti sangal ti gobierno kalpasan a napagkaykaysa ti pagilian iti sidong ti maymaysa a kangrunaan nga agturay agingga a nagngudo ti imperio. Kaaduanna a nabigbig nga adda 42 a nome, 20 iti Makimbaba nga Egipto ken 22 iti Makinngato nga Egipto. Ti agtultuloy a panagduma ti Makinngato ken Makimbaba nga Egipto iti intero a pakasaritaan ti Egipto, nupay nalabit tumukoy iti geograpiko a lokasionda, mabalin met a mangipasimudaag iti orihinal a pannakabingay dagiti tribu. Idi kimmapuy ti kangrunaan a gobierno, ti pagilian gistay nabingay kadagitoy dua a kangrunaan a benneg wenno dandani nabingbingay iti adu a babassit a pagarian iti nadumaduma a nome.

Sigun kadagiti kadaanan a naipinta a ladawan ken kasta met kadagiti napreserba a bangkay, kaaduanna a nadeskribir dagiti nagkauna nga Egipcio kas ababa, narapis, napudaw ken nangisit. Nupay kasta, adu a nadumaduma a kita ti Egipcio ti makita iti kadaanan a naipinta a ladladawan ken kitkitikit.

Pagsasao. Dagiti moderno nga eskolar kaykayatda nga awagan ti Egipcio a pagsasao babaen kadagiti termino a kas iti “Semito-Hamitiko.” Nupay Hamitiko ti pamunganayan a pagsasaoda, maikunkuna a ti gramatikana ket adu ti pakipadaanna iti gramatika dagiti Semitiko a pagsasao, kasta met nga adda sumagmamano a pagaspingan ti bokabularioda. Iti laksid dagiti kasta a nalawag a panagkakanaig, maak-akseptar a “ti Egipcio naiduma unay kadagiti amin a Semitiko a pagsasao no idilig iti sabali pay a pagsasao, ket agingga a saan pay a naan-anay a masinunuo ti pannakainaigna kadagiti Africano a pagsasao, rumbeng laeng a maklasipikar ti Egipcio a pagsasao kas saan a karaman iti Semitiko a grupo ti pagsasao.” (Egyptian Grammar, ni A. Gardiner, London, 1957, p. 3) Idi ilimlimed ni Jose ti kinasiasinona kadagiti kakabsatna, nagsao kadakuada babaen iti maysa nga Egipcio a manangipatarus.—Ge 42:23.

Nupay kasta, adu ti makagapu no apay a narigat unay a masinunuo no ania ti kaunaan a porma ti pagsasao a naaramat idiay Egipto. Ti maysa kadagitoy a makagapu isu ti Egipcio a sistema ti panagsurat. Dagiti kadaanan a kitikit nagusarda kadagiti piktograpiko a simbolo (ladladawan ti an-animal, tumatayab, mulmula, ken dadduma pay a banag) agraman ti sumagmamano a geometriko a porma, maysa a sistema ti panagsurat nga inawagan dagiti Griego iti hieroglipiko. Nupay sumagmamano a simbolo ti nagserbi a silaba, nagpaayda laeng kas kanayonan ti hieroglipiko ngem saanda a pulos sinuktan dagita. Maysa pay, saan a pagaammo ita dagiti eksakto a pannakaibalikas dagidiay a silaba. Makatulong kadatayo dagiti pannakatukoy ti Egipto iti sumagmamano a cuneiform a sursurat idi agarup katengngaan ti maikadua a milenio K.K.P. No maipapan iti ispeling ti Egipcio a sasao, adda met maala a pamalatpatan manipud iti Egipcio a nagnagan ken dadduma pay a sasao a naisurat iti Griego a naaramid idi agarup maikanem a siglo K.P., ken manipud iti Egipcio a sasao a naisurat iti Aramaiko a nangrugi agarup maysa a siglo kalpasanna. Ngem ti panangtarus iti ponolohia (pamay-an a pannakaibalikas ti sasao) ti kadaanan nga Egipcio ket kangrunaanna a naibatay laeng iti Coptic, ti porma ti Egipcio a pagsasao a maar-aramat sipud pay maikatlo a siglo K.P. ken agpatpatuloy. Gapuna, mabalin laeng a pattapattaen ti orihinal a sangal ti kaunaan a porma ti kadaanan a bokabulario, nangnangruna sakbay ti periodo ti temporario a panagnaed dagiti Israelita idiay Egipto. Kas pagarigan, kitaenyo ti NO, NO-AMON.

Kanayonanna pay, limitado unay itatta ti pannakaammo iti dadduma pay a kadaanan a Hamitiko a pagsasao idiay Africa, iti kasta narigat a maikeddeng no ania ti pakainaigan ti Egipcio kadagita a pagsasao. Awan nasarakan a kitkitikit dagiti di Egipcio nga Africano a pagsasao sakbay ti panangrugi ti Kadawyan a Panawen. Dagitoy a kinapudno pasingkedanda ti salaysay ti Biblia maipapan iti pannakariribuk ti pagsasao, ket agparang a dagiti nagkauna nga Egipcio (kas kapkaputotan ni Ham babaen ken Mizraim) nagaramatda iti maysa a pagsasao a naiduma ken naisalsalumina kadagiti Semitiko a pagsasao.

Ti hieroglipiko a surat ket nangnangruna a naaramat kadagiti kitikit iti monumento ken naipinta a ladladawan kadagiti diding, a kadagita detalyado unay ti pannakaikur-it dagiti simbolo. Nagtultuloy a nausar dayta agingga iti panangrugi ti Kadawyan a Panawen, nangnangruna kadagiti narelihiosuan a teksto. Ngem bayat ti nasapa a paset daytoy a panawen, ti saan unay a komplikado a panagsurat nga addaan iti simple ken agsisilpo a porma ket pinataud dagiti eskriba, a nagaramatda iti tinta iti panagsuratda iti lalat ken papiro. Naawagan daytoy iti hieratic, a sinaruno ti maysa nga ad-adda pay nga agsisilpo a porma a naawagan demotic, a nangnangruna a naitulad iti makunkuna a “Maikaduapulo ket Innem a Dinastia” (maikapito ken maikanem a siglo K.K.P.) ken agpatpatuloy. Naibuksilan laeng ti kaipapanan dagiti Egipcio a teksto idi natakuatan ti Bato a Rosetta idi 1799. Daytoy a kitikit, nga adda itan iti British Museum, ket naglaon iti maysa a bilin a mangpadpadayaw ken Ptolemy V (Epiphanes) ken naaramid idi 196 K.K.P. Naisurat dayta iti hieroglipiko, demotic, ken Griego, ket daytoy a Griego a teksto ti nagbalin a tulbek iti pannakaibuksil ti Egipcio.

Relihion. Ti Egipto ket nakarelrelihioso a daga, a nasaknap sadiay ti politeismo. Ti tunggal siudad ken ili ket addaan iti bukod a lokal a didiosen, nga addaan iti titulo nga “Apo ti Siudad.” Ti maysa a listaan a nasarakan iti tanem ni Thutmose III ket aglaon iti nagnagan ti agarup 740 a didios. (Ex 12:12) Masansan a nailadawan dayta a dios kas addaan diosa nga asawa a nangipasngay kenkuana iti maysa nga anak, “iti kasta buklenda ti tinallo a dios wenno trinidad nga iti dayta ti ama saan met a kanayon nga isu ti kangrunaan, a no dadduma mapneken kas bayabay a prinsipe laeng, idinto ta ti diosa ti nagtalinaed a kangrunaan a didiosen ti lugar.” (New Larousse Encyclopedia of Mythology, 1968, p. 10) Ti tunggal panguluen a dios ket nagnaed iti maysa a templo a saan a silulukat iti publiko. Dagiti papadi pinagdaydayawanda daytoy a dios, a binigat a riniingda babaen iti maysa a himno, pinadigusda, kinawesanda, ‘pinakanda,’ ken impaayanda iti dadduma pay a panagserbi. (Idiligyo ti Sal 121:3, 4; Isa 40:28.) Gapu itoy, nalawag a naibilang dagiti papadi kas agak-akem a pannakabagi ti Faraon, a naipagarup kas sibibiag a dios, ti anak ti dios a ni Ra. Daytoy a kasasaad ipakitana ti kasta unay a kinatured da Moises ken Aaron idi napanda iti saklang ni Faraon tapno idatagda kenkuana ti bilin ti pudno a Dios; kasta met a pagbalinenna a nalawlawag ti kaipapanan ti manglais a sungbat ni Faraon a, “Siasino ni Jehova, tapno pagtulnogak ti timekna?”—Ex 5:2.

Agpapan pay nakabakab idiay Egipto ti nakaad-adu nga arkeolohikal a bambanag a kas kadagiti templo, estatua, narelihiosuan a naipinta a ladladawan, ken sursurat, manmano laeng a detalye ti ammo maipapan kadagiti aktual a narelihiosuan a patpatien dagiti Egipcio. Dagiti narelihiosuan a teksto mangidatagda iti agsisimparat unay a panangiladawan, a kadawyanna a bassit laeng nga impormasion ti maala kadagita. Ti kaaduan a pannakaawat maipapan iti kasasaad dagiti didiosda ken ar-aramidda ket naibatay laeng iti pattapatta wenno iti impormasion nga impaay dagiti Griego a mannurat a kas kada Herodotus ken Plutarch.

