KALENDARIO

Ti kalendario ket naurnos a sistema ti panangbingbingay iti tiempo kadagiti tawen, bulbulan, lawlawas, ken al-aldaw. Mabayag pay sakbay ti pannakaparsua ti tao, impaayen ti Dios ti pagibasaran iti kasta a panangrukod iti tiempo. Ibaga kadatayo ti Genesis 1:14, 15 a ti maysa kadagiti panggep ti “silsilaw iti tangatang ti langlangit” ket agserbi a mangipasimudaag iti ‘pampanawen ken al-aldaw ken tawtawen.’ Ngarud addaantayo iti nainkasigudan a pannakabingbingay ti tiempo​—ti solar nga aldaw a resulta ti inaldaw a panagpusipos ti daga iti axis-na, ti solar a tawen nga ibunga ti tinawen a panagrikus ti daga iti init, ken ti lunar a bulan a resulta ti binulan a panagbaliwbaliw ti langa ti bulan iti pannakainaigna iti daga ken init. Iti sabali a bangir, agduduma ti pannakabingbingay ti tiempo babaen ti lawlawas ken ti pannakabingbingay ti aldaw babaen ti or-oras.

Manipud iti umuna a tao a ni Adan agpatpatuloy, narukoden ti tiempo babaen iti tawtawen. Gapuna, “sangagasut ket tallopulo a tawen” ti edad ni Adan idi imputotna ni Set.​—Ge 5:3.

Naar-aramat met dagiti pannakabingbingay ti tiempo sigun iti bulbulan. Idi tiempo ti Layus makitatayo a ti tiempo nabingbingay iti bulbulan a buklen ti 30 nga aldaw, yantangay ti periodo a 5 a bulan naipakita a katupag ti 150 nga aldaw. (Ge 7:11, 24; 8:3, 4) Ipatuldo ti isu met laeng a rekord a ni Noe biningayna ti tawen iti 12 a bulan.​—Kitaenyo ti TAWEN.

Iti daytoy a tiempo, nadakamat dagiti pito-aldaw a periodo ket mabalin a kanayon a naar-aramat dayta sipud pay nasapa a paset ti pakasaritaan ti tao. (Ge 7:4, 10; 8:10, 12) Nupay kasta, awan pammaneknek nga adda kinalikaguman ti Dios a linawas a panangngilin ti tao iti Sabbath sakbay a direkta nga imbilinna dayta iti Israel kalpasan ti Ipapanawda iti Egipto.​—Kitaenyo ti LAWAS.

Iti napalabas, nakaparnuay ti tao iti nadumaduma a sistema ti kalendario, ket agtultuloy a maar-aramat ita ti dadduma. Dagiti nagkauna a kalendario ket kaaduanna a lunar a kalendario, kayatna a sawen, ti bulbulan ti tawen nabilang sigun kadagiti kompleto a siklo ti bulan. Kas pagarigan, manipud maysa a baro a bulan agingga iti sumaganad a baro a bulan. Iti promedio, ti kasta a periodo saklawenna ti agarup 29 nga aldaw, 12 nga oras, ken 44 a minuto. Ti bulbulan gagangay a nabilang a buklen ti 29 wenno 30 nga aldaw, ngem iti rekord ti Biblia, ti termino a “bulan” gagangay a kayatna a sawen ti 30 nga aldaw.​—Idiligyo ti De 21:13; 34:8; kasta met ti Apo 11:2, 3.

Ti tawen a buklen ti 12 a lunar a bulan ab-ababa iti agarup 11 nga aldaw, no idilig iti solar a tawen a buklen ti 365¹⁄4 nga aldaw. Yantangay babaen iti solar a tawen maikeddeng ti panangrugi manen ti pampanawen, ti kalendario kinasapulan nga ibagay iti daytoy a solar a tawen, ket nagbanag daytoy iti maaw-awagan lunisolar a tawen wenno bound solar a tawen​—kayatna a sawen, tawtawen a dagiti bulanda ket lunar ngem dagiti tawenda ket solar. Naaramid daytoy babaen ti pannakainayon ti sumagmamano nga aldaw iti kada tawen wenno ti maysa a kanayonan a bulan bayat dagiti naikeddeng a tawen tapno masulnitan ti kinaababa ti 12 a lunar a bulan.

