SANGAPULO A SASAO

Daytoy a nakaipatarusan ti Hebreo a sasao nga ʽaseʹreth had·deva·rimʹ, a masarakan laeng iti Pentateuko, tumukoy iti sangapulo a pamunganayan a linteg ti Linteg ti tulag; kadawyan a maaw-awagan iti Sangapulo a Bilin. (Ex 34:28; De 4:13; 10:4) Daytoy naisangsangayan a kodigo ti linlinteg ket nadakamat met kas “Sasao” (De 5:22) ken kas “ti sasao ti tulag.” (Ex 34:28) Mabasa iti Griego a Septuagint (Ex 34:28; De 10:4) ti deʹka (sangapulo) loʹgous (sasao), a dayta a kombinasion ti nakaadawan ti sao a “Dekalogo.”

Gubuayan Dagiti Tapi. Berbal ti damo a pannakaited ti Sangapulo a Sasao idiay Bantay Sinai babaen ti anghel ni Jehova. (Ex 20:1; 31:18; De 5:22; 9:10; Ara 7:38, 53; kitaenyo met ti Ga 3:19; Heb 2:2.) Kalpasanna simmang-at ni Moises iti bantay tapno awatenna ti Sangapulo a Sasao a naisuraten iti dua a tapi a bato, agraman ti dadduma pay a bilin ken pammilin. Idi bimmayag ni Moises iti 40 nga aldaw, saan a nakatutor dagiti umili ket nangsukogda iti kigaw a baka tapno pagdaydayawanda. Idi sumalsalogen ni Moises iti bantay, nakitana daytoy nga idolatroso a panagdaydayawda ket imbarsakna “dagiti tapi [a] gapuanan idi ti Dios,” dagiti mismo a tapi a nakaisuratan ti Sangapulo a Sasao, ket imburakna ida.​—Ex 24:12; 31:18–32:19; De 9:8-17; idiligyo ti Lu 11:20.

Idi agangay, ni Jehova imbilinna ken Moises: “Mangkitikitka maipaay kenka iti dua a tapi a bato a kas kadagidiay immuna, ket isuratkonto iti rabaw dagiti tapi ti sasao a nagparang kadagidi immuna a tapi, a binurakmo.” (Ex 34:1-4) Ket ngarud kalpasan ti panangbusbos iti sabali pay nga 40 nga aldaw iti bantay, nagun-odan ti kaar-arngi a kopia ti Sangapulo a Sasao. Indulin dagitoy ni Moises iti maysa a lakasa a kayo ti akasia. (De 10:1-5) Ti dua a tapi naawagan “dagiti tapi ti tulag.” (De 9:9, 11, 15) Nabatad a daytoy ti makagapu no apay a naawagan “lakasa iti tulag” ti lakasa a nakalupkopan iti balitok nga inaramid idi ni Bezalel, nga isu ti nakaidulinan dagiti tapi idi agangay. (Jos 3:6, 11; 8:33; Uk 20:27; Heb 9:4) Daytoy a pannakaaramid ti Sangapulo a Sasao ket naawagan met “ti pammaneknek” (Ex 25:16, 21; 40:20) ken dagiti “tapi ti Pammaneknek” (Ex 31:18; 34:29), a nakapataudan ti sasao a “ti lakasa ti pammaneknek” (Ex 25:22; Nu 4:5), ken kasta met “ti tabernakulo ti Pammaneknek,” awan sabali, ti tolda a nakaikabilan ti Lakasa.​—Ex 38:21.

Maipapan iti immuna a taptapi, naikuna a saan laeng nga inaramid ida ni Jehova no di ket “sinuratan ti ramay ti Dios,” nabatad a tuktukoyenna ti espiritu ti Dios. (Ex 31:18; De 4:13; 5:22; 9:10) Kasta met, nupay ni Moises ti nangkitikit iti maikadua a taptapi, sinuratan dayta ni Jehova. Idi a naibaga ken Moises iti Exodo 34:27 nga, “Isuratmo maipaay kenka dagitoy a sasao,” saan a ti mismo a Sangapulo a Sasao ti matuktukoy no di ket, kas ti naaramid iti napalabas (Ex 24:3, 4), isuratna ti sumagmamano kadagiti dadduma pay a detalye maipapan iti al-alagaden ti tulag. Ngarud, ti pronombre a “na” iti Exodo 34:28b tumukoy ken Jehova idi a naikuna: “Ket insuratna [ni Jehova, saan a ni Moises] iti rabaw dagiti tapi ti sasao ti tulag, ti Sangapulo a Sasao.” Dayta ti ipakita ti bersikulo 1. Idi agangay, iti pananglagip ni Moises kadagitoy a pasamak, pinasingkedanna a ni Jehova ti nangtulad kadagiti tapi.​—De 10:1-4.