Nupay kasta, nalawag a nagduduma ti patpatien ti tunggal a rehion, a nagtultuloy dayta iti intero a pakasaritaan ti Egipto ken nagbanag iti makatikaw a sarsarita ken parparbo, a masansan nga agsusupiat. Kas pagarigan, ti dios a ni Ra ket pagaammo iti 75 a nadumaduma a nagan ken porma. Agparang nga adda laeng sumagmamano kadagiti ginasut a didiosen ti talaga a pinagdaydayawan ti intero a nasion. Ti kalatakan kadagitoy isu ti trinidad wenno tinallo a dios a buklen da Osiris, Isis (asawana), ken Horus (anakna). Adda met dagiti didios iti “langlangit” nga indauluan ni Ra, ti dios-init, ken pakairamanan dagiti didios ti bulan, tangatang, angin, daga, ti karayan Nilo, ken dadduma pay. Idiay Thebes (iti Biblia, No) ti dios a ni Amon ti katan-okan ket idi agangay naikkan iti titulo nga “ari ti didios” iti sidong ti nagan nga Amon-Ra. (Jer 46:25) Kadagiti tiempo ti piesta (Jer 46:17), ti didios ket naiparada kadagiti kalsada ti siudad. Kas pagarigan, no ti idolo a ladawan ni Ra awiten ti papadina bayat ti narelihiosuan a martsa, siguraduen dagiti umili nga addada iti dayta nga okasion, a ninamnamada a magunggonaanda iti dayta. Yantangay ibilangda a tungtungpalenda ti narelihiosuan a pagrebbenganda uray ti kaaddada laeng sadiay, impagarup dagiti Egipcio a rebbengen met ni Ra ti agtultuloy a panangpadur-as kadakuada. Namaterialan a bendision ken kinarang-ay laeng ti ninamnamada kenkuana, a saanda a dimmawat iti aniaman a naespirituan a banag. Nakaad-adu ti pagaspingan dagiti kangrunaan a didios ti Egipto ken ti kangrunaan a didios ti Babilonia, a pasingkedan ti ebidensia a nagtaud dagita iti Babilonia ket inawat ken tinaginayon laeng ti Egipto.—Kitaenyo ti DIDIOS KEN DIDIOSA.

Daytoy a politeistiko a panagdaydayaw ket saan a nakaipaay iti gunggona ken bang-ar kadagiti Egipcio. Kastoy ti napaliiw ti Encyclopædia Britannica (1959, Tomo 8, p. 53): “Maibatay iti klasikal ken moderno nga imahinasion, maibilang dagita kas nakaskasdaaw a misterio, a sililimed a nailemmeng kadagiti nauneg a kinapudno. Siempre, misterio dagita, a kas iti Ashantis wenno Ibos [Africano a tribu]. Nupay kasta, biddut a pagarupen nga adda kinapudno a linaon dagitoy a misterio, a kasla ket adda nalimed a ‘pammati’ iti likudan dagita.” Iti kinapudnona, ipakita ti ebidensia a ti salamangka ken inuugma nga an-anito ket kangrunaan nga aspeto ti panagdaydayaw dagiti Egipcio. (Ge 41:8) Naaramat idi ti narelihiosuan a panagsalamangka kas panglapped iti sakit; nalatak ti espiritismo, ket adu ti “manangkayaw,” “mannakiuman iti espiritu,” ken “propesional a managipadles iti paspasamak.” (Isa 19:3) Adda dagiti nayukkor nga an-anib ken anting-anting ti “naimbag a gasat,” ket dagiti orasion iti panagsalamangka naisuratda kadagiti babassit a pedaso ti papiro sa naisiglotda iti tengnged. (Idiligyo ti De 18:10, 11.) Idi nagaramid da Moises ken Aaron iti namilagruan nga ar-aramid babaen iti pannakabalin ti Dios, ti managsalamangka ken mangkukulam a papadi kadagiti palasio ni Faraon impabuyada ti panangtuladda kadagita nga aramid babaen kadagiti arte ti panagsalamangka agingga a napilitanda a mangaklon iti pannakaabakda.—Ex 7:11, 22; 8:7, 18, 19.

Panagdaydayaw iti animal. Daytoy nga inaanito a panagdaydayaw ti makagapu no apay nga inannurot dagiti Egipcio ti nakadakdakes unay nga idolatria a nangsaklaw iti panagdaydayaw kadagiti animal. (Idiligyo ti Ro 1:22, 23.) Adu kadagiti kalatakan a didios ket kadawyan a nailadawan nga addaan iti bagi ti tao ken iti ulo ti maysa nga animal wenno tumatayab. Gapuna, nailadawan a kali ti ulo ti dios a ni Horus; ibis wenno bakes met ti ulo ni Thoth. Iti dadduma a kaso, ti dios naibilang nga aktual a nagbagi kas animal, kas iti kaso dagiti Apis a toro. Ti sibibiag nga Apis a toro, a namatmatan kas inkarnasion ti dios a ni Osiris, ket naaywanan iti maysa a templo ken naipaayan iti nagarbo a pumpon ken pannakaitabon kalpasan ti ipapatayna. Patien dagiti Egipcio a sagrado ti sumagmamano nga animal, a kas iti pusa, baboon, buaya, chacal, ken nadumaduma a tumatayab agsipud ta nainaig dagita iti sumagmamano a didios. Gapuna, dagiti Egipcio literal nga impreserbada ti ginasut a ribu a kakasta a parsua, nga intabonda dagita kadagiti naisangsangayan a sementerio.

Apay nga impapilit ni Moises a dagiti sakripisio ti Israel ket “nakarimrimon kadagiti Egipcio”?

Nakaad-adu a kita ti animal ti napagdaydayawan iti nadumaduma a paset ti Egipto. Daytoy ti rason no apay nga impapilit ken indagadag ni Moises a mapalubosan koma ti Israel a mapan idiay let-ang tapno agisakripisioda, a kinunana ken Faraon: “Kas pagarigan isakripisiomi ti maysa a banag a nakarimrimon kadagiti Egipcio iti imatangda; saandakami ngata nga uboren?” (Ex 8:26, 27) Agparang a ti kaaduan kadagiti insakripisio ti Israel idi agangay ket makaparurod koma unay kadagiti Egipcio. (Iti Egipto, ti dios-init a ni Ra no dadduma ket nailadawan kas maysa a kigaw a baka nga inyanak ti nailangitan a baka.) Iti sabali a bangir, kas naipakita iti paulo a DIDIOS KEN DIDIOSA, babaen iti Sangapulo a Saplit iti Egipto, impakat ni Jehova dagiti panangukomna “iti amin a didios ti Egipto,” a nagbanag iti nakaro a pannakaibabainda idinto ta naipakaammo ti bukodna a nagan iti intero a daga ti Egipto.—Ex 12:12.

Saan a naan-anay a naliklikan ti nasion ti Israel ti pannakatulaw manipud iti kasta nga ulbod a panagdaydayaw bayat ti dua a siglo a temporario a panagnaedda idiay Egipto (Jos 24:14), ket awan duadua a daytoy ti kangrunaan a makagapu iti dakes a kababalin nga imparangarangda iti nasapa a paset ti periodo ti Ipapanaw. Nupay binilin ni Jehova dagiti Israelita nga ibellengda dagiti “makadurmen nga idolo ti Egipto,” saanda a tinungpal dayta. (Eze 20:7, 8; 23:3, 4, 8) Ti pannakaaramid ti nabalitokan a kigaw a baka maipaay iti panagdaydayaw idiay let-ang nalabit iyanninawna ti Egipcio a panagdaydayaw iti animal, a nangmulit iti sumagmamano nga Israelita. (Ex 32:1-8; Ara 7:39-41) Sakbay la unay a simrek ti Israel iti Naikari a Daga, nangted manen ni Jehova iti nabatad a pakdaar nga iti panagdaydayaw ti Israel Kenkuana saanda koma nga inaig iti an-animal wenno aniaman a bambanag iti “langlangit.” (De 4:15-20) Kaskasdi, naadda manen ti panagdaydayaw iti animal kalpasan ti adu a siglo idi a ni Jeroboam, a nabiit pay a nagsubli manipud Egipto, nangaramid iti mapagdaydayawan a dua a nabalitokan a kigaw a baka idi nagun-odna ti kinaari iti makin-amianan a pagarian ti Israel. (1Ar 12:2, 28, 29) Makapainteres ta ti naipaltiing a Kasuratan nga inlanad ni Moises ket saan a pulos namulitan iti kasta nga Egipcio nga idolatria ken panaganito.

Awan dagiti naespirituan ken moral a kualidad. Sigun iti sumagmamano nga eskolar, ti aniaman a konsepto ti basol a nailanad iti sumagmamano a narelihiosuan a teksto ti Egipto ket imbunga ti Semitiko nga impluensia idi agangay. Kaskasdi, kankanayon a negatibo a banag ti panagipudno iti basol, kas ikomento ti Encyclopædia Britannica (1959, Tomo 8, p. 56): “No agipudno [ti Egipcio] saanna a kinuna ‘Nakabasolak’; kinunana ‘Awan basolko.’ Negatibo ti panagipudnona, ket ti onus probandi [rebbengen a mangngeddeng] agpannuray kadagiti mangukom kenkuana a, sigun kadagiti papiro a nainaig iti panagitabon, kanayon a ti desisionda ket pabor kenkuana—wenno aniaman ti kasasaad, nainanama a kasta ti aramidenda.” (Idiligyo ti Sal 51:1-5.) Ti relihion ti kadaanan nga Egipto ket kaaduanna a nainaig kadagiti seremonia ken orasion ti panagsalamangka, a naaramid tapno gumun-od laeng iti sumagmamano a makalikaguman a resulta babaen ti pammarabur ti maysa wenno ad-adu pay kadagiti nakaad-adu a didiosda.

Maikunkuna nga adda maysa a porma ti monoteismo (panagdaydayaw iti maymaysa a dios) bayat dagiti panagturay da Faraon Amenhotep III ken Amenhotep IV (Akhenaton), idi gistay ni Aton laeng nga dios-init ti napagdaydayawan, ngem saan a pudno a monoteismo daydi. Ti Faraon a mismo nagtultuloy a napagdaydayawan kas dios. Ket uray iti daydi a periodo, dagiti narelihiosuan a teksto ti Egipto saanda a naglaon iti moral a pagalagadan, yantangay dagiti himno maipaay iti dios-init a ni Aton idaydayawda laeng isuna gapu iti mangted-biag a pudotna ngem agtalinaed nga awan aniaman a linaonda nga ebkas ti panangidaydayaw wenno panangtagipateg iti aniaman a naespirituan wenno moral a kualidad. Naan-anay ngarud nga awan pakaibatayan ti aniaman a singasing a ti monoteismo iti sursurat ni Moises ket nagtaud iti Egipcio nga impluensia.