Hebreo a Kalendario. Inaramat dagiti Israelita ti kalendario a lunisolar. Nabatad daytoy iti panangipasdek ni Jehova a Dios iti pangrugian ti sagrado a tawenda iti bulan nga Abib iti primavera, ken iti panangibilinna a marambakan ti sumagmamano a piesta kadagiti naikeddeng a petsa​—pipiesta a nainaig kadagiti panawen ti panagani. Tapno tumunos dagitoy a petsa kadagiti panawen ti panagani, kasapulan nga adda urnos ti kalendario a maigiddan iti pampanawen, nga iti dayta mainayon ti sumagmamano nga aldaw a mangsulnit iti pagkurangan ti lunar a tawtawen no idilig iti solar a tawtawen.​—Ex 12:1-14; 23:15, 16; Le 23:4-16.

Saan nga ipasimudaag ti Biblia ti pamay-an a naaramat iti panangikeddeng no kaano a rumbeng a maipasngat dagiti kanayonan nga aldaw wenno ti maysa a kanayonan (pasngat) a bulan. Nupay kasta, nainkalintegan a kunaen a naaramat ti vernal equinox wenno ti autumnal equinox kas giya a mangipatuldo no naladaw unayen ti pampanawen ket masapulen a maatur ti kalendario. Nupay saan nga espesipiko a nadakamat iti Biblia, adda maika-13 a bulan nga innayon dagiti Israelita tapno maatur ti kalendario. Naawagan dayta iti Veadar, wenno maikadua nga Adar, kadagidi tiempo kalpasan ti pannakaidestiero.

Sakbay ti maikapat a siglo ti Kadawyan a Panawentayo, awan masarakantayo a rekord ti kalendario a naipasdek a pagsurotan dagiti Judio. Idi laeng agarup 359 K.P. nga intuding ni Hillel II a dagiti leap year a buklen ti 13 a bulan ket rumbeng a ti maika-3, maika-6, maika-8, maika-11, maika-14, maika-17, ken maika-19 iti kada 19 a tawen. Ti kasta a 19-tawen a siklo ket gagangay a naawagan Metoniko a siklo, naibatay iti nagan ti Griego a matematiko a ni Meton (iti maikalima a siglo K.K.P.), nupay adda met pammaneknek a sakbay ni Meton naipasdeken dagiti taga Babilonia ti kasta a siklo. (Kitaenyo ti Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, da R. A. Parker ken W. H. Dubberstein, 1971, p. 1, 3, 6.) Daytoy a 19-tawen a siklo itumpongna manen dagiti baro a bulan ken dagiti kabus iti isu met laeng nga al-aldaw ti solar a tawen.

Ti Judio a bulbulan nangrugi manipud baro a bulan agingga iti baro a bulan. (Isa 66:23) Gapuna, ti Hebreo a sao a choʹdhesh a naipatarus a “bulan” (Ge 7:11) wenno “baro a bulan” (1Sm 20:27) ket nainaig iti cha·dhashʹ, kaipapananna ti “baro.” Ti sabali pay a sao maipaay iti bulan, yeʹrach, ket naipatarus a “lunar a bulan.” (1Ar 6:38) Kadagiti naud-udi a tiempo, naaramat dagiti apuy a pagilasinan wenno naibaon dagiti mensahero tapno mapakaammuan dagiti umili iti panangrugi ti baro a bulan.

Iti Biblia, ti tunggal bulan gagangay a naawagan sigun iti urnos a panagsasaganadda iti tawen, manipud umuna agingga iti maika-12. (Jos 4:19; Nu 9:11; 2Cr 15:10; Jer 52:6; Nu 33:38; Eze 8:1; Le 16:29; 1Ar 12:32; Esd 10:9; 2Ar 25:1; De 1:3; Jer 52:31) Uppat laeng a bulan ti nainaganan sakbay ti pannakaidestiero idiay Babilonia, awan sabali, Abib, ti umuna a bulan (Ex 13:4); Ziv, ti maikadua (1Ar 6:37); Etanim, ti maikapito (1Ar 8:2); ken Bul, ti maikawalo (1Ar 6:38). Dagiti kaipapanan dagitoy a nagan ket bin-ig a nainaig iti pampanawen, ngarud agpaayda kas kanayonan a pammaneknek iti lunisolar a tawen.​—Kitaenyo dagiti sinaggaysa a bulan sigun iti naganda.

