Librot’ Biblia Numero 11​—1 Ar-ari

Mannurat: Jeremias

Lugar a Nakaisuratanna: Jerusalem ken Juda

Nalpas a Naisurat: 580 K.K.P.

Tiempo a Saklawenna: c. 1040–911 K.K.P.

1. (a) Kasano a kimmapuy ti dati a nadayag a kinarang-ay ti Israel? (b) Ngem apay a makuna a ti Umuna nga Ar-ari “naipaltiing ket naimbag”?

DAGITI panagbiktoria ni David ti nangidenden ti sakup ti Israel kadagiti beddeng nga inted ti Dios, manipud karayan Eufrates iti amianan inggat’ karayan ti Egipto iti abagatan. (2 Sam. 8:3; 1 Ar. 4:21) Idi natayen ni David ket simmunon Salomon nga anakna, “ti Juda ken ti Israel aduda, kas kadagiti darat nga adda iti igid ti baybay ti kinaruay, a mangmanganda ken agiinumda ken agraragsakda.” (1 Ar. 4:20) Nagturay ni Salomon a buyogen ti napalalo a kinasirib, nga inartapanna dagidi Griego idi ugma. Namangon iti nadayag a templo ken Jehova. Ngem, ni Salomon natnag met iti panagrukbab kadagiti ulbod a dios. Idi natay nagudua ti pagarian, ket dagiti simmuno a dakes nga ari dagiti nagribal a pagarian ti Israel ken Juda nagpakaroda, a dinidigrada dagiti umili, kas impadton Samuel. (1 Sam. 8:10-18) Kadagiti 14 nga ari a nagturay iti Juda ken iti Israel kalpasan ni Salomon nga isut’ repasuen ti Umuna nga Ar-ari, 2 lat’ nagaramid iti nalinteg iti imatang ni Jehova. “Naipaltiing ket naimbag” ngarud aya daytoy a rekord? Wen a talaga, kas makitatay kadagiti patigmaanna, dagiti padto ken ladawanna, ken ti relasionna iti Pagarian a kangrunaan a tema ti “amin a Kasuratan.”

2. Kasano a nagbalin a dua a lukot ti rekord ti Umuna ken Maikadua nga Ar-ari, ket kasanoda a tiniptipon dagita?

² Maysa laeng a lukot, wenno tomo, ti libro nga Ar-ari idi damo, ket naawagan Mela·khimʹ (Dagiti Ari) iti Hebreo. Inawagan dagiti nangipatarus iti Septuagint ti Ba·si·leiʹon, “Dagiti Pagarian,” ket isudat’ damo a nangbingay iti dua a lukot tapno kumbiniente. Idi agangay Maikatlo ken Maikapat nga Ar-ari ti nayawag kadagita, ket kastat’ pangawag dagiti Katoliko a Biblia ingga ita. Nupay kasta, maaw-awaganda a kaaduan kas Umuna ken Maikadua nga Ar-ari. Agiddiatda iti Umuna ken Maikadua a Samuel iti panangnagan kadagiti nagkauna a rekord a gubuayan ti impormasion daydiay namagtitipon kadagita. Dayta namagtitipon, iti dagup dagiti dua a libro, 15 daras a tinukoyna “ti libro dagiti aramid idi al-aldaw dagiti ari ti Juda,” 18 daras iti “libro dagiti aramid idi al-aldaw dagiti ari ti Israel,” ken kasta met “ti libro dagiti aramid ni Salomon.” (1 Ar. 15:7; 14:19; 11:41) Nupay naan-anayen a napukaw dagitoy kadaanan a rekord, nagtalinaed ti naipaltiing a natiptipon a rekord​—ti naimbag a salaysay ti Umuna ken Maikadua nga Ar-ari.

3. (a) Asino a talaga ti nangisurat kadagiti libro nga Ar-ari, ket apay a kastat’ sungbatyo? (b) Kaano a nalpas ti pannakaisuratda, ket ania a tiempo ti saklawen ti Umuna nga Ar-ari?