Patpatien maipapan kadagiti natay. Ti nakapatpateg unay a paset ti Egipcio a relihion isu ti pannakaseknan kadagiti natay ken iti panangsigurado iti pagimbagan ken kinaragsak ti maysa kalpasan nga “agbaliw” ti kasasaadna inton matay. Ti panamati iti reinkarnasion wenno iyaallatiw ti kararua iti sabali a bagi ket maysa a nasaknap a doktrina. Patienda nga imortal ti kararua; nupay kasta, naipagarup a ti natauan a bagi masapul met a mapreserba tapno makapagsubli ti kararua ken mausarna dayta sagpaminsan. Gapu itoy a patpatien dagiti Egipcio, inembalsamarda dagiti minatayda. Ti tanem a nakaikabilan ti napreserba a bangkay ket naibilang a “pagtaengan” ti pimmusay. Dagiti piramida ket dadakkel a pagtaengan dagiti naarian a minatay. Dagiti kasapulan ken luho iti biag, a pakairamanan ti alahas, pagan-anay, muebles, ken taraon, ket naidulin kadagiti tanem tapno usarento dagiti pimmusay, agraman dagiti an-anib (a kas iti “Libro dagiti Natay”) ken naisurat nga orasion tapno dagiti simmina ket maipaayan iti pannalaknib manipud kadagiti dakes nga espiritu. (LADAWAN, Tomo 1, p. 533) Nupay kasta, dagitoy nga orasion saanda man laeng a nasalakniban ida manipud kadagiti nagtakaw iti linaon ti tantanem a nangsamsam iti gistay tunggal kangrunaan a tanem idi agangay.

Nupay naembalsamar dagiti bangkay da Jacob ken Jose, awan duadua a naaramid laeng daytoy ken Jacob kas panangpreserba agingga a ti bangkayna ket mayakar dagiti Israelita iti pakaitabonanna a lugar iti Naikari a Daga, kas ebkas ti pammatida. Nangnangruna iti kaso ni Jose, mabalin nga inaramid dagiti Egipcio ti panagembalsamar kas ebkas ti panagraem ken pammadayaw.—Ge 47:29-31; 50:2-14, 24-26.

Biag ken Kultura Dagiti Egipcio. Nabayagen a kinuna dagiti eskolar a ti Egipto ti ‘kadadaanan a sibilisasion’ ken gubuayan ti adu a kaunaan a partuat ken panagrang-ay ti sangatauan. Nupay kasta, iti napalabas a tawtawen, ti naummong nga ebidensia impatuldona ti Mesopotamia kas makunkuna a namunganayan ti sibilisasion. Maipagarup a namunganay amin idiay Mesopotamia ti sumagmamano a sistema ti Egipcio nga arkitektura, ti panagusarda iti pilid, nalabit dagiti pamunganayan a prinsipio ti piktograpiko a panagsuratda, ken nangnangruna dagiti kangrunaan nga aspeto ti Egipcio a relihion. Maitunos met daytoy iti rekord ti Biblia maipapan iti pannakawarawara dagiti tattao kalpasan ti Layus.

Dagiti kalatakan a gapuanan ti Egipcio nga arkitektura isu dagiti piramida nga imbangon da Faraon Khufu (Cheops), Khafre, ken Menkure idiay Gaza bayat ti maaw-awagan “Maikapat a Dinastia.” Ti kadakkelan, ti piramida ni Khufu, addaan iti pamuon a mangsaklaw iti agarup 5.3 ek (13 acre), a ti kangato ti tuktokna ket agarup 137 m (450 pie) (ti katupag ti moderno nga 40-kadsaaran a patakder). Napattapatta nga adda nausar a 2,300,000 a bloke ti bato, nga agpromedio iti 2.3 metriko tonelada ti tunggal maysa. Siaannad unay a nataga dagiti bloke ta naipuestoda a sumagmamano laeng a milimetro ti espasio iti nagbabaetanda. Adda met dagiti nagdadakkelan a templo a naibangon; ti maysa a templo idiay Karnak, iti Thebes (iti Biblia, No; Jer 46:25; Eze 30:14-16), isu ti kalawaan pay laeng nga aduan adigi a patakder nga imbangon ti tao.

Ti panagkugit ket kaugalian dagiti Egipcio manipud nagkauna a tiempo, ket nailistada iti Biblia a kadua ti dadduma pay a nakugit a tattao.—Jer 9:25, 26.

Agparang a ti edukasion ket buklen laeng dagiti eskuelaan nga agpaay kadagiti eskriba, nga imanmanehar ti papadi. Malaksid iti kinasigoda iti Egipcio a panagsurat, dagiti eskriba ti palasio naan-anay met a pagaammoda ti Aramaiko a cuneiform; ket idi ngalay ti maikadua a milenio K.K.P., dagiti masakupanda nga agtuturay ti Siria ken Palestina kanayonen a nakikomunikarda iti kabesera ti Egipto babaen iti Aramaiko a pagsasao. Imdas idin ti Egipcio a matematika iti pannakaipatakder dagiti nadakamaten a makapasiddaaw a gapuanan iti panagbangon, ket nabatad nga adda pannakaammoda kadagiti prinsipio ti geometria ken algebra. Mapaliiwtayo a “nasursuruan ni Moises iti isuamin a kinasirib dagiti taga Egipto.” (Ara 7:22) Nupay adu ti palso a sirib iti Egipto, adda met magun-odan a praktikal a pannakaammo.

Ti gobierno ken linteg naipamaysa iti ari wenno Faraon, a naibilang kas dios nga adda iti natauan a porma. Inturayanna ti daga babaen kadagiti opisial, wenno ministro, ken babaen kadagiti panguluen nga addaan nalalawa a daga, a makisalisal ti pannakabalin dagitoy no panawen a nakapuy ti pannakabalin ti ari. Nalabit ti papanguluen a naud-udi a nadakamat ket namatmatan kas ar-ari iti biang dagidiay masakupanda, a dayta ti makagapu no apay nga iti Biblia nadakamat “ti ar-ari [pangadu a porma] ti Egipto” no matukoy ti espesipiko a pampanawen. (2Ar 7:6; Jer 46:25) Kalpasan a pinarmek dagiti Egipcio ti Nubia-Etiopia iti abagatan, dayta a rehion ket tinarawidwidanen ti maysa nga agturay a pannakabagi ti ari (naawagan “anak ti Cus a kukua ti ari”), ket adda met ebidensia maipapan iti kasta nga Egipcio nga agturay idiay Fenicia.

Awan ti aktual a kodigo ti linteg a pagaammo a naggapu idiay Egipto; adda idi dagiti linteg ngem nabatad a naarian a bilin laeng dagita, a kas iti bilbilin ni Faraon maipapan iti panagaramid dagiti Israelita iti ladrilio ken iti bilin a panangilemmes iti amin a kappasngay a maladaga a lallaki nga Israelita. (Ex 1:8-22; 5:6-18; idiligyo ti Ge 41:44.) Adda buis a naipataw kadagiti amin nga apit dagiti agtagtagikua iti daga, ket agparang a kasla nangrugi daytoy idi kaaldawan ni Jose, idi a ti isuamin a daga nagbalin a sanikua ti Faraon, malaksid iti dagdaga ti papadi. (Ge 47:20-26) Naibilang kas buis saan laeng a ti sumagmamano a paset dagiti naapit wenno dinguen no di pay ket ti panagbannog kadagiti proyekto ti gobierno ken ti panagserbi iti militar. Ti dusa kadagiti krimen ramanenna ti pannakageppas ti agong, pannakaidestiero tapno agtrabaho kadagiti pagminasan, pannakapangpang-or, pannakaibalud, ken pannakapapatay, a masansan babaen iti pannakapugot.—Ge 39:20; 40:1-3, 16-22.

Dagiti kaugalian iti panagasawa impalubosda ti poligamia ken ti panagassawa ti agkabsat a lalaki ken babai, a daytoy naud-udi a nadakamat ket pagaammo iti sumagmamano a lugar idiay Egipto agingga idi maikadua a siglo K.P. Pagaammo a ti sumagmamano a Faraon inasawada ti kakabsatda a babbai, nalabit gapu ta awanen ti sabali pay a babbai a naibilang a sagrado a maikari a makiasawa iti kasta a “sibibiag a dios.” Ti Linteg a naited iti Israel kalpasan a pinanawanda ti Egipto imparitna ti insesto a panagasawa, a kinunana: ‘Ti ar-aramiden ti daga ti Egipto . . . dikay aramiden; [wenno uray] ti ar-aramiden ti daga ti Canaan.’—Le 18:3, 6-16.

Ti nagkauna nga Egipcio a pannakaammo iti medisina ket masansan a naidatag kas pudno a nasientipikuan ken adelantado unay. Nupay nabatad nga adda pannakaammoda iti anatomia, ken pinatanor ken inrekordda ti sumagmamano a simple a metodo iti panagopera, naipalgak met ti adu a kinaignoranteda. Gapuna, nupay ti maysa nga Egipcio a papiro a teksto saritaenna a ti puso naikonektar iti tunggal paset ti bagi babaen iti ur-urat, kunaenna met a dagiti urat aw-awitenda, saan a ti dara, no di ket ti angin, danum, semilia ken buteg. Di umiso ti pamunganayan a pannakatarusda iti sumagmamano a bambanag maipapan iti panagandar ti sibibiag a bagi, ket saan laeng a dayta no di ket dagita a medikal a teksto nagamporanda met iti adu a salamangka ken an-anito; ti kaaduan nga impormasion a linaonna isu dagiti salamangka a pagilabeg ken tantanamitim. Dagiti pagagas ramanenda saan laeng a dagiti makapaimbag a yerba ken mulmula no di pay ket dagiti paglaok a kas iti dara ti marabutit, isbo, wenno ibleng dagiti ngilaw, a no mapakuyogan kadagiti orasion, “naipagarup a mangparuar iti sairo a limmugan iti bagi ti tao gapu iti kasta unay a pannakadurmen.” (History of Mankind, da J. Hawkes ken Sir Leonard Woolley, 1963, Tomo I, p. 695) Ti kasta a kurang a pannakaawat mabalin a maysa a nakaigapuan ti sumagmamano kadagiti ‘pagbutbutngan a sagubanit iti Egipto,’ a nalabit pakairamanan ti elephantiasis, sika, burtong, epidemia bubonica (kas iti butol, pannakalen, ken babara), ophthalmia, ken dadduma pay nga an-annayen; masalakniban ti Israel manipud kadagita babaen ti matalek a panagtulnogda. (De 7:15; idiligyo ti De 28:27, 58-60; Am 4:10.) Dagiti bambanag a sinurot dagiti Israelita mainaig iti kinamanagdaldalus kalpasan ti Ipapanaw ket nabatad a naigidiat iti adu kadagiti kadawyan nga ar-aramid a nadeskribir kadagiti Egipcio a teksto.—Le 11:32-40; kitaenyo ti SAKSAKIT KEN PANAGAGAS.

