HEBREO, I

Ni Abram ti kaunaan a naawagan iti “Hebreo,” ket dayta ti nangiduma kenkuana kadagiti Amoreo a kaarrubana. (Ge 14:13) Kalpasanna, iti gistay amin a nakausaran ti termino a “(dagiti) Hebreo,” agtultuloy a naaramat dayta kas awag a mangigidiat wenno mangiduma​—kas pagarigan, kadagiti kaso a daydiay agsasao ket naggapu iti di Israelita a nasion (Ge 39:13, 14, 17; 41:12; Ex 1:16; 1Sm 4:6, 9), wenno ti maysa nga Israelita ket makisasao iti ganggannaet (Ge 40:15; Ex 1:19; 2:7; Jon 1:9), wenno no adda dagiti ganggannaet a madakdakamat (Ge 43:32; Ex 1:15; 2:11-13; 1Sm 13:3-7).

Kas ipakita dagiti teksto iti ngato, ti awag a “Hebreo” pagaammon dagiti Egipcio idi pay maika-18 a siglo K.K.P. Agparang nga ipasimudaag daytoy a da Abraham, Isaac, ken Jacob nalatakda idin iti nasaknap a disso, iti kasta namagbalin iti nombre a “Hebreo” kas nalaka a mabigbig. Idi nagsao ni Jose iti dua kadagiti adipen ni Faraon maipapan iti “daga dagiti Hebreo” (Ge 40:15), awan duadua a tuktukoyenna ti rehion iti aglikmut ti Hebron. Nabayagen a nagserbi daytoy a disso kas pannakasentro ti ar-aramid ni amana ken dagiti inapona. Agarup innem a siglo kalpasanna, dagiti Filisteo dinakamatda pay laeng dagiti Israelita kas “Hebreo.” Bayat idi tiempo ni Ari Saul, agpadpada ti tuktukoyen dagiti termino a “Hebreo” ken “Israel.” (1Sm 13:3-7; 14:11; 29:3) Idi maikasiam a siglo K.K.P., iti maysa barangay manipud kuala ti Joppe, inyam-ammo ni mammadto Jonas ti bagina kadagiti lumalayag (nalabit taga Fenicia) nga isu ket Hebreo. (Jon 1:9) Ti Linteg indumana met dagiti “Hebreo” nga adipen manipud kadagiti adipen ti sabsabali pay a puli wenno nasionalidad (Ex 21:2; De 15:12), ket idi tinukoy daytoy ti libro ti Jeremias (idi maikapito a siglo K.K.P.), impakitana a ti termino a “Hebreo” katupagna ti “Judio.”​—Jer 34:8, 9, 13, 14.

Kadagidi naud-udi a periodo, dagiti Griego ken Romano a mannurat kanayon nga inawaganda dagiti Israelita iti “Hebreo” wenno “Judio,” saan nga “Israelita.”

Namunganayan ken Kaipapanan ti Termino. Dagiti panangmatmat maipapan iti namunganayan ken kaipapanan ti termino a “Hebreo” gagangay a malawlawagan babaen iti sumaganad:

Sigun iti maysa a panangmatmat, ti nagan nagtaud iti sao nga ʽa·varʹ, a kaipapananna ti “lumabas; lumasat; bumallasiw.” Ti termino agaplikar ngarud ken Abraham kas daydiay innala ti Dios “manipud ballasiw ti Karayan [Eufrates].” (Jos 24:3) Kasta ti pannakaawat dagiti managipatarus iti Griego a Septuagint maipapan iti dayta a termino. Ngarud, iti Genesis 14:13 tinukoyda ni Abraham kas “lumablabas” imbes a “Hebreo.” Nalatak daytoy a teoria, ngem adda dagiti parikut. Ti pagnguduan ti termino nga ʽlv·riʹ (Hebreo) ket pumadpada iti nausar iti dadduma a termino a naala iti nagnagan dagiti inapo nga amma, kayatna a sawen, nagnagan a nabukel babaen ti pannakainayon ti maysa a pangrugian a sao wenno pagnguduan a sao a mangipasimudaag iti pannakainaig dagita iti nagan ti ama wenno inapo ti maysa a tao. Gapuna, ti Moh·ʼa·viʹ (Moabita) kangrunaanna a tukoyenna daydiay nagtaud ken Moab (Moh·ʼavʹ) imbes a daydiay naggapu iti geograpiko a rehion; kasta met laeng iti ʽAm·moh·niʹ (Ammonita), Da·niʹ (Danita), ken adu a sabsabali pay.