³ Asinot’ nagsurat iti libro nga Ar-ari? Gapu ta naigunamgunam ti gapuanan dagiti propeta, nangrunan Elias ken Eliseo, ipasimudaagna a propetan Jehova dayta. Gapu ta agparehot’ lenguahe, komposision, ken estilo isingasingna nga agpadat’ mannurat dayta a libro ken ti Jeremias. Adu a Hebreo a sao ken ebkas ti agparang laeng iti Ar-ari ken iti Jeremias, a di masarakan iti sabali a librot’ Biblia. Ngem, no ni Jeremias ti nagsurat iti Ar-ari, apay a di nadakamat sadiay? Di nesesita, ta ti inaramidna nailas-ud iti libro a nanaganan kenkuana. Sa, ti Ar-ari naisurat a mangitan-ok ken Jehova agraman panagdaydayawna, saan a tapno maital-o ni Jeremias. Kinapudnona, agpinnunno ti Ar-ari ken ti Jeremias, a punnuan ti maysa ti kurang ti sabali. Sa, adda agpareho a salaysayda, kas iti 2 Ar-ari 24:18–25:30 ken Jeremias 39:1-10; 40:7–41:10; 52:1-34. Pasingkedan ti tradision a Judio a ni Jeremias ti mannurat iti Umuna ken Maikadua nga Ar-ari. Di pagduaduaan inrugina a tinipon dagita a libro idiay Jerusalem, ket rumsua a ti maikadua a libro nakompleto idiay Egipto idi agarup 580 K.K.P., ta tinukoyna dagiti napasamak iti dayta a tawen idiay ngudo ti rekordna. (2 Ar. 25:27) Ti Umuna nga Ar-ari ituloynat’ historia ti Israel manipud ngudo ti Maikadua a Samuel sa agturpos iti 911 K.K.P., idi natay ni Josafat.​—1 Ar. 22:50.

4. Kasano a ti Umuna nga Ar-ari pinasingkedan ti sekular a historia ken arkeolohia?

⁴ Ti Umuna nga Ar-ari rumbeng a paset ti katalogo ti Nasantuan a Kasuratan, ket akseptaren amin nga autoridad dayta. Sa, dagiti napasamak iti Umuna nga Ar-ari pinasingkedan dagiti sekular a historia ti Egipto ken Asiria. Suportaran pay ti arkeolohia ti adu a sinaona. Kas ehemplo, idiay 1 Ar-ari 7:45, 46 mabasatay nga idiay “Distrito ti Jordan . . . iti nagbaetan ti Soccot ken Sartan” a minolden Hiram dagiti bronse nga alikamen ti templo ni Salomon. Dagiti arkeologo idiay kadaanan a Soccot nakabakabdat’ pagtunawan ti metal sadiay.a Sa, ti naikitikit iti pader ti templo sadi Karnak (kadaanan a Tebes) pagpanakkelna ti panangraut ni Sheshonk (Sisac), ari ti Egipto, iti Juda a tinukoy ti 1 Ar-ari 14:25, 26.b

5. Ania a naipaltiing a pammaneknek ti mamasingked nga autentiko ti Umuna nga Ar-ari?

⁵ Ti tinukoy dagiti dadduma a mannurat iti Biblia ken kaitungpalan dagiti padto suportaranda nga autentiko ti Umuna nga Ar-ari. Nadakamat ni Jesus a historikal dagiti pasamak a nainaig ken Elias ken iti balo a taga Sarepta. (Luc. 4:24-26) Idi nasaona ni Juan a Mammautisar, kunan Jesus: “Isu a mismo ‘ni Elias nga umayto.’” (Mat. 11:13, 14) Tuktukoyen ni Jesus ti impadto ni Malakias, a sinaonat’ masanguanan nga aldaw: “Adtoy! Ibaonkonto kadakayo ni Elias a mammadto iti sakbay ti yaay ti dakkel ken nakaam-amak nga aldaw ni Jehova.” (Mal. 4:5) Pinasingkedan pay ni Jesus ti kinaumno ti Umuna nga Ar-ari idi tinukoyna ti naisurat maipapan ken Salomon agraman iti reyna a taga abagatan.​—Mat. 6:29; 12:42; idiligyo ti 1 Ar-ari 10:1-9.

LINAON TI UMUNA NGA AR-ARI

6. Aniadat’ sirkumstansia idi nagtugaw ni Salomon iti trono, ket kasano a naipasdek a sitatalged ti pagarianna?

⁶ Nagari ni Salomon (1:1–2:46). Mangrugi ti rekord ti Umuna nga Ar-ari ken David a dandanin matay idi agngudo ti 40-tawen a panagturayna. Ni Adonia nga anakna, a tinulongan ni Joab a hepe ti armada ken ni Abiatar a padi, nakikumplot tapno gamgamen ti kinaari. Impulong ni propeta Natan daytoy ken David ket bale impalagipna a datin a tinudinganna ni Salomon tapno agari inton isut’ matay. Binilin ngarud ni David ni padi a Sadoc a pulotanna ni Salomon kas ari, bayat a ramrambakan dagiti nagkukumplot ti isusuno ni Adonia. Binagbagaan ni David ni Salomon a pumigsa ken malalaki koma ket makipagna kadagiti dana ni Jehova a Diosna, ket kalpasanna natay ni David ket naipumpon iti “Siudad ni David.” (2:10) Idi agangay indistieron Salomon ni Abiatar sana immandar ti ipapatay dagiti manangriribuk a da Adonia ken Joab. Sa, ni Semei napapatay idi dina rinaem ti naasi a pannakaispal ti biagna. Naipasdek a sititibker itan ti pagarian iti ima ni Salomon.