Ti industria ti Egipto sinaklawna ti kadawyan nga ar-aramid: ti panagdamili, panagabel, panagsukog iti metal, panagaramid iti alahas ken narelihiosuan nga an-anib, ken adu a sabsabali pay a paglaingan. (Isa 19:1, 9, 10) Idi agarup ngalay ti maikadua a milenio K.K.P., ti Egipto ket maysan a sentro ti panagaramid iti sarming.—Idiligyo ti Job 28:17.

Ti transportasion iti uneg ti pagilian nakasentro iti Karayan Nilo. Dagiti napigsa a pul-oy ti angin manipud amianan ket timmulong iti panagpasurong dagiti aglaylayag a sasakayan, idinto ta dagiti barangay nga agdaliasat manipud abagatan ket inyanud ti agus. Malaksid iti daytoy “kangrunaan a kalsada,” adda met kankanal ken sumagmamano a dalan, kas iti maysa, nga agturong iti Canaan.

Naaramid ti sangalubongan a pannakikomersio iti sabsabali pay nga Africano a pagilian babaen kadagiti sangkakuyogan a managbiahe ken kadagiti barko iti Nalabaga a Baybay, bayat a dagiti Egipcio a dadakkel a barko a magagaudan nagidaliasatda kadagiti kargamento ken pasahero a mapan iti adu a sasangladan iti makindaya a Baybay Mediteraneo.

Simple ti kawes dagiti Egipcio. Bayat ti nasapa unay a paset ti historia ti Egipto, nagkawes laeng dagiti lallaki iti maysa a kita ti bidang, a nakarenken iti sango; idi agangay dagiti laengen nanumnumo a klase ti tattao ti uksob ti makinngato a paset ti bagida. Nagkawes dagiti babbai iti atiddog ken nakipet a kamison nga addaan tirante iti abaga, a ti pagan-anay ket masansan a naaramid iti napino a lienso. Kaugalianda ti agsakasaka, mabalin a nakaigapuan ti panagraira ti sumagmamano a sakit.

Dagiti ladawan nga impinta dagiti Egipcio ipakitada nga ababa wenno nakiskisan ti buok dagiti lallaki, ken nakuskosan a naimbag. (Ge 41:14) Gagangay kadagiti babbai ti panagusar iti kosmetiko.

Nadumaduma dagiti pagtaengan dagiti Egipcio—manipud simple nga abong-abong dagiti napanglaw agingga iti dadakkel a balay dagiti babaknang, a napalikmutan kadagiti minuyongan, muyong, ken ban-aw. Yantangay nagserbi ni Potifar kas opisial ni Faraon, nalabit nagtaeng iti napintas a dakkel a balay wenno villa. (Ge 39:1, 4-6) Adda nadumaduma a kita ti muebles, manipud simple a bangkito agingga iti nagarbo a tugaw ken sopa. Dagiti medio dadakkel a pagtaengan ket gagangay a naibangon iti aglawlaw ti nalayang a paraangan. (Idiligyo ti Exodo 8:3, 13.) Masansan nga iti paraangan ti nakaaramidan ti panaggamay iti bellaay ken ti panagluto iti taraon. Nalabit ti taraon ti kaaduan nga Egipcio ket tinapay a sebada, natnateng, ikan (agpadpada a naruay ken nalaka; Nu 11:5), ken serbesa, ti kadawyan nga inumen. Kadagidiay adda kabaelanna, nagduduma a karne ti innayonda iti pagtaraonda.—Ex 16:3.

Dagiti Egipcio a lallaki iti militaria nagaramatda kadagiti kadawyan nga igam iti daydi a tiempo: bai ken pana, pika wenno gayang, pang-or nga adda tiradtiradna, wasay, ken punial. Dagiti karuahe a guyguyoden ti kabalio ket napateg iti pannakigubat. Nupay agparang a kasla manmano a nausar ti kabal ti bagi idi nagkauna a tiempo, nausar met laeng dayta idi agangay a kas kadagiti kabal ti ulo, a masansan a naarkosan iti dutdot ti tumatayab. Gapuna, ti padto ni Jeremias (46:2-4) mangipaay iti umiso a panangiladawan iti militaria ti Egipto idi maikapito a siglo K.K.P. Ti kaaduan a kameng ti buyot ket agparang a buklen dagiti umili a naipasalista nga agbalin a soldado; iti naud-udi a tiempo kadawyan a naaramat dagiti matangtangdanan a soldado manipud sabali a nasnasion.—Jer 46:7-9.

Pakasaritaan. Narigat unay a masinunuo ti pakasaritaan ti Egipto manipud kadagiti sekular a gubuayan, nangnangruna kadagiti nasapsapa a periodo.—Kitaenyo ti KRONOLOHIA (Kronolohia ti Egipto).

Isasarungkar ni Abraham. Maysa a tiempo kalpasan ti Layus (2370-2369 K.K.P.) ken ti pannakawarawara dagiti tattao idi agangay idiay Babel, dagiti Hamita ti nangsakup iti Egipto. Idi napilitan a pumanaw ni Abraham (Abram) iti Canaan gapu iti bisin ken simmalog idiay Egipto (maysa a tiempo iti nagbaetan ti 1943 K.K.P. ken 1932 K.K.P.), agan-andar idin ti maysa a pagarian iti panangituray ti maysa a Faraon (di nainaganan iti Biblia).—Ge 12:4, 14, 15; 16:16.

Nalawag a ti Egipto ket manangpasangbay kadagiti ganggannaet, ket agparang nga awan gura a naipakita ken Abraham nga agakar-akar nga agnanaed kadagiti tolda. Kaskasdi a ti panagbuteng ni Abraham a mapapatay gapu iti napintas nga asawana ket nabatad a naibatay iti kinapudno ken mangipasimudaag iti nababa a kasasaad ti moralidad iti Egipto. (Ge 12:11-13) Nagkurri dagiti saplit a naipagteng ken Faraon gapu iti panangiserrekna ken Sara iti balayna ket nagbanag iti pannakaibilin a pumanaw ni Abraham manipud iti dayta a pagilian; idi pimmanaw saanna laeng nga innala ti asawana no di ket innalana pay ti immadu a sanikuana. (Ge 12:15-20; 13:1, 2) Nalabit ni Agar nga adipen a babai ni Sara ket naala bayat ti panagyan ni Abraham idiay Egipto. (Ge 16:1) Ni Agar ti ina ni Ismael nga anak ni Abraham (1932 K.K.P.), ket idi dimmakkel ni Ismael, inasawana ti maysa a babai manipud iti daga a nakayanakan ni inana, ti Egipto. (Ge 16:3, 4, 15, 16; 21:21) Gapuna, kaaduanna nga Egipcio ti orihinal a puli dagiti Ismaelita, ket dagiti disso a nagpakarsuanda masansan a nakagteng iti asideg ti ketegan ti Egipto.—Ge 25:13-18.

Gapu iti maikadua a bisin, nagbalin manen ti Egipto kas lugar a pakagun-odan iti gin-awa, ngem itan (maysa a tiempo kalpasan ti 1843 K.K.P., ti tawen nga ipapatay ni Abraham) ni Jehova binilinna ni Isaac a saan a pulos umakar iti dayta a daga.—Ge 26:1, 2.

Ni Jose idiay Egipto. Gistay dua a siglo kalpasan ti temporario a panagnaed ni Abraham idiay Egipto, ti agtutubo nga anak ni Jacob a ni Jose nailako iti Midianita-Ismaelita a sangkakuyogan a managbiahe sa nailako manen idiay Egipto iti maysa nga opisial ti palasio ni Faraon (1750 K.K.P.). (Ge 37:25-28, 36) Kas inlawlawag ni Jose idi agangay kadagiti kakabsatna, impalubos ti Dios daytoy tapno maisagana ti dalan maipaay iti pannakataginayon ti pamilia ni Jacob bayat ti panawen ti nakaro a bisin. (Ge 45:5-8) Iti salaysay maipapan iti kangrunaan a paspasamak iti biag ni Jose, naidatag ti maysa a buya ti Egipto a di mailibak ti kinaumisona. (Kitaenyo ti JOSE Num. 1.) Dagiti titulo ti op-opisial, dagiti kaugalian, kawes, panagsalamangka, ken ti adu a sabsabali pay a detalye a nadeskribir ket mapasingkedan dagiti impormasion a nagun-odan kadagiti Egipcio a monumento, ladladawan, ken sursurat. Kas pagarigan, ti pannakaisaad ni Jose kas pannakabagi ti ari ti Egipto (Ge 41:42) tumunos iti pagannurotan a nailadawan kadagiti Egipcio a kitikit ken ladladawan iti pader.—Ge kap 45-47.

Karumen dagiti Egipcio ti pannakipangan kadagiti Hebreo, kas iti pannangan nga insagana ni Jose kadagiti kakabsatna. Mabalin a daytoy ket gapu ta pagpampannakkelda ti relihion wenno pulida ken gapu iti panangidumdumada, wenno mabalin a nainaig dayta iti pannakarimonda kadagiti pastor. (Ge 43:31, 32; 46:31-34) Daytoy naud-udi a nadakamat a kababalin ket posible a maigapu laeng iti Egipcio a sistema ti pannakaklaseklase ti panagbiag (caste system), nga iti dayta agparang a dagiti pastor ti adda iti gistay kababaan a klase; wenno yantangay limitado ti daga a matalon, mabalin a saanda unay a kayat dagidiay agsapsapul iti pagaraban dagiti arban.

