Ti Naisangsangayan a Sistema Solartayo​—No Kasano a Timmaud

NAISANGSANGAYAN ti nakaisaadan ti sistema solartayo iti uniberso, ket maigapu dayta iti adu a banag. Ti sistema solartayo ket adda iti nagbaetan ti dua kadagiti nagkunikon a pannakatakkiag ti Milky Way iti paset a sumagmamano laeng ti bilang dagiti bituen. Dandani amin a bituen a makitatayo no rabii ket nagadayo manipud kadatayo ta uray la a kasda la kulalanti no kitaentayo ida babaen dagiti kadakkelan a teleskopio. Rumbeng kadi nga iti dayta a lugar ti ayan ti sistema solartayo?

No asideg ti sistema solartayo iti tengnga ti Milky Way, mapasarantayo dagiti makadangran nga epekto ti kaadda iti nagtetengngaan ti nagadu a bituen. Kas pagarigan, mabalin a malapdan ti panagrikus ti daga, ket addaan dayta iti nakaro nga epekto iti biag ti tao. Ngem imbes a kasta, agparang nga umiso ti posision ti sistema solar iti galaksi tapno saan a madangran ti biag ti tao ken aglak-am iti dadduma pay a peggad, kas iti aglablabes nga ibabarana no lumasat kadagiti ulep a buklen ti gas ken ti pannakadangranna kadagiti bumtak a bituen ken dadduma pay nga elemento a mangpatpataud iti makapapatay a radiasion.

Ti init ket maysa a maitutop a kita ti bituen agpaay kadagiti kasapulantayo. Kanayon a sumsumged, agpaut, ken kalkalaingan met ti kadakkel ken kabarana. Adayo a babbabassit ti kaaduan kadagiti bituen iti galaksitayo ngem iti inittayo ken dida mangipaay iti umiso a kita ti lawag wenno bara tapno masustiner ti biag iti planeta a kas iti daga. Kanayonanna, nagririmpong ti kaaduan kadagiti bituen gapu iti grabidad ken agririnnikusda. Iti kasumbangirna, agbukbukod ti inittayo. Saan la ketdi nga agtalinaed a natalged ti sistema solartayo no iguyguyod ti grabidad ti dua wenno ad-adu pay nga init.

Ti maysa pay a mamagbalin a naisangsangayan ti sistema solartayo ket ti kaadda dagiti nagdadakkel a makinruar a planeta nga addaan iti dandani sirkulo a pagrikusan ngem awan makadangran a puersa ti grabidadda kadagiti makin-uneg a terrestrial a planeta.a Imbes ketdi, dagiti makinruar a planeta ti mangagsep ken mangisiasi kadagiti makadangran a banag. “Manmano laeng dagiti asteroid ken kometa a tumamtama iti planetatayo gapu iti kaadda dagiti nagdadakkel a planeta a buklen ti gas a kas iti Jupiter iti adayo kadatayo,” inlawlawag dagiti sientista a da Peter D. Ward ken Donald Brownlee iti libroda a Rare Earth​—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe. Natakuatanen nga adda pay dadduma a sistema solar nga addaan iti nagdadakkel a planeta. Ngem kaaduan kadagitoy ket addaan iti pagrikusan a mamagpeggad iti babbabassit a planeta a kas iti daga.

Ti Pakausaran ti Bulan

Sipud pay idi un-unana, pagsidsiddaawanen ti tattao ti bulantayo. Inabbukayna ti adun a kapanunotan ken rikna dagiti dumadaniw ken musiko. Kas pagarigan, sigun iti maysa a Hebreo a dumadaniw idi ugma, ti bulan ket ‘naipasdek a sititibker iti tiempo a di nakedngan, ken kas maysa a matalek a saksi kadagiti tangatang.’​—Salmo 89:37.

Ti maysa a napateg a wagas nga apektaran ti bulan ti biag ditoy daga ket agati ken agatab ti baybay gapu iti puersa ti grabidadna. Ti panaggunay dagiti dalluyon ket maipagarup a napateg iti panagayus iti taaw, banag a napateg met kadagiti padron ti paniempotayo.

Adda pay kangrunaan a pakausaran ti bulantayo​—gapu iti puersa ti grabidadna, mapagtalinaedna ti daga iti axis-na bayat a rikrikusenna ti init. Sigun iti Nature, maysa a nasientipikuan a pagiwarnak, no awan ti bulan, agbalbaliw ti panaglikig ti axis ti daga iti napaut a tiempo manipud iti “dandani 0 [a degree] agingga iti 85 [a degree].” Panunotenyo no saan nga aglikig ti axis ti daga! Ditay mapasaran ti nakaay-ayat a panagbalbaliw ti paniempo ken manmano nga agtudo. Gapu iti panaglikig ti daga, malapdan met ti nakaro nga ibabara ti temperatura a mamagbalin nga imposible ti agbiag ditoy daga. “Ti natalged a paniempotayo ket agpannuray iti naisangsangayan a banag: ti kaadda ti Bulan,” kinuna ti astronomo a ni Jacques Laskar. Dagita a pakausaran ti bulan ket maigapu iti kadakkelna​—medio dakdakkel ngem kadagiti bulan dagiti dadakkel a planeta.