7. Aniat’ sinungbatan ni Jehova a kararag ni Salomon, ket aniat’ resultana iti Israel?

⁷ Nasirib a panagturay ni Salomon (3:1–4:34). Nakialiansa ni Salomon iti Egipto babaen iti panangasawanat’ anak ni Faraon. Dimmawat ken Jehova iti natulnog a puso tapno maukomna ti ili ni Jehova buyogen ti pannakaawat. Gapu ta dina dinawat ti naunday a biag wenno kinabaknang, inkari ni Jehova nga ikkanna iti nasirib ken mannakaawat a puso agraman kinabaknang ken dayag. Idi rugrugi ti turayna, impakitan Salomon ti siribna idi adda dua a babbai a simmaklang kenkuana a pagin-innagawanda ti maymaysa nga ubing. Imbilin ni Salomon iti guardiana a “gudduaem ti ubing a nabiag” ket kada maysa maikkan ti kagudua. (3:25) Idin ti pudpudno a makin-anak impakaasina nga agbiag ti ubing, a kunana nga itednan iti daydiay maysa a babai. Nailasin ngarud ni Salomon ti husto nga ina, ket naalana ti ubing. Gaput’ sirib nga inted ti Dios ken Salomon, rimmang-ay ken naragsak ken natalged ti intero nga Israel. Adu a dagat’ naggapuan dagiti immay dimngeg kadagiti masirib a sasaona.

8. (a) Kasanot’ panangbangon ni Salomon iti templo? Deskribirenyo ti dadduma a pasetna. (b) Aniada pay dagiti binangonna?

⁸ Templo ni Salomon (5:1–10:29). Linagip ni Salomon dagiti saon Jehova ken David nga amana: “Ti anakmo a pagtugawekto ti tronom iti saadmo, isu bangonennanto ti balay a maipaay iti naganko.” (5:5) Insaganaanna ngarud daytoy. Ni Hiram nga ari ti Tiro, a gayyem ni David, timmulong babaen iti panangipatulodna kadagiti troso a kantingen ken parwa manipud Lebanon agraman kadagiti nasigo a trabahador. Dagitoy, agraman kadagiti dinutokan ni Salomon a trabahador, inrugida a binangon ti balay ni Jehova idi maikapat a tawen ti turayna, idi maika-480 a tawen kalpasan ti iruruar dagiti Israelita sadi Egipto. (6:1) Awan martilio, wasay, wenno aniaman a rimienta a landok a naaramat idiay disso a nagbangonanda, ta amin a bato naisagana ket narukodda idiay pagtagaan sakbay nga impanda iti yan ti templo. Ti intero nga uneg ti templo, a nadidingan nga umuna iti kantingen sa parwa ti suelona, napakalupkopan a siimnas iti balitok. Dua a sinan kerubin ti naputar iti olibo, tunggal maysa 10 kasiko (4.5 metro) ti katayagna ken 10 kasiko ti payakna nga agsipungto, ket naisaad dagitoy iti makin-uneg a siled. Naikitikit met iti pader ti templo dagiti dadduma a kerubin, agraman palma ken sabsabong. Idin, kalpasan ti nasurok a pito a tawen a panagbangon, nalpas daydi nadayag a templo. Adda pay dagiti binangon ni Salomon: balayna, ti Balay ti Kabakiran ti Lebanon, ti Balcon dagiti Adigi, ti Balcon ti Trono ken balay ti anak ni Faraon. Nagaramid pay ti dua a dadakkel a bronse nga adigi ti balcon ti balay ni Jehova, ti gambang a baybay para iti paraangan ken dagiti bronse a pagawit, agraman bronse a palanggana ken balitok nga alikamen.c

9. Ania a parangarang ni Jehova ken ania a kararag ni Salomon ti nangtanda ti pannakaiserrek ti lakasa ti tulag?

⁹ Itan tiempon nga isang-at dagiti padi ti lakasa ti tulag ni Jehova tapno iserrekda iti makin-uneg a siled, ti Kasantuan, iti sidong ti payak dagiti kerubin. Idi rimmuar dagiti padi, ‘ti dayag ni Jehova pinunnona ti balay ni Jehova,’ ket dagiti padi didan makatakder nga agserbi. (8:11) Binendisionan ni Salomon ti kongregasion ti Israel, ket binendito ken indayawnan Jehova. Sipaparintumeng ken dagiti dakulapna nayukradda nga agpalangit, inkararagnat’ panangbigbigna a dagiti langit dida malaon ni Jehova, lallalo pay daytoy naindagaan a balay a binangonna. Indawatna a denggen koma ni Jehova dagiti agbuteng Kenkuana inton agkararagda a sisasango itoy a balay, wen, agraman ti ganggannaet manipud adayo a daga, “tapno amin dagiti inilin-ili iti daga maammuanda ti naganmo ken tapno agbutengda kenka a kas iti ilim nga Israel.”​—8:43.