“Periodo dagiti Hyksos.” Kunaen ti adu a komentarista a ti iseserrek ni Jose iti Egipto ken ti iseserrek ti amana ken pamiliana ket napasamak iti pagaammo unay a Periodo dagiti Hyksos. Nupay kasta, ikomento ni Merrill Unger (Archaeology and the Old Testament, 1964, p. 134): “Nakalkaldaang ta awan a pulos ti nalawag a pamalatpatan iti [daytoy a periodo] iti Egipto, ket narigat unay a matarusan ti iraraut dagiti Hyksos.”

Ikeddeng ti sumagmamano nga eskolar nga adda dagiti Hyksos iti “Maikasangapulo ket Tallo agingga iti Maikasangapulo ket Pito a Dinastia,” a nagturayda iti 200 a tawen; ibaga ti dadduma nga adda dagita iti “Maikasangapulo ket Lima ken Maikasangapulo ket Innem a Dinastia” bayat ti maysa ket kagudua a siglo wenno maysa laeng a siglo. Intarusan ti sumagmamano a ti nagan a Hyksos kaipapananna ti “Pastor nga Ar-ari,” ket ti dadduma, “Agtuturay kadagiti Ganggannaet a Pagilian.” Ad-adda pay a nagduduma dagiti pattapatta no ania ti puli wenno nasionalidadda, a dagitoy ti naisingasing: Indo-Europeo manipud Caucasus wenno uray iti Sentral nga Asia, dagiti Heteo, dagiti Sirio-Palestino nga agtuturay (Canaanita wenno Amoreo), ken dagiti Arabiano a tribu.

Ti sumagmamano nga arkeologo iladawanda ti “iraraut dagiti Hyksos” iti Egipto kas bungbunggoy manipud amianan a dimmalapus iti intero a Palestina ken Egipto babaen kadagiti napartak a karuahe, idinto ta ti dadduma tukoyenda dayta kas di napupuotan nga iraraut, kayatna a sawen, in-inut a simrek dagiti tattao nga agakar-akar wenno awanan masnup a teritoria a mabalin nga in-inut nga innalada ti panangituray iti pagilian wenno gapu ta sipapartak a naagawda ti trono nagturayda a mismo iti agdama a gobierno. Iti libro a The World of the Past (Paset V, 1963, p. 444) kunaen ti arkeologo a ni Jacquetta Hawkes: “Saanen a maipagarup a dagiti agtuturay a Hyksos. . . irepresentarda ti iseserrek ti rimmaut a bunggoy dagiti Asiano. Daytoy a nagan kasla kaipapananna ti Agtuturay iti Kabambantayan, ket agallaallada a bunggoy dagiti Semita a nabayagen nga immay iti Egipto maipaay iti panagkomersio ken dadduma pay a natalna a panggep.” Nupay mabalin a kastoy ti agdama a panangmatmat ti kaaduan, kaskasdi a narigat latta a mailawlawag no kasano a dagiti kasta nga “agallaalla a bunggoy” nabalinanda a sinakup ti daga ti Egipto, nangnangruna ta ti “Maikasangapulo ket Dua a Dinastia” (sakbay daytoy a periodo) ti maikunkuna a nangipaay iti Egipto iti kasta unay a pannakabalin.

Maitunos dayta iti kunaen ti Encyclopedia Americana (1956, Tomo 14, p. 595): “Ti kakaisuna a detalyado a panangisalaysay kadakuada [dagiti Hyksos] ti asinoman a nagkauna a mannurat isu ti di mapagtalkan a linaon ti maysa a napukawen a surat ni Manetho, a dinakamat ni Josephus iti sungbatna ken Apion.” Ti dinakamat ni Josephus a sasao a nagtaud ken Manetho ket isu ti gubuayan ti nagan a Hyksos. Makapainteres, iti panangikuna ni Josephus nga inadawna ti apag-isu a sasao ni Manetho, indatagna ti salaysay ni Manetho a dagiti Hyksos adda pakainaiganda kadagiti Israelita. Agparang a kasla awaten ni Josephus daytoy a panagkanaig ngem sipipinget a supiatenna ti adu a detalye ti salaysay. Kasla kaykayatna ti pannakaipatarus ti Hyksos kas “kautibo a papastor” imbes nga “ari-papastor.” Sigun ken Josephus, ni Manetho indatagna dagiti Hyksos kas rimmaut iti Egipto nga awan ti gubat, a dinadaelda dagiti siudad ken dagiti “templo ti didios,” ken nagaramidda iti pananggudas ken nagparnuayda iti riribuk. Nailadawanda kas agtataeng iti Delta a rehion. Kamaudiananna naikuna nga immalsa dagiti Egipcio, nakidangadangda iti napaut ken nakaam-ames a gubat babaen iti 480,000 a lallaki, linakubda dagiti Hyksos iti kangrunaan a siudadda, ti Avaris. Kalpasanna, karkarna unay ta nagtenganda ti maysa a tulagan a nangipalubos a pumanawda a di madangran manipud iti pagilian, agraman ti pampamiliada ken sansanikuada, a kalpasan dayta napanda idiay Judea ket binangonda ti Jerusalem.—Against Apion, I, 73-105 (14-16); 223-232 (25, 26).

Kadagiti surat manipud iti dayta met laeng a panawen, ti nagnagan dagitoy nga agtuturay ket sinaruno dagiti titulo a kas iti “Naimbag a Dios,” “Anak ni Reʽ,” wenno Hik-khoswet, “Agturay kadagiti Ganggannaet a Daga.” Ti termino a “Hyksos” ket nabatad a naala iti daytoy naud-udi a nadakamat a titulo. Kadagiti dokumento ti Egipto kalpasan la unay ti panagturay dagiti Hyksos, naawaganda kas taga Asia. Maipapan iti daytoy a periodo iti pakasaritaan ti Egipto, napaliiw ni C. E. DeVries: “Iti panangpadas ti sumagmamano nga eskolar a pagtunosen ti sekular a pakasaritaan ken ti Biblikal nga impormasion, ti pannakapaksiat dagiti Hyksos manipud Egipto ket innaigda iti Ipapanaw dagiti Israelita, ngem saan a pasingkedan daytoy ti kronolohia, ken kasta met ti sabali pay a bambanag pakapuyenda daytoy a panangilawlawag. . . . Saan a masinunuo ti namunganayan dagiti Hyksos; naggapuda iti maysa a lugar iti Asia ket kaaduanna a Semitiko ti nagnaganda.”—The International Standard Bible Encyclopedia, inurnos ni G. Bromiley, 1982, Tomo 2, p.787.

Yantangay inwanwan ti Dios ti pannakaital-o ni Jose iti pannakabalin ken dagiti gunggona dayta iti Israel, saanen a kasapulan ti agsapul iti sabali pay a rason babaen kadagiti makunkuna a nainggayyeman a “Pastor nga Ar-ari.” (Ge 45:7-9) Ngem posible a ti salaysay ni Manetho, ti mismo a gubuayan ti kapanunotan maipapan kadagiti “Hyksos,” iparangarangna laeng ti maysa a nakiro a tradision, tradision a timmanor manipud kadagiti immun-una a panagregget dagiti Egipcio a mangilawlawag no ania ti napasamak iti dagada bayat ti temporario a panagnaed dagiti Israelita iti Egipto. Dagiti sumaganad a bambanag ket pinagreggetan la ketdi nga inlawlawag dagiti Egipcio nga opisial: ti nagdakkelan nga epekto ti panagbalin ni Jose kas pannakabagi nga agturay (Ge 41:39-46; 45:26); ti dakkel a panagbalbaliw nga inyeg ti administrasionna, a nagbanag iti panangilako dagiti Egipcio iti dagada ken uray iti bagbagida ken Faraon (Ge 47:13-20); ti 20-porsiento a buis nga imbayadda idi agangay manipud iti apitda (Ge 47:21-26); ti 215 a tawen a panagnaed dagiti Israelita idiay Gosen, a linab-awanda idi agangay ti Egipcio a populasion no iti bilang ken pigsa, sigun iti sasao ni Faraon (Ex 1:7-10, 12, 20); ti Sangapulo a Saplit ken ti didigra nga impagteng dagita iti ekonomia ti Egipto, nangnangruna pay kadagiti narelihiosuan a patpatienda ken iti dayaw dagiti papadida (Ex 10:7; 11:1-3; 12:12, 13); ti Ipapanaw ti Israel kalpasan ti ipapatay ti amin nga inauna ti Egipto ken kalpasanna ti pannakadadael dagiti kalaingan a kameng ti puersa militar ti Egipto idiay Nalabaga a Baybay (Ex 12:2-38; 14:1-28).

Saan koma a pulos liplipatan a ti pannakairekord ti pakasaritaan idiay Egipto, kas iti adu a daga iti Makintengnga a Daya, ket nainaig unay kadagiti papadi, a nangisuro ken nangsanay kadagiti eskriba. Karkarna ngarud unay no saan a mapartuat ti maysa a napropagandaan a panangilawlawag a mangikalintegan iti naan-anay a di panagballigi ti didios ti Egipto a manglapped iti didigra nga impagteng ni Jehova a Dios maipaay iti Egipto ken kadagiti umili dayta. Adu ti irekord ti historia, uray ti nabiit pay a historia, mainaig iti kasta a propaganda a nangballikug unay kadagiti kinapudno, agsipud ta dagiti mairurrurumen naiparangda kas manangirurumen, ket dagiti inosente a biktima naiparangda kas napeggad ken naulpit a manangraut. Ti salaysay ni Manetho (nasurok a sangaribu a tawen kalpasan ti Ipapanaw), no umiso ti panangilanad ni Josephus, mabalbalin nga irepresentarna dagiti tiritir a tradision nga impatawid dagiti nagsasaruno a kaputotan dagiti Egipcio tapno mailawlawag dagiti kangrunaan a ramen ti pudno a salaysay, iti Biblia, maipapan iti Israel idiay Egipto.—Kitaenyo ti IPAPANAW (Kinaumiso ti Salaysay Maipapan iti Ipapanaw).