Kanayonanna pay, no ti “Hebreo” mayaplikar ken Abraham maibatay laeng iti ‘ibaballasiwna’ iti Eufrates, mabalin a kasla kadawyan unay dayta a termino, a mayaplikar met iti asinoman a tao a kasta met laeng ti inaramidna​—ket nalabit adu ti kasta a bimmallasiw nga immakar iti pagnaedan iti panaglabas dagiti siglo. No kasta ti namunganayan ti termino, mabalin a maiduma laeng dayta no ti ibaballasiw ni Abraham iti Eufrates ket mamatmatan kas bilin manipud iti Dios. Mapagduaduaan no daytoy a kinapudno ket bigbigen dagiti pagano a mangus-usar iti dayta a termino, ngem mabalin nga ibilang a posible.

Sigun iti maikadua a panangmatmat, nga inanamongan ti sumagmamano nga eskolar, ti nagan tukoyenna dagidiay sumangsangbay, kayatna a sawen, ‘lumablabas’ wenno ‘lumaslasat,’ kas naiduma kadagidiay agnanaed wenno aggigian. (Idiligyo ti pannakausar ti ʽa·varʹ iti Ge 18:5; Ex 32:27; 2Cr 30:10.) Nupay adda idi tiempo a nagbibiag dagiti Israelita kas agakar-akar a tattao, nagbaliwen ti kasasaadda kalpasan ti pannakaparmek ti Canaan. Kaskasdi, nagtultuloy a nayawag kadakuada ti nagan a Hebreo. Ti sabali pay a pamay-an a nasupiat daytoy a kapanunotan ket mabalin a gapu ta nalawa unay ti kaipapanan dayta ta iramanna amin a bunggoy dagiti agakar-akar a tattao. Yantangay iti Biblia nayam-ammo ni Jehova kas “Dios dagiti Hebreo,” nabatad a saanna a tukoyen ‘dagiti amin nga agakar-akar a tattao,’ idinto ta adu nga agakar-akar a tattao ket managdaydayaw iti ulbod a didios.​—Ex 3:18; 5:3; 7:16; 9:1, 13; 10:3.

Ti maikatlo a panangmatmat, a tumunos unay iti pammaneknek ti Biblia, idatagna a ti “Hebreo” (ʽIv·riʹ) nagtaud iti nagan nga Eber (ʽEʹver), ti nagan ti apoko ni Sem iti tumeng ken inapo ni Abraham. (Ge 11:10-26) Pudno, awanen sabali pay nga ammo maipapan ken Eber malaksid iti relasionna iti pamilia bilang silpo iti panagsasaganad ti kapuonan manipud ken Sem agingga ken Abraham. Awan ti nairekord a naisangsangayan a tignay wenno personal a pakabigbigan a mabalin a pakaibatayan ti nalatak unay a panangusar dagiti kaputotan ni Eber iti naganna. Nupay kasta, maimutektekan koma nga espesipiko a natukoy ni Eber iti Genesis 10:21, a sadiay nadakamat ni Sem kas “ama dagiti amin nga annak ni Eber.” Nabatad manipud padto ni Balaam idi maika-15 a siglo K.K.P., ti nagan nga Eber nagaplikar iti maysa nga ili wenno rehion, sinigsiglo kalpasan ti ipapatayna. (Nu 24:24) Ti pannakausar ti nagan a naala iti nagan ti maysa nga inapo nga ama inaigna met dagiti Israelita iti maysa kadagiti “kapuonan ti pamilia” manipud ken Noe, kas nailanad iti Genesis 10:1-32.