10. Ania a kari ken propetiko a pakdaar ti insungbat ni Jehova iti kararag ni Salomon?

¹⁰ Bayat ti 14-aldaw a piestada, 22,000 a baka ken 120,000 a karnerot’ indaton ni Salomon. Imbaga ni Jehova ken Salomon a nangngegnat’ kararagna ket sinantipikarna ti templo babaen iti panangisaadnat’ “naganna sadiay iti panawen a di nakedngan.” Ita, no magna a sililinteg ni Salomon iti sangon Jehova, ti trono ti pagarianna agtultuloyto. Ngem, no ni Salomon ken dagiti annakna didanto agdaydayaw ken Jehova no di ket agserbida kadagiti sabali a dios, ngarud, kunan Jehova, “Ipusaykonto met ti Israel iti rabaw ti daga nga intedko kadakuada; ket ti balay a sinantipikarko a maipaay iti naganko ibellengkonto iti ruar ti imatangko, ket ti Israel agbalinto a maysa a proverbio ken maysa nga umsi kadagiti amin nga inilin-ili. Ket daytoy a balay a mismo agbalinto a gabsuon a dadael.”​—9:3, 7, 8.

11. Kasanot’ kawadwad ti kinabaknang ken sirib ni Salomon?

¹¹ Adda 20 a tawen sa naturpos ni Salomon dagiti dua a balay, ti balay ni Jehova ken ti balay ti ari. Itan nagbangon ti adu a siudad iti intero a sakupna, ken dagiti bapor a pakinegosiona kadagiti adayo a daga. Nadamag ngarud ti reyna ti Seba ti dakkel a sirib nga inted ni Jehova ken Salomon ket immayna sinubok kadagiti saludsod a narikut. Idi nangngegna ken nakitana ti kinabaknang ken kinaragsak ti ilina, kinunana: “Ti kagudua saan a naibaga kaniak.” (10:7) Bayat nga intuloy nga inayat ni Jehova ti Israel, ni Salomon “atiwenna amin dagiti ari ti daga iti kinabaknang ken iti kinasirib.”​—10:23.

12. (a) Aniat’ nakatnagan ni Salomon, ket aniada a bin-it’ yaalsa ti rimsua? (b) Aniat’ impadto ni Ahias?

¹² Ti panaglabsing ken ipapatay ni Salomon (11:1-43). Maisupadi iti bilin ni Jehova, nangasawa ni Salomon kadagiti taga sabali a nasion​—700 nga assawa ken 300 a kamalala. (Deut. 17:17) Nayaw-awan ti pusona ket nagserbi kadagiti sabali a dios. Imbaga kenkuana ni Jehova a pisangennanto ti pagarian manipud kenkuana, nupay saan nga iti tiempona, no di inton tiempo ti anakna. Kaskasdi, adda paset ti pagarian, maysa a tribo malaksid iti Juda, nga iturayanto dagiti annak ni Salomon. Namangon ti Dios kadagiti kabusor ni Salomon kadagiti kabangibang a nasion, ket ni Jeroboam iti tribo ti Efraim imbayogna met ti bagina a bimmusor iti ari. Ni propeta Ahias imbagana ken Jeroboam nga iturayannanto dagiti sangapulo a tribo ti Israel, ket kimmamang ni Jeroboam idiay Egipto tapno di matay. Natay ni Salomon kalpasan ti 40 a tawen a panagturayna, ket ni Roboam nga anakna nagari idi 997 K.K.P.

13. Kasano a naangay ti dibision iti pagarian idi nagturay ni Roboam, ket kasano a pinatalgedan ni Jeroboam ti kinaarina?

¹³ Nabingay ti pagarian (12:1–14:20). Nagsublin Jeroboam manipud Egipto ket kinaduanat’ umili tapno dawatenda ken Roboam a palag-anenna ti sangol nga impabaklay ni Salomon kadakuada. Ni Roboam, nga impangagna ti balakad dagiti agtutubo imbes a dagiti masirib a balakad dagiti panglakayen ti Israel, ninayonanna ti rigatda. Nagrebelde ti Israel ket pinagbalinda ni Jeroboam nga ari ti makin-amianan a sangapulo a tribo. Ni Roboam, a Juda la ken Benjamin ti nabati kenkuana, nangurnong iti armada tapno labananna dagiti rebelde, ngem nagsubli gapu ta isut’ bilin ni Jehova. Pinagbalin ni Jeroboam ti Siquem kas kabiserana, ngem kaskasdi a nagamak. Amkenna nga agsublinto dagiti umili idiay Jerusalem tapno agdaydayawda ken Jehova ket agpaituraydanto manen ken Roboam. Tapno maliklikan daytoy, nangisaad ti dua a balitok a baka, maysa idiay Dan ken maysa idiay Betel, ket tapno adda mangidalan iti panagrukbabda, nangpili kadagiti padi, saan nga iti tribo ni Levi, no di kadagiti umili.d