Pannakaadipen ti Israel. Yantangay saan a nainaganan iti Biblia ti Faraon a nangirugi iti panangirurumen kadagiti Israelita (Ex 1:8-22) ken uray ti Faraon a dimmatagan da Moises ken Aaron (ti agturturay a Faraon idi napasamak ti Ipapanaw) (Ex 2:23; 5:1), ken yantangay mabalin nga inggagara a nalibtawan dagitoy a pasamak kadagiti rekord ti Egipto wenno mabalin a nadadael dagita a rekord, saan ngarud a maikeddeng no napasamak dagitoy iti maysa a partikular a dinastia wenno iti panagturay ti asinoman a Faraon iti sekular a pakasaritaan. Masansan a maikunkuna a ti Faraon idi mairurumen dagiti Israelita isu ni Ramses (Rameses) II (iti “Maikasangapulo ket Siam a Dinastia”), a maibasar iti kinapudno a dagiti trabahador nga Israelita ti nangbangon kadagiti siudad ti Pitom ken Raamses. (Ex 1:11) Maipagarup a naibangon dagitoy a siudad bayat ti panagturay ni Ramses II. Iti Archaeology and the Old Testament (p. 149) kunaen ni Merrill Unger: “Ngem maibatay iti agdindinamag a dakes nga aramid ni Raamses II a panangagaw iti dayaw manipud kadagiti gapuanan dagiti sinuktanna, sigurado unay a dagitoy a lugar ket tinarimaanna wenno pinalawana laeng.” Kinapudnona ti nagan a “Rameses” agparang a nagaplikar iti maysa nga intero a distrito nga addan idi tiempo ni Jose.—Ge 47:11.

Iti panangisalakan ti Dios babaen ken Moises, nawayawayaan ti nasion ti Israel manipud “balay dagiti adipen” ken “urno a landok,” kas nayawag iti Egipto babaen kadagiti mannurat ti Biblia. (Ex 13:3; De 4:20; Jer 11:4; Mik 6:4) Uppat a pulo a tawen kalpasanna, inrugi ti Israel ti panangparmek iti Canaan. Adda panagregget a mamagnaig iti daytoy a pasamak iti Biblia ken ti kasasaad a nadeskribir iti pagaammo itan kas ti Amarna a Taptapi, a nasarakan idiay Tell el-Amarna iti Nilo, agarup 270 km (170 mi) iti abagatan ti Cairo. Ti kaaduan a tapi ket sursurat dagiti Canaanita ken Sirio nga agtuturay (a pakairamanan ti agtuturay iti Gezer, Jerusalem, ken Laquis), nga adu ti naglaon kadagiti reklamo iti agturturay a Faraon (kaaduanna a ni Akhenaton) maipapan kadagiti panagrubbuot ken panagrebbek dagiti “Habiru” (ʽapiru). Nupay ti sumagmamano nga eskolar pinadasda nga inaig dagiti “Habiru” kadagiti Hebreo, wenno Israelita, saan a kasta ti ipamatmat dagiti mismo a linaon ti sursurat. Impakitada dagiti Habiru kas manangrubbuot laeng, a no dadduma nakialiansa dagita iti sumagmamano a Canaanita nga agtuturay iti rinnisiris dagiti siudad ken dagiti rehion. Karaman kadagiti il-ili a riniribuk dagiti Habiru isu ti Byblos iti makin-amianan a Libano, iti labes dagiti lugar a nadanon ti panangraut dagiti Israelita. Kasta met, saanda a mangidatag iti ladawan a kapada dagiti kangrunaan a pannakigubat ken balligi iti panangparmek dagiti Israelita iti Canaan kalpasan ti Ipapanaw.—Kitaenyo ti HEBREO, I (Dagiti “Habiru”).

Ti temporario a panagnaed ti Israel idiay Egipto ket di pulos malipatan iti lagip ti nasion, ket ti namilagruan a pannakaluk-atda iti dayta a daga kanayon a naisalaysay kas maysa a naisangsangayan a pammaneknek iti kina-Dios ni Jehova. (Ex 19:4; Le 22:32, 33; De 4:32-36; 2Ar 17:36; Heb 11:23-29) Dayta ti makagapu no apay nga adda ti sasao a, “Siak ni Jehova a Diosmo manipud iti daga ti Egipto.” (Os 13:4; idiligyo ti Le 11:45.) Awan uray maysa a gundaway wenno pasamak a nangartap iti daytoy agingga idi naluk-atanda manipud Babilonia a nangted kadakuada iti kanayonan a pammaneknek iti pannakabalin ni Jehova a mangispal. (Jer 16:14, 15) Ti kapadasanda idiay Egipto ket naisurat iti Linteg a naited kadakuada (Ex 20:2, 3; De 5:12-15); dayta ti nakaibatayan ti piesta ti Paskua (Ex 12:1-27; De 16:1-3). Daytoy met ti nangigiya kadakuada iti pannakilangenda kadagiti ganggannaet a makipagnanaed (Ex 22:21; Le 19:33, 34) ken kadagiti napanglaw a tattao a nangilako iti bagbagida iti pannakaadipen (Le 25:39-43, 55; De 15:12-15); nangipaay pay dayta iti legal a pakaibatayan ti pannakapili ken pannakasantipikar ti tribu ni Levi maipaay iti panagserbi iti santuario (Nu 3:11-13). Maibatay iti panagnaed ti Israel kas ganggannaet idiay Egipto, dagiti Egipcio a nakasabet kadagiti espesipiko a makalikaguman ket mabalin a maawat iti kongregasion ti Israel. (De 23:7, 8) Nagamak ken nagbuteng dagiti pagarian ti Canaan ken ti il-ili dagiti kabangibang a daga gapu kadagiti damag a nangngegda maipapan iti naiparangarang a pannakabalin ti Dios maibusor iti Egipto, a nangilukat iti dalan maipaay iti panagparmek ti Israel (Ex 18:1, 10, 11; De 7:17-20; Jos 2:10, 11; 9:9) ken iti pannakalaglagip kadakuada kalpasan ti adu a siglo. (1Sm 4:7, 8) Iti intero a pakasaritaanda, inkanta ti intero a nasion ti Israel dagitoy a pasamak kadagiti kantada.—Sal 78:43-51; Sal 105 ken 106; 136:10-15.

Kalpasan ti panangparmek ti Israel iti Canaan. Idi laeng panagturay ni Faraon Merneptah, anak ni Ramses II (iti naud-udi a paset ti “Maikasangapulo ket Siam a Dinastia”), a direkta a nadakamat ti Israel idiay Egipto; iti kinapudnona, daytoy pay laeng ti direkta a pannakadakamatda kas maysa nga ili a nailanad kadagiti kadaanan a rekord ti Egipto. Iti maysa a batonlagip ti panagballigi, impasindayag ni Merneptah dagiti panangparukmana iti nadumaduma a siudad ti Canaan, sa kinunana: “Napaglangalang ti Israel, awanen ti bin-ina.” Nupay nalawag nga ubbaw laeng a panagpasindayag daytoy, agparang nga ebidensia daytoy a naipasdek idin ti Israel idiay Canaan.

Awan naipadamag a pannakinaig ti Israel iti Egipto bayat ti panawen ti Uk-ukom wenno bayat dagiti panagturay da Saul ken David, malaksid iti nadakamat a panagranget ti maysa a mannakigubat ni David ken ti maysa nga Egipcio “a nalablabes ti kadakkelna.” (2Sm 23:21) Idi panagturay ni Solomon (1037-998 K.K.P.), nasinged unay dagiti dua a nasion ta nangaramid ni Solomon iti pannakiasawa nga aliansa ken Faraon, nga inasawana ti anak a babai ni Faraon. (1Ar 3:1) Saan a naibaga no kaano a daytoy di nainaganan a Faraon pinarmekna ti Gezer, nga intedna itan daytoy a lugar iti anakna a babai kas pammakada a sagut iti panagkasar, wenno sab-ong. (1Ar 9:16) Nakinegosio met ni Solomon iti Egipto, a naggatang iti kabkabalio ken karkaruahe a gapuanan dagiti Egipcio.—2Cr 1:16, 17.

Nupay kasta, nagkamang idiay Egipto ti sumagmamano a kabkabusor ti ar-ari ti Jerusalem. Ni Hadad nga Edomita nagkamang idiay Egipto kalpasan a pinagwalangwalang ni David ti daga ti Edom. Nupay maysa a Semita, ni Hadad ket pinadayawan ni Faraon babaen ti panangtedna kenkuana iti pagtaengan, taraon, ken daga; nangasawa iti kameng ti naarian a pamilia, ket ti putotna, ni Genubat, natrato kas maysa nga anak ni Faraon. (1Ar 11:14-22) Idi agangay, ni Jeroboam, a nagbalin nga ari ti makin-amianan a pagarian ti Israel kalpasan ti ipapatay ni Solomon, nagkamang met idiay Egipto iti maysa a tiempo bayat ti panagturay ni Sisac.—1Ar 11:40.

Ni Sisac (pagaammo kas Sheshonk I kadagiti rekord ti Egipto) impasdekna ti Libyano a dinastia dagiti Faraon (ti “Maikaduapulo ket Dua a Dinastia”), a ti kabeserana adda idiay Bubastis iti makindaya a Delta a rehion. Iti maikalima a tawen ti panagturay ti anak ni Solomon a ni Rehoboam (993 K.K.P.), sinerrek ni Sisac ti Juda babaen ti nabileg a puersa dagiti karuahe, kabaliero, magmagna a soldado agraman dagiti taga Libya ken dagiti Etiope; nakautibona ti adu a siudad ken pinangtaanna pay ti Jerusalem. Gapu iti asi ni Jehova, saan a nadadael ti Jerusalem, ngem nayawat ken Sisac ti dakkel a kinabaknang dayta. (1Ar 14:25, 26; 2Cr 12:2-9) Iti timmambukor a kitikit iti maysa a pader ti templo idiay Karnak, nailadawan ti kampania ni Sisac ken nailanad ti nakaad-adu a siudad iti Israel ken Juda kas nakautibo.