Kalpasan ti pannakaidestiero, inaramat dagiti Israelita ti nagnagan dagiti bulan a nausar idiay Babilonia, ket pito kadagitoy ti nadakamat: Nisan, ti umuna a bulan, a nangsukat iti Abib (Est 3:7); Sivan, ti maika-3 a bulan (Est 8:9); Elul, ti maika-6 (Ne 6:15); Kislev, ti maika-9 (Zac 7:1); Tebet, ti maika-10 (Est 2:16); Sebat, ti maika-11 (Zac 1:7); ken Adar, ti maika-12 (Esd 6:15).

Ti nagnagan ti sabali pay a lima a bulan kalpasan ti pannakaidestiero ket agparang iti Judio a Talmud ken iti dadduma pay a libro. Dagitoy ket: Iyyar, ti maika-2 a bulan; Tammuz, ti maika-4; Ab, ti maika-5; Tisri, ti maika-7; ken Hesvan, ti maika-8. Ti maika-13 a bulan, a panapanawen a naipasngat, ket napanaganan iti Veadar, wenno maikadua nga Adar.

Idi agangay, naipasdek ti kaatiddog ti adu kadagitoy a bulan, nga adda espesipiko a bilang ti al-aldawda. Ti Nisan (Abib), Sivan, Ab, Tisri (Etanim), ken Sebat ket kadawyan nga addaan iti tallopulo nga aldaw; ti Iyyar (Ziv), Tammuz, Elul, ken Tebet kadawyanna nga addaan met iti 29 nga aldaw. Nupay kasta, ti Hesvan (Bul), Kislev, ken Adar mabalin nga addaanda iti 29 wenno 30 nga aldaw. Dagiti panagduduma dagitoy naud-udi a nadakamat a bulan ket nakatulong iti panangatur iti lunar a kalendario ken naaramat tapno maliklikan ti pannakaangay ti sumagmamano a piesta bayat ti al-aldaw a naibilang a maiparit sigun kadagiti Judio a papanguluen ti relihion iti naud-udi a tiempo.

Nupay ti sagrado a tawen nangrugi iti primavera iti bulan nga Abib (wenno Nisan) sigun iti bilin ti Dios idi tiempo ti Ipapanaw (Ex 12:2; 13:4), ipatuldo ti rekord ti Biblia a sakbay daytoy a tiempo binilang dagiti Israelita ti tawen kas mangrugi iti otonio agingga iti sumaruno nga otonio. Ti Dios binigbigna daytoy nga urnos ket arigna nga adda dua a sistema nga inaramat ti ilina, ti sagrado ken sekular a kalendario wenno agrikultural a kalendario. (Ex 23:16; 34:22; Le 23:34; De 16:13) Kadagidi tiempo kalpasan ti pannakaidestiero, ti Tisri 1, iti maudi a kagudua ti tawen, isu ti pangrugian ti sekular a tawen, ket ti Baro a Tawen dagiti Judio, wenno Rosh Hashanah (ulo ti tawen), maramrambakan pay laeng iti dayta a petsa.

Idi 1908 nasarakan iti disso ti Gezer ti kakaisuna a makunkuna a kaar-arngi ti kadaanan a naisurat a kalendario dagiti Hebreo, ket patien ti kaaduan a manipud dayta iti maikasangapulo a siglo K.K.P. Dayta ket agrikultural a kalendario ken deskribirenna ti panagtalon a mangrugi iti otonio. Iti ababa, deskribirenna ti sagdudua a bulan a panagipempen, panagmumula, ken panagtutubo iti primavera, a sarunuen ti saggaysa a bulan a panaggabut iti lino, panagani iti sebada, ken sapasap a panagani, kalpasanna dua a bulan a panagarbas kadagiti ubas ken, ti maudi, maysa a bulan ti bunga iti kalgaw.​—Le 26:5.

Ti tsart a kadua daytoy nga artikulo ipakitana ti bulbulan iti sagrado ken iti sekular a kalendario ken kasta met ti pattapatta a katupagda a bulbulan iti agdama a kalendariotayo.

Gapu ta masansan a natukoy ti nadumaduma a panawen ti piesta iti salaysay dagiti Ebanghelio ken iti libro ti Aramid, ti kalendario dagiti Judio nagtultuloy ngarud nga inaramat dagiti Judio bayat ti tiempo ni Jesus ken dagiti apostol. Dagitoy a panawen ti piesta nagpaayda kas giya iti panangammo no kaano a tiempo a naaramid dagiti pasamak iti Biblia iti daydi a panawen.​—Mt 26:2; Mr 14:1; Lu 22:1; Jn 2:13, 23; 5:1; 6:4; 7:2, 37; 10:22; 11:55; Ara 2:1; 12:3, 4; 20:6, 16; 27:9.