Linaon Dagiti Bilin. Kas introduksion kadagitoy Sangapulo a Sasao, nailanad ti direkta a sasao a naisurat iti linguistiko a porma nga umuna a persona (first person): “Siak ni Jehova a Diosmo, a nangiruar kenka manipud daga ti Egipto, manipud balay dagiti adipen.” (Ex 20:2) Saan laeng a dakdakamaten daytoy no asino ti agsasao ken asino ti kasasaona no di ket ipakpakitana no apay a dagiti Judio ti nakaitedan ti Dekalogo iti daydi a tiempo. Saan a naited dayta ken Abraham.​—De 5:2, 3.

Ti umuna a bilin, “Dika maaddaan kadagiti aniaman a sabali a didios maibusor iti rupak,” iyun-unana ni Jehova. (Ex 20:3) Ramanenna ti nangato nga akem ken naisalsalumina a saadna kas Dios a Mannakabalin-amin, ti Kangatuan, ti Katan-okan a Soberano. Impakita daytoy a bilin a saan a rumbeng a maaddaan dagiti Israelita iti aniaman a sabali a didios kas kasalisal ni Jehova.

Ti maikadua a bilin ket natural a pangsurnad iti immuna ta iparitna ti panagdaydayaw iti aniaman a sukog wenno langa ti idolo kas maysa a nabatad a pananginsulto iti dayag ken Kinapersona ni Jehova. ‘Dika mangaramid iti maysa a kinitikitan a ladawan wenno maysa a porma a kaasping ti aniaman a banag iti langlangit, iti daga, wenno iti dandanum iti uneg ti daga, wenno uray agruknoy wenno agserbi kadakuada.’ Daytoy a panangiparit ket naigunamgunam iti deklarasion nga: “Agsipud ta siak ni Jehova a Diosmo maysaak a Dios a mangalkalikagum iti naipamaysa a debosion.”​—Ex 20:4-6.

Indeklara ti maikatlo a bilin, iti umiso ken mayanatup a pannakaisarunona: “Dika aramaten ti nagan ni Jehova a Diosmo iti awan patpategna a pamay-an.” (Ex 20:7) Maitutop daytoy iti kinalatak nga impaay ti intero a Hebreo a Kasuratan iti nagan ni Jehova (6,979 a daras iti NW; kitaenyo ti JEHOVA [Kinapateg ti Nagan]). Uray kadagitoy sumagmamano laeng a bersikulo ti Sangapulo a Sasao (Ex 20:2-17), maminwalon nga agparang ti nagan. Ti sasao a “dika aramaten” addaan iti kaipapanan a “di ibalikas” wenno “di bagkaten (awiten).” Ti “awan patpategna” a panangaramid iti daytoy iti nagan ti Dios ket ulbod, wenno “barengbareng,” a panangawit iti dayta a nagan. Dagiti Israelita a naipaayan iti pribilehio a mangawit iti nagan ni Jehova kas saksina ngem nagbalinda nga apostata arigna nga inar-aramat ken inaw-awitda ti nagan ni Jehova iti awan patpategna a pamay-an.​—Isa 43:10; Eze 36:20, 21.

Kinuna ti maikapat a bilin: “Iti pananglaglagip iti aldaw ti sabbath tapno ibilang a sagrado, agserbika ket masapul nga aramidem ti isuamin a trabahom iti innem nga aldaw. Ngem ti maikapito nga aldaw ket maysa a sabbath ken Jehova a Diosmo. Dika aramiden ti aniaman a trabaho, sika wenno uray ti anakmo a lalaki wenno uray ti anakmo a babai, ti adipenmo a lalaki wenno uray ti adipenmo a babai wenno uray ti naamo nga animalmo wenno uray ti ganggannaet nga agnanaed kenka nga adda iti uneg dagiti ruanganmo.” (Ex 20:8-10) Babaen ti panangibilangda a nasantuan ken Jehova daytoy nga aldaw, magunggonaanda amin iti makapabang-ar a panaginana, uray pay dagiti adipen ken naamo nga an-animal. Nangipaay met ti aldaw ti Sabbath iti gundaway a maipamaysa ti naespirituan a bambanag nga awan ti mangsingsinga.