Ni Zera nga Etiope, a nangidaulo iti maysa a milion a tropa ti Etiopia ken Libya maibusor ken Ari Asa ti Juda (967 K.K.P.), nalabit inrussuatna ti panagdaliasat manipud Egipto. Naan-anay a naabak dagiti buyotna, a naummong iti ginget ti Zefata iti abagatan a laud ti Jerusalem.—2Cr 14:9-13; 16:8.

Nagin-awaan bassit ti Juda ken Israel manipud idadarup ti Egipto iti simmaruno a dua a siglo. Agparang a napasaran ti Egipto ti adu a riribuk iti uneg ti pagilian bayat daytoy a periodo, a kabayatan dayta naggigiddan a nagturay ti sumagmamano a dinastia. Kabayatanna, nagbalin ti Asiria kas kabilgan a turay iti lubong. Ni Hosea, ti kaudian nga ari ti sangapulo-tribu a pagarian ti Israel (a. 758-740 K.K.P.), nagbalin a basalio iti Asiria ket kalpasanna pinadasna nga iwaksi ti “sangol” ti Asiria babaen ti pannakikumplotna ken Ari So ti Egipto. Napaay daytoy a panagregget, ket di nagbayag natnag ti makin-amianan a pagarian ti Israel iti ima ti Asiria.—2Ar 17:4.

Agparang a naiturayan ti Egipto iti atiddog a panawen babaen kadagiti Nubiano ken Etiope nga agtuturay iti daydi a tiempo, a ti “Maikaduapulo ket Lima a Dinastia” ket naibilang kas panagturay dagiti Etiope. Ni Rabsaque, ti nangiwat nga opisial ti Asirio nga Ari Senaquerib, imbagana kadagiti umili ti siudad ti Jerusalem a ti panagtalek iti Egipto maipaay iti tulong ket panagtalek laeng iti maysa a “naparpar a runo.” (2Ar 18:19-21, 24) Ni Ari Tirhaca ti Etiopia, a nagmartsa agingga iti Canaan iti daytoy a tiempo (732 K.K.P.) ken temporario a nangisiasi iti atension ken puersa ti Asiria, ket gagangay a nainaig ken Faraon Taharqa nga Etiope nga agturay iti Egipto. (2Ar 19:8-10) Agparang a kasla mapasingkedan daytoy iti immun-una a padto ni Isaias (Isa 7:18, 19) a ni Jehova “sultipannanto dagiti ngilaw nga adda iti ungto dagiti kanal ti Nilo ti Egipto ken dagiti uyokan nga adda iti daga ti Asiria,” iti kasta nagbanag iti panagdangadang ti dua a nabileg a pannakabalin iti mismo a daga ti Juda ken naipasidong dayta a daga iti doble a parikut. Maitunos iti dayta, kunaen ni Franz Delitzsch: “Dagiti naaramat a simbolo katupagda met ti kasasaad ti dua a pagilian: ti ngilaw katupagna ti [naaluguog nga] Egipto agraman ti pangpangen dagiti insekto dayta . . . ket ti uyokan katupagna ti Asiria a kaaduanna a kabambantayan ken kakaykaywan.”—Commentary on the Old Testament, 1973, Tomo VII, Isaias, p. 223.

Nalawag nga impadto ni Isaias dagiti nariribuk a kasasaad idiay Egipto bayat ti naud-udi a paset ti maikawalo ken ti nasapa a paset ti maikapito a siglo K.K.P. iti pammakdaarna maibusor iti Egipto. (Isa 19) Deskribirenna ti sibil a gubat ken pannakawarawara, nga adda panagrurupak ti “siudad maibusor iti siudad, pagarian maibusor iti pagarian” idiay Egipto. (Isa 19:2, 13, 14) Adda nasarakan dagiti moderno a historiador nga ebidensia maipapan iti agkakapanawenan a dinastia a nagturay iti nadumaduma a benneg ti pagilian iti daydi a tiempo. Ti maipaspasindayag a “sirib” ti Egipto agraman dagiti ‘awanan pateg a didiosna ken manangkayawna’ saanda a nasalakniban ti Egipto idi mayawat iti “ima ti maysa a naulpit nga apo.”—Isa 19:3, 4.

Iraraut ti Asiria. Ti Asirio nga ari a ni Esar-haddon (kapanawenan ni Ari Manases ti Juda [716-662 K.K.P.]) rimmaut iti Egipto, pinarmekna ti Memfis iti Makimbaba nga Egipto, ket adu ti indestierona. Nabatad a ni Taharqa (Tirhaca) pay laeng ti agturturay a Faraon iti daydi a tiempo.

Inulit ni Asurbanipal ti iraraut ket sinamsamanna ti siudad ti Thebes (No-amon iti Biblia) iti Makinngato nga Egipto, a pakasarakan idi kadagiti kadakkelan a gameng ti templo ti Egipto. Manen, ipakita ti Biblia a nairaman dagiti Etiope, taga Libya, ken dadduma pay nga Africano.—Na 3:8-10.

Idi agangay, nagsanud dagiti garison dagiti Asirio manipud Egipto, ket napasubli manen ti pagilian ti sumagmamano nga immun-una a kinarang-ay ken bilegna. Idi natnag ti Asiria iti im-ima dagiti Medo ken dagiti taga Babilonia, addaanen ti Egipto iti umdas a bileg (babaen ti suporta dagiti matangtangdanan a tropa) a sumang-at tapno sumaranay iti Asirio nga ari. Indauluan ni Faraon Necoh (II) dagiti buyot ti Egipto, ngem iti dalanda, simmaranget kenkuana ti buyot ni Ari Josias ti Juda idiay Megiddo, ket idi saan a naipangag dagiti kiddawna, napilitan a makibakal; inabakna ti Juda ket napapatay ni Josias. (2Ar 23:29; 2Cr 35:20-24) Tallo a bulan kalpasanna (idi 628 K.K.P.), pinadisi ni Necoh ti anak ken suno ni Josias a ni Jehoacaz manipud trono ti Juda. Insukatna ni Eliakim (nabaliwan ti naganna iti Jehoiaquim) a kabsat ni Jehoacaz, ket kinautibona ni Jehoacaz sa impanna idiay Egipto. (2Ar 23:31-35; 2Cr 36:1-4; idiligyo ti Eze 19:1-4.) Idin, ti Juda nagbalin nga agbaybayad iti impuesto iti Egipto, a binayadanna ti pauna a gatad a katupag ti agarup $1,046,000. Bayat daytoy a periodo nga inaramid ni mammadto Uria ti ubbaw a panagkamangna idiay Egipto.—Jer 26:21-23.

Pinarmek ni Nabucodonosor. Ngem di nagpaut ti panangikagumaan ti Egipto a mangipasdek manen iti panangiturayna iti Siria ken Palestina; nailunod ti Egipto a manginum iti napait a kopa ti pannakaabak, maitunos iti padto ni Jehova a nasaksakbay nga insawang ni Jeremias (25:17-19). Nangrugi ti pannakatnag ti Egipto iti naan-anay a pannakaabakna idiay Carquemis iti Karayan Eufrates iti im-ima dagiti taga Babilonia idi 625 K.K.P. iti panangidaulo ni Nabucodonosor kas sumuno nga agturay, maysa a pasamak a nailadawan iti Jeremias 46:2-10 kasta met iti maysa a cronica ti Babilonia.

Ni Nabucodonosor, nga ari itan iti Babilonia, pinarmekna met ti Siria ken Palestina, ket nagbalin ti Juda a basalio nga estado ti Babilonia. (2Ar 24:1) Naminsan pay a pinadas ti Egipto a pagtalinaeden ti pannakabalinna iti Asia. Maysa a puersa militar ni Faraon (saan a nainaganan iti Biblia) ti rimmuar iti Egipto kas sungbat iti panagkiddaw ni Ari Ezekias iti namilitariaan a saranay iti iyaalsana iti Babilonia idi 609-607 K.K.P. Yantangay temporario laeng a napasardengda ti pananglakub ti Babilonia, napilitan nga agsanud dagiti tropa ti Egipto, ket nabaybay-an a madadael ti Jerusalem.—Jer 37:5-7; Eze 17:15-18.

Iti laksid ti napinget a pammakdaar ni Jeremias (Jer 42:7-22), ti natda a populasion ti Juda nagkamangda idiay Egipto, nabatad a nakikaduada kadagiti Judio nga addan iti dayta a daga. (Jer 24:1, 8-10) Dagiti lugar nga espesipiko a nadakamat a nagnaedanda isu ti Tapanhes, nalawag a maysa a sarikedked a siudad iti Delta a rehion (Jer 43:7-9); Migdol; ken Nof, naibilang a dayta met laeng ti Memfis, nagkauna a kabesera iti Makimbaba nga Egipto (Jer 44:1; Eze 30:13). Gapuna, ti “pagsasao ti Canaan” (nabatad a Hebreo) maar-aramat itan iti Egipto babaen kadagitoy a nagkamang. (Isa 19:18) Simamaag nga inannurotda manen idiay Egipto ti mismo nga idolatroso nga ar-aramid a nakaigapuan ti panangukom ni Jehova maibusor iti Juda. (Jer 44:2-25) Ngem ti kaitungpalan dagiti padto ni Jehova nakamakamna dagiti nagkamang nga Israelita, idi rimmaut ni Nabucodonosor iti Egipto ken pinarmekna ti daga.—Jer 43:8-13; 46:13-26.

Ti maysa a Babiloniko a teksto, a napetsaan iti maika-37 a tawen ni Nabucodonosor (588 K.K.P.), ket nasarakan a mangdakdakamat iti maysa a kampania militar maibusor iti Egipto. Saan a maibaga no nainaig dayta iti damo a panagparmek wenno iti maysa laeng a simmaganad a namilitariaan a tignay. Aniaman ti kasasaad, naala ni Nabucodonosor ti kinabaknang ti Egipto kas tangdanna iti naipaayna a namilitariaan a panagserbi idi impakat ni Jehova ti panangukom maibusor iti Tiro, maysa a bumusbusor iti ili ti Dios.—Eze 29:18-20; 30:10-12.