14. Ania a propetiko a pakdaar ti naited iti balay ni Jeroboam, ket aniada a didigra ti immapay?

¹⁴ Idi agdatdaton ni Jeroboam idiay altar ti Betel, ni Jehova nangibaon iti propeta a namakdaar a mamangonto ni Jehova iti ari iti linea ni David, nga agnagan Josias, ket daytoy altar ti ulbod a panagdaydayaw duprakennanto. Kas pagilasinan, naburak ti altar iti daydi a kanito. Daydi propeta kalpasanna pinatay ti leon ta sinukirnat’ bilin ni Jehova a di mangan ken uminum kabayatan ti misionna. Itan nadidigrat’ balay ni Jeroboam. Natay ti anakna kas pannusa ni Jehova, ket ni Ahias a propeta ti Dios impadtona a magupedto a naan-anay ti balay ni Jeroboam gaput’ grabe a basolna a nangisaad kadagiti ulbod a dios iti Israel. Kalpasan ti 22-años a panagturay, natay ni Jeroboam ket simmuno ni Nadab nga anakna.

15. Ania dagiti napasamak idi nagturay ti simmaruno a tallo nga ari ti Juda?

¹⁵ Idiay Juda: da Roboam, Abiam, ken Asa (14:21–15:24). Kabayatanna, iti sidong ni Roboam, agdakdakes met ti Juda iti mata ni Jehova, nga agrukrukbabda iti idolo. Rimmaut ti ari ti Egipto ket inyawidnat’ adu a gameng ti templo. Kalpasan ti 17-años a panagturay, natay ni Roboam, ket nagari ni Abiam nga anakna. Nagbasol met ken Jehova, ket natay kalpasan ti 3-años a panagturay. Ni Asa nga anaknan ti nagturay ket, maisungani, nagserbi ken Jehova iti amin a puso ket inikkatna dagiti makarimon nga idolo iti daga. Naynay a nagginnubat ti Israel ken Juda. Nagpatulong ni Asa iti Siria, ket napilitan nga immatras ti Israel. Nagturay ni Asa iti 41 años ket sinunuan ni Josafat nga anakna.

16. Aniada a nariribuk a pasamak ti naangay iti Israel, ken apay?

¹⁶ Idiay Israel: da Nadab, Baasa, Ela, Zimri, Tibni, Omri, ken Acab (15:25–16:34). Anian a nagdakes a bunggoy! Pinatay ni Baasa ni Nadab kalpasan lat’ dua a tawen a panagturay sana inkisap ti intero a balay ni Jeroboam. Intuloyna ti ulbod a panagdaydayaw ken ginubatna ti Juda. Impadton Jehova a punasennanto ti balay ni Baasa, kas inaramidna ken Jeroboam. Kalpasan ti 24-años a turay ni Baasa, sinunuan ni Ela nga anakna, ngem pinatay ni Zimri nga adipenna dua a tawen kalpasanna. Idi nakatugawen iti trono, kinabil ni Zimri ti intero a balay ni Baasa. Idi nadamag dagiti umili dayta, pinagbalinda nga ari ni Omri, a hepe idi ti armada, ket napanda rinaut ti Tirza, kabiseran Zimri. Idi makitana a maabaken, pinuoran ni Zimri ti balay ti ari ket naikanunong, gapuna natay. Itan inyusuat ni Tibni nga agturay kas makiribal nga ari, ngem di nagbayag isut’ pinarmek dagiti pasurot ni Omri ket pinatayda.

17. (a) Aniat’ karkarna iti turay ni Omri? (b) Apay a kimmapuy unay ti pudno a panagdaydayaw idi turay ni Acab?

¹⁷ Ginatang ni Omri ti bantay ti Samaria sana binangon ti siudad ti Samaria. Sinurotna amin a dalan ni Jeroboam, a rinurodna ni Jehova gaput’ panagrukbab iti idolo. Kinapudnona, dakdakes ngem dagiti amin nga immuna kenkuana. Kalpasan ti 12-años a panagturay, natay ket ni Acab nga anakna nagari. Inasawan Acab ni Jezabel, anak ti ari ti Sidon, sa nangipasdek ti altar ni Baal idiay Samaria. Inatiwna ti kinadakes amin dagidi immun-una ngem isu. Daydit’ tiempo a ni Hiel a taga Betel binaliwanna a binangon ti siudad ti Jerico ngem natay ti inauna ken inaudi nga annakna a lallaki. Kimmapuy unay idi ti pudno a panagdaydayaw.