No maipapan iti dadduma pay a panangmatmat a naibinsabinsan, tumaud daytoy a saludsod: No ti nagan nga Eber ti nakaalaan ti “Hebreo,” apay a rumbeng nga espesipiko unay nga agaplikar kadagiti Israelita, ken agpaay kas pakailasinanda? Babaen iti anakna a ni Joctan, adda sabsabali pay a kaputotan ni Eber nga awan iti linia ti kapuonan nga agturong ken Abraham (ken ni Israel). (Ge 10:25-30; 11:16-26) Agparang a ti termino nga ʽIv·riʹ (Hebreo) agaplikar iti amin a kasta a kaputotan nga addaan kalintegan a mangikuna a ni Eber ket inapoda. Kunaen ti sumagmamano nga eskolar a mabalin a kastoy ti kaso idi damo, ngem iti panaglabas ti tiempo, ti nagan nagaplikar laengen kadagiti Israelita kas dagiti mabigbigbig unay kadagiti Eberita, wenno Hebreo. Adda kaas-asping daytoy iti rekord ti Biblia. Nupay adu ti di Israelita a kaputotan ni Abraham, a pakairamanan dagiti Edomita, dagiti Ismaelita, ken dagiti kaputotan ni Abraham babaen iti asawana a ni Ketura, dagiti Israelita laeng ti naawagan “bin-i ni Abraham.” (Sal 105:6; Isa 41:8; idiligyo ti Mt 3:9; 2Co 11:22.) Siempre, daytoy ket gapu iti tignay ti Dios maipaay kadakuada mainaig iti Abrahamiko a tulag. Ti Dios pinagbalinna ida a nasion ken intedna kadakuada ti daga ti Canaan kas tawid, kasta met a pinagballigina ida maibusor iti adu a nabibileg a kabusor. Daytoy ti mangisalumina kadagiti Israelita, saan laeng a manipud iti dadduma a kaputotan ni Abraham, no di pay ket manipud iti amin a sabsabali pay a kaputotan ni Eber. Posible met a ti adu kadagiti kasta a kaputotan napukawda ti pakabigbiganda kas “Eberita” babaen ti pannakiinnasawada iti sabsabali nga il-ili.

Ngarud, mabalin a ti pannakaipangpangruna ni Eber iti listaan dagiti kapuonan ket nadibinuan a pasimudaag a ti pamendision ni Noe a naisawang ken Sem kangrunaanna a matungpal kadagiti kaputotan ni Eber. Ti paspasamak kalpasanna ipakitada a dagiti Israelita ti kangrunaan nga immawat iti dayta a pamendision. Ti kasta nga espesipiko a pannakadakamat ni Eber agpaay met a pangipasimudaag iti linia ti kapuonan ti naikari a Bin-i a nadakamat iti padto ni Jehova iti Genesis 3:15, iti kasta mamagbalin ken Eber kas espesipiko a silpo iti nagbaetan da Sem ken Abraham. Ti kasta a panagkanaig maitunos met unay iti awag ken Jehova kas “Dios dagiti Hebreo.”

Padto ni Balaam. Ti pannakaawat iti padto ni Balaam iti Numeros 24:24 agpannuray iti wagas a pannakausar sadiay ti Eber, no geograpiko a termino a mangipasimudaag iti ‘daga (wenno ili) iti ballasiw,’ wenno no nagan ti inapo nga ama a nangnangruna nga agaplikar kadagiti Hebreo (Israelita). Sigun iti padto, adda barbarko nga umay manipud kadagiti igid ti baybay ti Kittim a mangparigat iti Asiria ken Eber. Kaaduan a komentarista bigbigenda a ti Kittim ket, kangrunaanna, kadaanan nga awag iti Chipre. Nupay kasta, kas ipakita dagiti artikulo a CHIPRE ken KITTIM, naadda ti Chipre iti sidong ti nakaro nga impluensia ti Grecia; kasta met, mabalin a nalawlawa ti pagaplikaran ti nagan a Kittim, iti labes ti isla ti Chipre, a nalabit posible nga adda pannakainaigna pay iti Grecia. Gapuna, ibilang ti kaaduan nga eskolar a ti padto ket nainaig iti panagparmek dagiti Griego, wenno taga Macedonia, kadagiti nasion ti Makintengnga a Daya, a pakairamanan ti Asiria. Dagidiay mamati a ti Eber ket tumukoy iti geograpiko a disso ibilangda a ti pannakaparigat ti Eber kaipapananna a saan laeng a ti Asiria ti agbalin nga iturayan ti Laud no di ket dagiti amin a pannakabalin ti Mesopotamia (dagiti umili ‘iti ballasiw’). Dagidiay mangibilang iti Eber kas tumukoy kadagiti Hebreo kunaenda a ti naipadto a pannakaparigat dimteng kadagiti Hebreo kalpasan ti ipapatay ni Alejandro a Dakkel ken iti sidong ti linia dagiti Seleucido nga agtuturay, nangnangruna ni Antiochus Epiphanes. No kasano a ti nagan nga Asiria iti daytoy a teksto isu met laeng ti nagan nga Assur iti Hebreo, agparang ngarud a ti “Eber” ket nagan ti maysa nga inapo nga ama a tumukoy kadagiti Hebreo imbes a nagan laeng ti maysa a geograpiko a disso.