Sigun iti mannurat iti Genesis a nagkauna a libro iti Biblia, ti sabali pay a pakausaran ti bulan kas ti natural a satellite ti dagatayo, ket agserbi dayta kas silaw no iti rabii.​—Genesis 1:16.

Naiparna Wenno Addaan Panggep?

Kasano a mailawlawag ti maysa ti itataud ti nagadu a banag a mamagbalin iti biag a saan la a posible no di ket makaparagsak pay? Agparang nga adda laeng dua a pagpilian. Umuna, amin dagitoy nga aktual a mapaspasamak ket naiparparna laeng. Maikadua, adda la ketdi nainsiriban a panggep iti dayta.

Rinibu a tawenen ti napalabas, kinuna ti Nasantuan a Kasuratan a ti unibersotayo ket dinisenio ken inaramid ti maysa a Namarsua​—ti Mannakabalin-amin a Dios. No agpayso dayta, kaipapananna a dagiti kasasaad nga adda iti sistema solartayo ket saan a naiparparna laeng no di ket nairantada a nadisenio. Inikkannatayo ti Namarsua iti naisurat a salaysay maipapan kadagiti inaramidna tapno agbalin a posible ti biag ditoy daga. Nalabit masdaawkayo a makaammo a nupay agarup 3,500 a tawenen daytoy a salaysay, dagiti pasamak iti pakasaritaan ti uniberso a nadeskribir iti dayta ket kaaduanna a maitunos iti patien dagiti sientista a sigurado a napasamak idi. Dayta a salaysay ket nailanad iti Genesis a libro iti Biblia. Usigenyo ti ibagbagana.

Ti Salaysay ti Genesis Maipapan iti Panamarsua

“Idi punganay, ti Dios pinarsuana ti langlangit ken ti daga.” (Genesis 1:1) Daytoy a panglukat a sasao iti Biblia tuktukoyenda ti pannakaparsua ti sistema solartayo, agraman ti planetatayo, ken dagiti bituen kadagiti binilion a galaksi a mangbukel iti unibersotayo. Sigun iti Biblia, adda idi ti tiempo a ti rabaw ti daga ket ‘awan ti pormana ken langalang.’ Awan dagiti kontinente ken nabunga a daga. Ngem intampok ti simmaganad a sasao ti ibagbaga dagiti sientista a kapatgan a kasapulan tapno ti planeta masustinerna ti biag​—ti nawadwad a danum. Ti espiritu ti Dios ket “agtigtignay idi nga agsublisubli iti rabaw ti dandanum.”​—Genesis 1:2.

Tapno saan nga agyelo ti rabaw ti danum, nasken nga umiso ti distansia ti planeta a Daga manipud iti initna. “Nakalamlamiis iti Mars, nakabarbara iti Venus, kalkalainganna ti temperatura iti Daga,” inlawlawag ti sientista kadagiti planeta a ni Andrew Ingersoll. Umasping iti dayta, tapno agtubo ti mulmula, masapul nga adda umdas a lawag. Ken nagpateg ti salaysayen ti Biblia a bayat ti rugrugi a paset ti tiempo ti panamarsua, ti Dios pinasarutna ti lawag ti init kadagiti nangisit nga ulep a timmaud gapu iti panagalingasaw ti taaw a kayarigan ti ‘pangbungon a bedbed’ ti maysa a maladaga.​—Job 38:4, 9; Genesis 1:3-5.

Kadagiti sumaganad a bersikulo ti Genesis, mabasatayo a ti Namarsua pinataudna ti aw-awagan ti Biblia a “maysa a tangatang.” (Genesis 1:6-8) Daytoy a tangatang ket napno kadagiti gas a mangbukel iti atmospera ti daga.

Kalpasanna, inlawlawag ti Biblia a binaliwan ti Dios ti awanan porma a rabaw ti daga tapno agbalin a namaga a daga. (Genesis 1:9, 10) Nabatad a ginunggonna ti rabaw ti daga tapno ngumato ti makinrabaw a pasetna. Nagbanaganna, mabalin a timmaud dagiti nauneg a kanal ken kontinente manipud iti taaw.​—Salmo 104:6-8.

Iti di nadakamat a tiempo iti pakasaritaan ti daga, pinarsua ti Dios dagiti nagbabassit nga algae kadagiti taaw. Babaen ti panangusarna iti enerhia manipud iti init, dagitoy nga organismo nga agpataud a bukbukodda ken maymaysa ti selulada rinugiandan a baliwan ti carbon dioxide kas taraon bayat a mangiruruarda iti oksihena iti atmospera. Iti maikatlo a tiempo ti panamarsua, napapartak daytoy nakaskasdaaw a proseso babaen ti pannakaparsua dagiti mula a nangabbong iti daga idi agangay. Gapuna, immadu ti oksihena iti atmospera, isu a mabalinen a masustiner ti biag ti tao ken animal babaen iti panagangesda.​—Genesis 1:11, 12.