18. Aniat’ deklarasion ni Elias idi nangrugi ti propetiko a trabahona iti Israel, ket kasanona nga intudo ti pudno a gapu ti riribuk iti Israel?

¹⁸ Propetiko nga aramid ni Elias idiay Israel (17:1–22:40). Apagapaman nagparang ti mensaheron Jehova. Isu ni Elias a Tisbita.e Makaklaat a talaga ti panglukat a deklarasionna ken Ari Acab. “Kas ni Jehova a Dios ti Israel sibibiag, nga ti sangona agtaktakderak, awanto ti linnaaw uray tudo kadagitoy a tawen, malaksid no saok ti agbilin!” (17:1) Apagapaman met laeng, nagpakni ni Elias idiay ginget iti daya ti Jordan kas imbilin ni Jehova. Adda tikag iti Israel, ngem dagiti wak binalonanda ni Elias. Idi agmagan ti karayan, imbaon ni Jehova ti propetana tapno agtaeng idiay Sarepta ti Sidon. Gaput’ panangaasi ti balo ken Elias, simimilagro a tinaginayon ni Jehova ti bassit a pundona nga arina ken lana ket isu ken ti anakna dida natay iti bisin. Idi agangay nagsakit ti ubing sa natay, ngem gaput’ panagpakaasin Elias pinagungar ni Jehova ti ubing. Sa, idi maikatlo a tawen ti tikag, imbaon manen ni Jehova ni Elias ken ni Acab. Pinabasol ni Acab ni Elias a nangriribuk iti Israel, ngem situtured a kinunana ken Acab: “Sika ken ti balay ni amam” gaput’ isusurot kadagiti Baal.​—18:18.

19. Kasano a naidatag ti isyu ti kina-dios, ket kasano a napaneknekan ti kinatan-ok ni Jehova?

¹⁹ Imbilin ni Elias ken Acab nga ummongenna amin a propeta ni Baal idiay Bantay Carmel. Di mabalin nga itultuloyda ti agpangpangadua. Naidatag ti isyu: Ni Jehova kontra Baal! Iti imatang dagiti umili, 450 a padi ni Baal ti nangisagana iti toro, ket insaadda iti kayo idiay altar, sada naglualo tapno umulog ti apuy a manglamut iti daton. Manipud bigat inggat’ matuon, siuubbaw nga immawagda ken Baal, bayat nga inumsi ni Elias ida. Nagikkisda ket sinugatdat’ bagida, ngem awan sungbatna! Simmaruno, ni Elias, nga agsolsolo a propeta, namangon iti altar iti nagan ni Jehova ket insaganana ti kayo ken toro a maidaton. Imbilinna kadagiti umili a sellependa ti daton ken ti kayo iti mamitlo, sa nagkararag ken Jehova: “Sungbatannak, O Jehova, sungbatannak, tapno daytoy nga umili maammuannaka a sika, Jehova, ti pudno a Dios.” Iti dayta, nagkimat ti apuy manipud langit, pinuoranna ti daton, ti kayo, dagiti bato ti altar, ti tapuk, ken ti danum. Apaman a nakita dagiti umili dayta, dagdagusda a nagpakleb a nagkuna: “Ni Jehova isu ti pudno a Dios! Ni Jehova isu ti pudno a Dios!” (18:37, 39) Mapapatay dagiti propeta ni Baal! Ni Elias a mismo ti nangidirihir ti pannakapapatayda, ket awan nakataray. Idin pinagtudo ni Jehova, ket nagngudon ti tikag iti Israel.

20. (a) Kasano a nagparang ni Jehova ken Elias sadi Horeb, ket ania a bilin ken pangliwliwat’ intedna? (b) Ania a basol ken krimen ti naaramid ni Acab?