Ti maikalima a bilin, “Dayawem ni amam ken ni inam,” ket mabalin nga ibilang a mamagnaig iti immuna nga uppat, a mangdepinar kadagiti annongen ti tao iti Dios, ken ti natedda a bilbilin, a mangipasdek kadagiti pagrebbengan ti tao kadagiti padana a parsua. Yantangay dagiti nagannak agserbida kas pannakabagi ti Dios, babaen ti panangtungpal iti maikalima a bilin dayawen ken pagtultulnogan ti maysa tao agpadpada ti Namarsua ken dagidiay parparsua nga impaayan ti Dios iti autoridad. Kadagiti sangapulo, daytoy laeng a bilin ti addaan karaman a kari: “tapno agbayag dagiti aldawmo iti rabaw ti daga nga ited kenka ni Jehova a Diosmo.”​—Ex 20:12; De 5:16; Efe 6:2, 3.

Ti sumaruno a bilbilin iti kodigo ket nakaab-ababa ti pannakaisaoda: ti maikanem, “Dika mamapatay”; ti maikapito, “Dika makikamalala”; ti maikawalo, “Dika agtakaw.” (Ex 20:13-15) Iti Masoretiko a teksto, kastoy ti pamay-an a pannakailanad dagitoy a linteg​—ti panagsasaganadda ket mangrugi kadagiti linteg maipapan kadagiti krimen a kakaruan ti ipaayda a panangdangran agingga iti kabassitan a panangdangran a maipalak-am ti maysa a tao iti padana a tao. Iti sumagmamano a Griego a manuskrito (Codex Alexandrinus, Codex Ambrosianus) ti agsasaganad ket ‘panangpapatay, panagtakaw, pannakikamalala’; ti panangilanad ni Philo (The Decalogue, XII, 51) ket “pannakikamalala, panangpapatay, panagtakaw”; ti Codex Vaticanus, ‘pannakikamalala, panagtakaw, panangpapatay.’ Kalpasan ti ar-aramid, sumarunon ti sasao ta kunaen ti maikasiam: “Dika mangpaneknek a siuulbod kas maysa a saksi maibusor iti padam a tao.”​—Ex 20:16.

Ti maikasangapulo a bilin (Ex 20:17) ket naisalsalumina ta iparitna ti kinaagum, kayatna a sawen, ti dakes a panangtarigagay kadagiti sanikua wenno kukua ti pada a tao, a pakairamanan ti asawana a babai. Awan ti tao a mammanday-linteg ti makaaramid iti kasta a linteg, ta, iti kinapudnona, saan a pulos kabaelan nga ipaalagad dayta ti tao. Iti sabali a bangir, babaen iti daytoy maikasangapulo a bilin pinagbalin ni Jehova a direkta a manungsungbat Kenkuana ti tunggal maysa ta makita ken ammona ti amin a nalimed a panagem ti puso ti maysa a tao.​—1Sm 16:7; Pr 21:2; Jer 17:10.

Dadduma Pay a Pannakailanad Dagitoy a Linlinteg. Ti nadakamaten a pannakabingbingay ti Sangapulo a Sasao kas masarakan iti Exodo 20:2-17 ket isu ti gagangay. Kapada dayta ti inlanad ni Josephus, Judio a historiador idi umuna a siglo K.P. (Jewish Antiquities, III, 91, 92 [v, 5]), ken ti Judio a pilosopo a ni Philo, idi met laeng umuna a siglo K.P., iti The Decalogue (XII, 51). Ngem ti dadduma, a pakairamanan ni Augustine, pinagkaykaysada ti dua a linteg maibusor iti ganggannaet a didios ken ladladawan (Ex 20:3-6; De 5:7-10) a pinagbalinda a maymaysa a bilin, ket kalpasanna, tapno makapataudda iti maikasangapulo, biningayda ti Exodo 20:17 (De 5:21) iti dua a bilin, iti kasta pinagbalinda a maikasiam ti maibusor iti panangagum iti asawa a babai ti maysa a lalaki, ket ti maikasangapulo maibusor iti panangagum iti balayna, ken dadduma pay. Inkagumaan ni Augustine ti agsapul iti pammatalged iti teoretiko a panangbingayna manipud iti naud-udi a pumadpada a pannakailanad ti Dekalogo iti Deuteronomio 5:6-21, nga iti bersikulo 21 masarakan ti dua a nagduma a Hebreo a sasao (“Dika met tarigagayan [porma ti Heb. a cha·madhʹ] . . . Dika met siaagum a garteman [porma ti Heb. nga ʼa·wahʹ]”), imbes a manipud iti immun-una a teksto iti Exodo 20:17, a mamindua a pagparangan ti maymaysa a berbo (tarigagayan).