Tapno agbalin a nabunga ti daga, nangaramid ti Namarsua iti nadumaduma ken nagbabassit nga organismo tapno agbiagda ditoy daga. (Jeremias 51:15) Dagitoy nagbabassit a parsua ti mangrunaw kadagiti natay a banag, ket mapagbalin dagitoy kas elemento a kasapulan iti panagtubo ti mulmula. Adda dagiti naisangsangayan a kita ti bakteria iti daga a manggun-od iti nitrohena manipud iti angin tapno magun-odan dagiti mula daytoy napateg nga elemento ket mabalinda ti dumakkel. Nakaskasdaaw ta uray ti sangarakem laeng a nadam-eg a daga ket mabalin nga aglaon iti innem a bilion a nagbabassit nga organismo!

Deskribiren ti Genesis 1:14-19 ti itataud ti init, bulan, ken bituen iti maikapat a tiempo ti panamarsua. No damo, kasla maisupadi dayta iti nadakamaten a panangilawlawag ti Biblia. Ngem laglagipenyo a ni Moises, ti tao a nangisurat iti Genesis, insuratna ti salaysay ti panamarsua manipud iti panangmatmat ti tao nga arigna agpalpaliiw ditoy daga idi naparsua dayta. Agparang nga iti daydi a tiempo, ti init, bulan, ken bituen ket nangrugin a makita iti atmospera ti daga.

Maibasar iti salaysay ti Genesis, nagparang dagiti parsua iti baybay idi maikalima a tiempo ti panamarsua. Dagiti animal ken tao ditoy daga ket naparsua idi maikanem a tiempo ti panamarsua.​—Genesis 1:20-31.

Naaramid ti Daga Tapno Pagnaedan a Siraragsak

Maamirisyo kadi a ti biag ditoy daga, a timmaud kas iti naisalaysay iti Genesis, ket naaramid tapno matagiragsaktayo ti agbiag iti dayta? Nariingkayo kadin iti maysa a naariwanas nga agsapa, linang-abyo ti presko nga angin, ken naragsakankayo agsipud ta sibibiagkayo? Nalabit nagpagnapagnakayo pay ketdi iti hardin ket tinagiragsakyo ti kinapintas ken ayamuom dagiti sabong. Wenno nalabit nagpagnapagnakayo iti minuyongan ken pimmuroskayo iti naimas a prutas. Saanyo pulos a natagiragsak dagita no awan dagiti sumaganad: (1) aglaplapusanan a danum ditoy daga, (2) kalkalainganna a kinabara ken lawag manipud iti init, (3) atmosperatayo nga addaan iti umiso a proporsion dagiti gas, ken (4) nadam-eg a daga.

Amin dagitoy a kasasaad​—nga awan idiay Mars, Venus, ken iti dadduma pay a planeta iti sistema solartayo​—ket saan a naiparna laeng a timmaud. Nagsayaat ti panagkaykaysada tapno agbalin a makaparagsak ti biag ditoy daga. Kas ti ipaganetget ti sumaganad nga artikulo, ibagbaga met ti Biblia a dinisenio ti Namarsua ti napintas a planetatayo tapno agtalinaed iti agnanayon.

[Footnote]

[Kahon iti panid 6]

“No makiddaw kaniak, kas maysa a geologo, nga agsaoak iti apagbiit kadagiti nanumo ken taga away, kas kadagiti tribu a nadakamat iti Libro a Genesis, tapno ilawlawagko kadakuada ti agdama a kapanunotantayo maipapan iti itataud ti daga ken dagiti sibibiag a parsua iti rabawna, ti kasayaatan nga aramidek ket surotek a naimbag ti kaaduan kadagiti nailanad iti umuna a kapitulo ti Genesis.”​—Geologo a ni Wallace Pratt.

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

MAITUTOP MET UNAY PARA ITI ASTRONOMIA

No ti init ket sabali ti ayanna iti galaksitayo, ditay makita a naimbag dagiti bituen. Kastoy ti inlawlawag ti libro a The Privileged Planet: “Ti Sistema Solartayo ket . . . adayo kadagiti natapuk ken nakalawlawag unay a rehion, isu a makitatayo a naimbag agpadpada dagiti asideg a bituen ken dagiti adayo pay a paset ti uniberso.”

Kanayonanna, ti kadakkel ti bulan ken ti distansiana manipud iti daga ket maitutop unay tapno naan-anay a maakkubanna ti init bayat ti eklipse ti init. Gapu kadagitoy manmano ken makapaamanga a pasamak, mabalinan dagiti astronomo nga adalen ti init. Nakatulong kadakuada dagita a panagadal tapno maammuanda ti adu a dida pay idi ammo maipapan iti panagrimat dagiti bituen.

[Ladawan iti panid 5]

Gapu iti kalkalainganna a kadakkel ti bulan, agtalinaed a nakalikig ti axis ti daga

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Kasano a posible ti itataud ti biag ditoy daga? Gapu iti aglaplapusanan a danumna, umiso a kaadu ti lawag ken bara, atmospera, ken nadam-eg a daga

[Credit Lines]

Globo: Naibasar iti Rinetrato ti NASA; trigo: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.