Iti Ezequiel 29:1-16 naipadto ti maysa a pannakalangalang ti Egipto, a naikeddeng nga agpaut iti 40 a tawen. Mabalin a naipagteng daytoy kalpasan ti panangparmek ni Nabucodonosor iti Egipto. Nupay ti sumagmamano a komentario tukoyenda ti panagturay ni Amasis (Ahmose) II, ti suno ni Hofra, kas nakarangrang-ay unay iti nasurok nga 40 a tawen, ti kasta a panangmatmatda naibatay laeng iti salaysay ni Herodotus, a nangsarungkar iti Egipto nasurok a sangagasut a tawen kalpasanna. Ngem kastoy ti komento ti Encyclopædia Britannica (1959, Tomo 8, p. 62) mainaig iti historia nga inlanad ni Herodotus maipapan iti daytoy a periodo (ti “Saitiko a Periodo”): “Ti salaysayna ket mapaneknekan a saan a naan-anay a mapagtalkan no masukimat dagita babaen iti manmano laeng nga ebidensia [a masarakan idiay Egipto].” Kunaen ti Commentary ni F. C. Cook iti Biblia, kalpasan a napaliiwna a saan a pulos dinakamat ni Herodotus ti iraraut ni Nabucodonosor iti Egipto: “Nupay simamatalek nga inrekord ni Herodotus ti amin a nangngeg ken nakitana idiay Egipto, agdindinamag nga utangna kadagiti Egipcio a papadi ti impormasion a nagun-odna iti naglabas a historia, a ti sarsarita dagita a papadi inawatna buyogen ti bulsek a panamati. . . . Ti intero nga estoria [ni Herodotus] maipapan kada Apries (Hofra) ken Amasis ket nalaokan iti kasta unay a panagsisimparat ken sarsarita ta agkedkedtayo la ketdi a mangawat iti dayta kas pudpudno a historia. Saan a karkarna nga ikagumaan dagiti papadi nga ilemmeng ti pannakaibabain ti nasion gapu iti pannakaipasidongda iti ganggannaet a turay.” (Komento B., p. 132) Gapuna, nupay ti sekular a pakasaritaan awan ipaayna a nalawag nga ebidensia iti kaitungpalan ti padto, makapagtalektayo iti kinaumiso ti rekord ti Biblia.

Iti sidong ti Persiano a panangituray. Idi agangay, ti Egipto sinuportaranna ti Babilonia maibusor iti tumantanor a pannakabalin ti Medo-Persia. Ngem idi 525 K.K.P., ti Egipto pinarukma ni Cambyses II, anak ni Ciro a Dakkel, iti kasta naipasidong iti turay ti imperio ti Persia. (Isa 43:3) Nupay awan duadua nga adu a Judio ti pimmanaw iti Egipto tapno agsublida iti pagtaenganda a daga (Isa 11:11-16; Os 11:11; Zac 10:10, 11), nagtalinaed sadiay ti dadduma. Gapuna, adda idi Judio a kolonia idiay Elephantine (Egipcio, Yeb), maysa nga isla iti Nilo iti asideg ti Aswan, agarup 690 km (430 mi) iti abagatan ti Cairo. Iti maysa a napateg a takuat kadagiti papiro, naipalgak dagiti kasasaad a nagraira sadiay bayat ti maikalima a siglo K.K.P., agarup idi tiempo nga aktibo da Esdras ken Nehemias idiay Jerusalem. Dagitoy a dokumento a naisurat iti Aramaiko ket aglaon iti nagan ni Sanballat ti Samaria (Ne 4:1, 2) ken ni Johanan a nangato a padi. (Ne 12:22) Makapainteres ti maysa nga opisial a bilin a nayetnag bayat ti panagturay ni Dario II (423-405 K.K.P.) a ti kolonia rambakanna koma “ti piesta dagiti di pinaalsa a tinapay.” (Ex 12:17; 13:3, 6, 7) Naisangsangayan met ti masansan a pannakausar ti nagan a Yahu, maysa a porma ti nagan a Jehova (wenno Yahweh; idiligyo ti Isa 19:18), nupay nakaad-adu met ti ebidensia a nakastrek ti pagano a panagdaydayaw.

Iti sidong ti Griego ken Romano a turay. Nagtultuloy a naipasidong ti Egipto iti Persiano a turay agingga iti panagparmek ni Alejandro a Dakkel idi 332 K.K.P., a naipagarup a nangwayawaya iti Egipto manipud panangituray ti Persia ngem pinagpatinggana iti agnanayonen ti turay dagiti Egipcio a Faraon. Pudno a ti mannakabalin nga Egipto nagbalinen a “nanumo a pagarian.”—Eze 29:14, 15.

Bayat ti panagturay ni Alejandro, naibangon ti siudad ti Alejandria, ket kalpasan ti ipapatayna, ti pagilian inturayanen dagiti Ptolemy. Idi 312 K.K.P., ni Ptolemy I kinautibona ti Jerusalem, ket ti Juda nagbalin a probinsia ti Ptolemaiko nga Egipto agingga idi 198 K.K.P. Iti naunday a pannakidangadangna iti Seleucido nga Imperio idiay Siria, napukaw ti Egipto idi agangay ti panangiturayna iti Palestina idi a ti Sirio nga Ari Antiochus III inabakna ti buyot ni Ptolemy V. Kalpasan dayta in-inut a naipasidong ti Egipto iti impluensia ti Roma. Idi 31 K.K.P., iti nainget a gubat ti Actium, pinanawan ni Cleopatra ti bunggoy dagiti barko ti Romano a kaayan-ayatna a ni Mark Antony, nga inabak ni Octavius, ti apoko ti kabsat ni Julio Cesar. Ni Octavius pinarmekna ti Egipto idi 30 K.K.P., ket ti Egipto nagbalin a probinsia ti Roma. Daytoy a probinsia ti Roma ti nagkamangan da Jose ken Maria agraman ti ubing a ni Jesus tapno malisianda ti imbilin ni Herodes a panagpapatay, a nagsublida kalpasan ti ipapatay ni Herodes. Gapuna, natungpal ti sasao ni Oseas, “manipud idiay Egipto inayabak ti anakko.”—Mt 2:13-15; Os 11:1; idiligyo ti Ex 4:22, 23.

Impapan ti maysa a komandante ti militar idiay Jerusalem a ni Pablo isu ti “Egipcio” a managalsa ket mabalin a dayta met laeng a tao daydiay dinakamat ni Josephus. (The Jewish War, II, 254-263 [xiii, 3-5]) Naibaga a ti panagalsana napasamak bayat ti panagturay ni Nero ken bayat a ni Felix ti prokurador idiay Judea, a dagitoy a kasasaad ket maitunos iti salaysay ti Aramid 21:37-39; 23:23, 24.

Ti maikadua a pannakadadael ti Jerusalem, babaen kadagiti Romano idi 70 K.P., nagbanag iti kanayonan a kaitungpalan ti Deuteronomio 28:68, ta adu kadagiti nakalasat a Judio ti naipan idiay Egipto kas ad-adipen.—The Jewish War, VI, 418 (ix, 2).

Dadduma Pay a Naimpadtuan ken Simboliko a Pannakatukoy. Ti adu a pannakatukoy ti Egipto ket mainaig iti pammakdaar ti panangukom, a nayebkas iti simboliko a sasao. (Eze 29:1-7; 32:1-32) Kadagiti Israelita, ti Egipto inrepresentarna ti namilitariaan a bileg ken pannakabalin babaen iti napolitikaan nga aliansa, iti kasta ti panagpannuray iti Egipto nagbalin a simbolo iti panagpannuray iti natauan a pannakabalin imbes a ken Jehova. (Isa 31:1-3) Ngem, iti Isaias 30:1-7, impakita ni Jehova a ti bileg ti Egipto ket parparawpaw laeng ken saan nga agpayso, nga inawaganna iti “Rahab—kaykayatda lattan ti agtugtugaw [“Rahab nga awan ar-aramidenna,” JB].” (Idiligyo ti Sal 87:4; Isa 51:9, 10.) Nupay kasta, karaman iti adu a nayebkas a pannakakondenar, adda karkari nga adu nga umili ti “Egipto” maam-ammodanto ni Jehova, iti kasta maikuna: “Bendito koma ti ilik, ti Egipto.”—Isa 19:19-25; 45:14.

Nadakamat ti Egipto kas paset ti pagarian ti simboliko nga “ari ti abagatan.” (Da 11:5, 8, 42, 43) Iti Apocalipsis 11:8, ti di matalek a Jerusalem, a sadiay ti nakailansaan ni Apo Jesu-Kristo, ket naawagan Egipto “iti naespirituan a kaipapanan.” Mayanatup daytoy no panunotentayo a ti di matalek a Jerusalem inrurumen ken inadipenna dagiti Judio no mainaig iti relihion. Kasta met, napapatay idiay Egipto dagiti kaunaan a maparti iti Paskua, idinto ta napapatay idiay Jerusalem ti antitipiko a Kordero ti Paskua, ni Jesu-Kristo.—Jn 1:29, 36; 1Co 5:7; 1Pe 1:19.

Napapateg a Natakuatan a Papiro. Gapu iti nagpaiduma a kinamaga ti daga ti Egipto, posible ti pannakataginayon dagiti papiro a manuskrito, ngem nadadaelda koman no addada iti medio nabasa nga aglawlaw. Sipud pay naud-udi a paset ti maika-19 a siglo, adu a papiro ti natakuatan sadiay, a pakairamanan ti adu a bilang dagiti Biblikal a papiro, kas ti koleksion ni Chester Beatty. Mangipaay dagitoy iti napapateg a koneksion iti nagbaetan dagiti orihinal a surat ti Nasantuan a Kasuratan ken ti kopkopia dagiti vellum a manuskrito iti naud-udi a tiempo.