²⁰ Idi nakagteng ken Jezabel ti pannakaibabain ni Baal, kayatna a patayen ni Elias. Gaput’ amakna, kimmamang ni Elias ken ti katulongna idiay let-ang, ket inturong ida ni Jehova idiay Horeb. Nagparang ni Jehova kenkuana sadiay​—saan, saan nga iti karkarna nga angin wenno ginggined wenno apuy, no di iti “nalinak, naalumamay a timek.” (19:11, 12) Imbaga ni Jehova a pulotanna ni Hazael kas ari ti Siria, ni Jehu kas ari ti Israel, ken ni Eliseo kas propeta a sandina. Liniwliwanan Elias iti damag a 7,000 iti Israel ti di nagparintumeng ken Baal. Ni Elias dagusna a pinulotan ni Eliseo babaen iti panangyarpawna kenkuana ti opisial a pagan-anayna. Namindua nga inabak ni Acab dagiti Siriano ngem tinubngar ni Jehova gapu ta isu nakitulag iti arida imbes ket a pinatayna koma. Kalpasanna isut’ pasamak ken Nabot, a ti kaubasanna inaguman ni Acab. Nagusar ni Jezabel kadagiti natiri a saksi maibusor ken Nabot sana pinapatay tapno matagikua ni Acab ti kaubasan. Anian a nagdagsen a krimen!

21. (a) Ania a didigra ti imbalikas ni Elias ken Acab agraman balayna ken ni Jezabel? (b) Ania a padtot’ natungpal idi natay ni Acab?

²¹ Nagparang manen ni Elias. Imbagana ken Acab nga iti disso a nakatayan ni Nabot, dilpatanto met dagiti aso ti darana, ket maikisapto a naan-anay ti balayna kas kada Jeroboam ken Baasa. Dagiti aso kanendanto ni Jezabel iti lote ti Jezreel. “Awan idi ti kas ken Acab, nga inlakona ti mismo a bagina tapno aramidenna daydiay dakes iti imatang ni Jehova, isu a sinulbog ni Jezabel nga asawana.” (21:25) Nupay kasta, gapu ta impakumbaba ni Acab ti bagina idi nangngegna dagiti saon Elias, kinuna ni Jehova a dinto dumteng ti didigra iti kaaldawanna no di ket iti tiempot’ anakna. Ita nakikaduan Acab ken Josafat, nga ari ti Juda, a limmaban iti Siria, ket maikaniwas iti balakad ni Miquias a propetan Jehova, nakibakalda. Natay ni Acab idi nasugatan idiay gubat. Idi a ti karuahena nabugguan idiay tangke ti Samaria, dinilpatan dagiti aso ti darana, kas impadton Elias. Ni Ocozias nga anakna ti nagari iti Israel kas sunona.

22. Aniat’ kasasaad ti turay ni Josafat sadi Juda ken ni Ocozias idiay Israel?

²² Nagturay ni Josafat sadi Juda (22:41-53). Ni Josafat, a kimmadua ken Acab a nanglaban iti Siria, matalek ken Jehova kas ken Asa nga amana, ngem dina naikkat nga interamente dagiti nangato a disso a pagrukrukbabanda. Kalpasan ti 25-años a panagturay, natay, ket ni Joram nga anakna ti nagari. Idiay amianan, sadi Israel, sinurot ni Ocozias dagiti addang ni amana, a rinurodnan Jehova babaen iti panagrukbabna ken Baal.

NO APAY NAIMBAG

23. Ania a namnama ken pammaregta ti ipaay ti Umuna nga Ar-ari no maipapan iti panagkararag?

²³ Dakkel ti magunggonatayo iti nadibinuan nga instruksion iti Umuna nga Ar-ari. Usigenyo, nga umuna, ti panagkararag, a kadarato a naitampok itoy a libro. Ni Salomon, idi naipasango iti nadagsen a rebbengen ti kinaari ti Israel, sipapakumbaba a nagkararag ken Jehova a kas iti ubing. Pannakaawat laeng ti dinawatna ken ti natulnog a puso, ngem malaksid iti aglaplapusanan a sirib, isu inikkan pay ni Jehova iti kinabaknang ken dayag. (3:7-9, 12-14) Manamnamatay koma ita a ti napakumbaba a panagdawattayo iti sirib ken panangidalan iti panagserbi ken Jehova siguradonto a masungbatan! (Sant. 1:5) Sirereggettay koma nga agkararag manipud puso, a napalalot’ panangipategtay iti amin a kinaimbag ni Jehova, kas inaramid ni Salomon idi naidedikar ti templo! (1 Ar. 8:22-53) Sapay koma ta ti kararagtayo naynay nga addaan nabileg a panagtalek ken panagkompiansa ken Jehova, kas kadagiti kararag ni Elias idi tiempot’ suot ken idi sisasango iti nasion a managrukbab iti demonio! Nakaskasdaaw ti ipaay ni Jehova kadagidiay umadani kenkuana iti kararag.​—1 Ar. 17:20-22; 18:36-40; 1 Juan 5:14.

24. Aniada a mamakdaar nga ehemplo ti nailanad iti Umuna nga Ar-ari, ket apay a dagiti manangaywan ad-adda a tamingenda dayta?