Adda dadduma pay a babassit a nagdumaan ti pannakaibaga dagiti agkaasping a pannakaibinsabinsa ti Sangapulo a Bilin iti Exodo ken Deuteronomio, ngem saanda a pulos apektaran ti bileg wenno kaipapanan ti linlinteg. Numan pay pormal a bilin ti wagas a pannakaibaga ti immun-una a nailanad a Sangapulo a Sasao, kasla salaysay ti pannakaibaganan idi naulit dayta, ta iti daytoy naud-udi a gundaway dagdagulliten laengen ni Moises ti bilin ti Dios kas pammalagip. Adda pay nagduduma a pannakaibaga ti Sangapulo a Sasao iti dadduma met a paset, ta masansan nga ad-adawen wenno isitsitar dagita dagiti mannurat ti Biblia agpadpada ti Hebreo ken Kristiano a Griego a Kasuratan, nga ikaduada dagita iti dadduma pay a pammilin.​—Ex 31:14; 34:14, 17, 21; Le 19:3, 11, 12; De 4:15-19; 6:14, 15; Mt 5:27; 15:4; Lu 18:20; Ro 13:9; Efe 6:2, 3.

Ti Sangapulo a Sasao ket inted ti Dios, ngarud buklen ti perpekto a kodigo ti linteg. Idi inyimtuod ken Jesu-Kristo ti maysa a lalaki a “nalaing iti Linteg,” “Mannursuro, ania ti kadakkelan a bilin iti Linteg?”, inadaw ni Jesus ti bilin a kasla mangpukpok iti umuna nga uppat (wenno nalabit ti lima) kadagiti Sangapulo a Bilin, a kunkunana: “Masapul nga ayatem ni Jehova a Diosmo buyogen ti intero a pusom ken buyogen ti intero a kararuam ken buyogen ti intero a panunotmo.” Kalpasanna, pinukpok ni Jesus ti nabatbati pay iti Dekalogo babaen ti sumagmamano a sao ti sabali pay a bilin: “Masapul nga ayatem ti padam a tao a kas iti bagim.”​—Mt 22:35-40; De 6:5; Le 19:18.

Awan Dagiti Kristiano iti Sidong ti Dekalogo. Nayanak ni Jesus iti sidong ti Linteg, ket naan-anay a tinungpalna dayta, nga iti kamaudiananna inyawatna ti biagna kas subbot maipaay iti sangatauan. (Ga 4:4; 1Jn 2:2) Mainayon pay, babaen ti ipapatayna iti pagtutuokan a kayo, winayawayaanna dagidiay adda iti sidong ti Linteg (agraman ti pamunganayan a Sangapulo a Sasao wenno Bilin) “babaen ti panagbalin [ni Jesus] a lunod imbes” nga isuda. Ti ipapatayna ket nagserbi a ‘mangpunas iti insurat ti ima a dokumento,’ yantangay nailansa dayta iti pagtutuokan a kayo.​—Ga 3:13; Col 2:13, 14.

Nupay kasta, nasken nga adalen dagiti Kristiano ti Linteg ken ti nairaman iti dayta a Sangapulo a Sasao, ta ipalgakna ti panangmatmat ti Dios iti bambanag, ken ‘iyanniniwanna ti naimbag a bambanag nga umay,’ iti kinapudno a kukua ni Kristo. (Heb 10:1; Col 2:17; Ga 6:2) Dagiti Kristiano ket ‘saanda nga awanan linteg iti Dios no di ket adda iti sidong ti linteg ken Kristo.’ (1Co 9:21) Ngem dayta a linteg saanna ida a kinondenar kas managbasol, ta ti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios baeten ken Kristo mangipaay iti pannakapakawan dagiti biddutda gapu iti nainlasagan a pagkapuyan.​—Ro 3:23, 24.