Maimutektekan koma a dagiti Kristiano awan aniaman a sursurotenda a sagrado wenno narelihiosuan a kalendario a mangdakdakamat iti espesipiko a nasantuan nga al-aldaw wenno pipiesta, maysa a punto a silalawag nga imbaga ni apostol Pablo iti Galacia 4:9-11 ken Colosas 2:16, 17. Ti maysa a pasamak a nakalikaguman a rambakanda iti tinawen, ti Pangrabii ti Apo, iti tiempo ti Paskua, ket ikedkeddeng ti lunar a kalendario.​—Mt 26:2, 26-29; 1Co 11:23-26; kitaenyo ti PANGRABII TI APO.

Dagiti Kalendario a Julian ken Gregorian. Idi tawen 46 K.K.P., nangiruar ni Julio Cesar iti maysa a bilin a mangbalbaliw iti Romano a kalendario manipud lunar nga agbalin a solar a tawen. Daytoy a Julian a kalendario ket naibatay kadagiti kalkulasion ti Griego nga astronomo a ni Sosigenes. Buklen dayta ti 12 a bulan nga agduduma ti kaatiddogda ken kadawyan a tawen nga addaan iti 365 nga aldaw a mangrugi iti Enero 1. Daytoy met ti nakaigapuan ti pannakaaramat dagiti leap year babaen ti pannakainayon ti maysa nga aldaw iti kada uppat a tawen, tapno masulnitan ti surok a kakapat nga aldaw manipud iti maysa a tropikal a tawen, nga addaan iti nakurkurang bassit ngem 365¹⁄4 nga aldaw.

Ti tawen iti Julian a kalendario ket kinapudnona at-atiddog bassit iti 11 a minuto ken 14 a segundo ngem iti pudpudno a solar a tawen. Gapuna, idi maika-16 a siglo adda naurnong a sobra a sangapulo nga aldaw. Idi 1582 K.P., inyussuat ni Papa Gregorio XIII ti sangkabassit a pannakarebisar ti Julian a kalendario, a tinaginayonna dagiti leap year iti kada uppat a tawen ket dagiti laeng siglo a mabalin a bingbingayen iti 400 ti maibilang kas leap year. Sigun iti bilin ti papa idi 1582, sangapulo nga aldaw ti naikkat iti dayta a tawen, iti kasta ti aldaw a simmaruno iti Oktubre 4 ket Oktubre 15. Ti Gregoriano a kalendario ket sapasap a maus-usar itan iti kaaduan a paset ti lubong. Dayta ti nakaibatayan dagiti historikal a petsa a naaramat iti daytoy a publikasion.

Nupay dagiti Kristiano ita kadawyan nga us-usarenda ti kalendario a maar-aramat iti mismo a dagada, ammoda a ni Jehova a Dios ti kinaagnanayon adda bukodna a kalendario ti paspasamak a saan a naibatay kadagiti natauan a sistema ti panagbilang. Kas pammaneknek, insurat ti mammadtona a ni Daniel: “Pagbalbaliwenna dagiti tiempo ken pampanawen, mangikkat iti ar-ari ken mangipasdek iti ar-ari, mangted iti sirib kadagidiay mamasirib ken pannakaammo kadagidiay makaammo iti panangilasin. Ipalgakna ti nauneg a bambanag ken ti natalimeng a bambanag, ammona no ania ti adda iti sipnget; ket makipagnaed kenkuana ti lawag.” (Da 2:21, 22) Gapuna, iti saadna kas Soberano ti Uniberso, isu agtakder iti adayo a ngatuen ti agtaytayyek a dagatayo, nga addaan iti aldaw ken rabii, lunar a siklo, ken solar a tawen. Nupay kasta, kas nailanad iti Saona, ti Biblia, inaig ti Dios dagiti tignay ken panggepna iti kakasta a pannakarukod ti tiempo tapno matulongan dagiti parsuana ditoy daga a mangammo no sadino ti pagtaktakderanda iti bukodna a naindaklan a kalendario ti paspasamak.​—Kitaenyo ti KRONOLOHIA.