²⁴ Sa, mapakdaarantay koma iti ulidan dagidiay nagpalangguad iti sangon Jehova. Anian a ‘panangbusor ti Dios kadagita a natangsit’! (1 Ped. 5:5) Adda ni Adonia, a kunana no mailaksidnat’ teokratiko a panangdutok ni Jehova (1 Ar. 1:5; 2:24, 25); ni Semei, a kunana no mabalinnat’ kumaniwas sa agsubli manen (2:37, 41-46); ni Salomon idi lumakayen, a ti kinasukirna namataud kadagiti kalabanna a naggapu ken Jehova (11:9-14, 23-26); ken dagiti ari ti Israel, a dagiti palso a relihionda nakadidigraanda (13:33, 34; 14:7-11; 16:1-4). Sa, adda ni naagum a Jezabel, ti puersa iti tronon Acab, a ti nakababain nga ehemplona nausar sangaribo a tawen kalpasanna kas pakdaar iti kongregasion sadi Tiatira: “Ngem, adda kagurak kenka, ta ipalubosmo dayta babai a Jezabel, a naganenna ti bagina a mammadto, ket isuro ken yaw-awanna dagiti adipenko tapno makiabigda ken tapno manganda kadagiti banag a naidaton kadagiti idolo.” (Apoc. 2:20) Dagiti manangaywan taginayonenda koma a nadalus ti kongregasion ken siwayawaya kadagiti impluensia kas ken Jezabel!​—Idiligyo ti Aramid 20:28-30.

25. Aniada a padtot’ Umuna nga Ar-ari ti karkarna a natungpal, ket kasano a tumulong kadatayo ti intay pananglagip ita kadagita?

²⁵ Ti bileg ti pammadto ni Jehova naibatad gaput’ pannakatungpal ti adu a padto a nailanad iti Umuna nga Ar-ari. Kas pangarigan, adda ti karkarna a padto, a naaramid nasurok a 300 a tawen sakbayna, a ni Josias isunto ti mangrippuog iti altar ni Jeroboam sadi Betel. Inaramid ni Josias dayta! (1 Ar. 13:1-3; 2 Ar. 23:15) Ngem, nagpaiduma dagiti padto a nainaig iti balay ni Jehova a binangon ni Salomon. Imbaga ni Jehova ken Salomon a ti panangsurotna kadagiti ulbod a dios agresultanto iti panangguped ni Jehova iti Israel iti rabaw ti daga ken ti panangipuruaknanto iti sangona ti balay a sinantipikarna para iti naganna. (1 Ar. 9:7, 8) Idiay 2 Cronicas 36:17-21 mabasatayo a pimmudno unay daytoy. Sa, impakita ni Jesus a daydi simmaruno a templo a binangon ni Herodes a Dakkel iti dayta met la a disso kastanto met ti tungpalna ken iti kasta met a rason. (Luc. 21:6) Anian ta pimmudno unay daytoy! Laglagipentay koma dagitoy a didigra ken no apay a naangayda, ket ipalagipda koma kadatayo a naynaytay a makipagna iti pudno a Dios.

26. Ania a makagutugot a pangripiripan iti templo ken Pagarian ni Jehova ti impaay ti Umuna nga Ar-ari?

²⁶ Ti reyna ti Seba naggaput’ adayo a dagana tapno dayawennat’ sirib ni Salomon, ti kinabaknang ti ilina, ken ti dayag ti pagarianna, agraman ti nadaeg a balay ni Jehova. Ngem, impudnon Salomon ken Jehova: “Dagiti langit, wen, ti langit dagiti langit, didaka malaon; anianto ket, ngaruden, daytoy balay a binangonko!” (1 Ar. 8:27; 10:4-9) Ngem sinigsiglo kalpasanna immay ni Kristo Jesus a nangasikasot’ naespirituan a panagbangon a nainaig a nangruna iti pannakaisublit’ pudno a panagdaydayaw iti dakkel a naespirituan a templo ni Jehova. (Heb. 8:1-5; 9:2-10, 23) Kenkuana, a dakdakkel ngem ni Salomon, pimmudno ti kari ni Jehova: “Talaga nga isaadkonto ti trono ti pagariam iti Israel iti panawen a di nakedngan.” (1 Ar. 9:5; Mat. 1:1, 6, 7, 16; 12:42; Luc. 1:32) Makagutugot ti panangripirip ti Umuna nga Ar-ari iti dayag ti naespirituan a templon Jehova ken ti kinarang-ay, rag-o, ken nakaay-ayat a ragsak dagiti amin nga agpasakup iti nasirib a turay ti Pagarian ni Jehova baeten ken Kristo Jesus. Ti panangapresiartay iti pateg ti pudno a panagdaydayaw ken ti nakaskasdaaw a probision ti Pagarian ni Jehova baeten ti Bin-i rumangrang-ay!

[Footnotes]