Pannakausarna iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti termino a “Hebreo” nausar nangnangruna iti panangtukoy iti pagsasao dagiti Judio (Jn 5:2; 19:13, 17, 20; Ara 21:40; 22:2; Apo 9:11; 16:16), ti pagsasao nga inusar ni napagungaren ken naipadayag a Jesus idi nagsao ken Saulo ti Tarso. (Ara 26:14, 15) Iti Aramid 6:1 dagiti Judio a Hebreo ti pagsasaoda naidumada kadagiti Judio a Griego ti pagsasaoda.​—Kitaenyo ti GRECIA, DAGITI GRIEGO (Dagiti Helenista).

Dineskribir ni Pablo ti bagina kas, umuna, maysa a Hebreo; maikadua, maysa nga Israelita; ken maikatlo, nagtaud iti bin-i ni Abraham. (2Co 11:22) Mabalin a nausar ditoy ti ‘Hebreo’ tapno ipakita ti puli a namunganayanna (idiligyo ti Fil 3:4, 5) ken nalabit ti pagsasaona. Nausar met ti ‘Israelita’ tapno ipakita nga isu ket nainkasigudan a kameng ti nasion nga idi damo impasdek ti Dios kas ili a maipaay iti naganna (idiligyo ti Ro 9:3-5); ken ti ‘bin-i ni Abraham,’ tapno ipakita nga isu ket karaman kadagidiay agtawid iti naikari a bembendision ti Abrahamiko a tulag.

Dagiti “Habiru.” Kadagiti adu a cuneiform a rekord a napetsaan iti rugi ti maikadua a milenio K.K.P., agparang ti Akkadiano (Asirio-Babiloniko) a termino a habiru, wenno hapiru. Aktibo idi dagiti Habiru iti makin-abagatan a Mesopotamia ken Asia Menor kasta met iti luglugar ti Haran ken Mari. Kasta met, iti agarup 60 nga Amarna a Taptapi a nasarakan idiay Egipto, naipakita a dagiti basalio a Canaanita nga agtuturay nagsuratda ken Faraon ti Egipto (ti natan-ok nga agturay kadakuada idi) ket, agraman dadduma pay a bambanag, inreklamoda a dagiti siudadda rarauten ti sumagmamano nga agtuturay a nakikappon kadagiti “Habiru.”

Dagiti “Habiru” addada idi idiay Mesopotamia kas trabahador iti panagtalon, matangtangdanan a soldado, tulisan, ad-adipen, ken dadduma pay. Nupay ti sumagmamano nga eskolar inkagumaanda nga inaig dagiti Habiru iti panangparmek dagiti Israelita iti Canaan, ti ebidensia saanna a pasingkedan ti kasta a panangmatmat. Maipapan iti daytoy, kinuna ti The New International Dictionary of Biblical Archaeology: “Sipud pay damo a pannakaipalgak dagiti Habiru kadagiti Amarna a teksto iti naladaw a paset ti maikasangapulo ket siam a siglo, nagargari dagiti eskolar a manginaig kadagiti Habiru iti biblikal nga ʽibrim wenno ‘Hebreo,’​—sao a tallopulo ket uppat a daras nga agparang iti Daan a Tulag, ken gagangay nga ar-aramaten dagiti ganggannaet wenno maar-aramat iti imatang dagiti ganggannaet. . . . Ti kaaduan nga eskolar saanda nga anamongan ti aniaman a direkta a panamagnaig kadagiti Hebreo ken dagiti Habiru gapu kadagiti sumaganad: (1) dagiti parikut iti pagsasao a patauden ti kasta a panamagnaig; (2) ti posibilidad a ti Habiru ket kadawyan a nombre a mangdeskribir iti maysa a bunggoy, idinto ta ti ʽibri ket tumukoy iti maysa a puli; (3) ti adu a pagdudumaan iti pannakaiwaras, aramid, ken kababalin dagiti dua a grupo.”​—Inurnos da E. Blaiklock ken R. Harrison, 1983, p. 223, 224.

Ti “Habiru” agparang kadagiti Egipcio a dokumento iti sidong ti nagan nga ʽapiru. Dagitoy ket trabahador iti pagkungkongan, para-pespes iti ubas, ken para-guyod iti batbato. No pagsasao ti pagibasaran, ti Egipcio a sao nga ʽapiru saan a mabalin nga inaig iti Hebreo a sao nga ʽlv·riʹ. Mainayon pay, dagiti dokumento dakamatenda nga adda dagiti “Habiru” idiay Egipto nabayag kalpasan a pinanawan dagiti Hebreo dayta a daga.