Ti Jerusalem Idi Panawen ti Biblia—Ania ti Ipalgak ti Arkeolohia?
NAANGAY idiay Jerusalem, nangruna nanipud 1967, dagiti makapainteres a dadakkel nga aktibidad ti arkeolohia. Adu kadagiti nakabakab a disso ti mabalinen a buyaen ti publiko, isu a pasiarentayo ti sumagmamano kadagita ket kitaentayo no kasano nga agtunos ti arkeolohia ken ti historia ti Biblia.
Ti Jerusalem ni Ari David
Ti lugar a dinakamat ti Biblia kas Bantay Sion, a nakaibangonan ti kadaanan a Siudad ni David, kasla bassit no idilig iti siudad ti moderno a Jerusalem. Dagiti panagkabakab iti Siudad ni David, nga indauluan daydi propesor Yigal Shiloh iti nagbaetan ti 1978-85, impalgakna ti napuskol a kabite ti natukantukad a bato, wenno mangsuporta a pader, iti makindaya a bangir ti turod.
Kinuna ni propesor Shiloh a nalabit tedda dayta ti nakapuspuskol a kinabite a pader nga isu ti nangibangonan dagiti Jebuseo (nagtaeng dita sakbay a sinakup ni David) iti sarikedkedda. Inlawlawagna a ti kinabite a patakder a nasarakanna iti tuktok dagitoy a natukantukad a pader ket paset ti baro a sarikedked a binangon ni David iti yan ti sarikedked dagiti Jebuseo. Iti 2 Samuel 5:9, mabasatayo: “Ni David nagtaeng idiay sarikedked, ket isu ti nanaganan Siudad ni David; ket ni David binangonna manipud Mello nga agpauneg.”
Iti asideg daytoy a patakder masarakan dagiti wangawangan dagiti kalasugan ti danum ti kadaanan a siudad, a dadduma kadagita agparang a naaramid idi tiempo ni David. Adda dagiti sao ti Biblia maipapan kadagiti kalasugan ti danum ti Jerusalem a nangparnuay kadagiti saludsod. Kas pagarigan, imbaga ni David kadagiti soldadona nga “uray siasino a mangkabil iti Jebuseo, sumang-at koma agingga iti kalasugan ti danum ket kabilenna” dagiti kabusor. (2 Samuel 5:8) Dayta ti inaramid ni Joab a komandante ni David. Ania a talaga ti kaipapanan ti ebkas a “kalasugan ti danum”?
Dadduma met ti nagsaludsod maipapan iti nalatak nga Usok ti Siloam, a nalabit kinali dagiti inheniero ni Ari Ezekias idi maikawalo a siglo K.K.P. ken nadakamat iti 2 Ar-ari 20:20 ken 2 Cronicas 32:30. Kasano koma a nagsabat dagiti dua a grupo dagiti para-kali, nga agsinnumbangir a pungto ti nangrugianda? Apay a kiwerkiwer ti dalan a sinurotda, nga isu ti immat-atiddogan ti kalasugan imbes a diretso koma? Naggapuan ti umdas nga angin nga angsenda, nangruna ta mabalin a nagusarda kadagiti gasera a lana?
Ti magasin a Biblical Archaeology Review impaayna dagiti posible a sungbat dagita a saludsod. Ni Dan Gill, geologo a konsultant iti panagkabakab, naadaw a nagkuna: “Iti kadsaaran ti Siudad ni David adda ti naannayas a natural a sistema a karst. Ti karst ket termino dagiti geologo a mangdeskribir iti rehion a di parepareho ti lungogna, dagiti kueba ken kanal a gapuanan dagiti danum iti uneg ti daga bayat a sumagepsep ken agayus kadagiti kabatuan idiay uneg ti daga. . . . Ti geolohikal a panangsukimatmi kadagiti pagayusan ti danum iti kadsaaran ti Siudad ni David ipasimudaagna a napartuat dagitoy babaen ti nasigo a panangpalawa ti tao kadagiti kanal a narnargaay (karstic) ken dagiti usok a naitipon a mangabasto kadakuada iti danum.”
Daytoy ti tumulong a mangilawlawag no kasano a nakabakab ti Usok ti Siloam. Mabalin a sinurotna ti agkiwerkiwer a nagayusan ti natural a kanal iti uneg ti turod. Dagiti grupo a nagtrabaho iti agsinnumbangir a pungto mabalin a kinalida ti temporario a kalasugan babaen ti panangbalbaliwda kadagiti agdaman a gukayab. Idi kuan nangkalida manipud ubbog iti Gihon ti nagpasalog a kanal a nagturong idiay Ban-aw ti Siloam, a nalabit masarakan iti uneg dagiti pader ti siudad. Talaga a nagandar ti kinalaing dagiti inheniero iti daytoy tangay 32 sentimetro laeng ti nagdiperensiaan ti kangato dagiti dua a pungto, idinto ta 533 metro ti kaatiddogna.
Nabayagen a naammuan dagiti eskolar a ti ubbog ti Gihon isu ti kangrunaan a gubuayan ti danum dayta kadaanan a siudad. Masarakan dayta iti ruar dagiti pader ti siudad ngem pangasitgen tapno mabalin a kalien ti kalasugan ken ti 11 metro kaatiddogna nga usok, tapno dagiti agnanaed mabalinda ti agsakdo iti danum a didan rummuar kadagiti manalaknib a pader. Naawagan daytoy iti Usok ni Warren, a naipanagan ken ni Charles Warren, a nakadiskobre kadagita a kanal idi 1867. Ngem kaano a naaramid ti kalasugan ken ti usok? Addada kadin idi tiempo ni David? Isu kadi dayta ti kalasugan ti danum nga inusar ni Joab? Sumungbat ni Dan Gill: “Tapno mausig no ti Usok ni Warren ket natural a lungog, inanagmi babaen ti carbon-14 ti pirsay ti tapi a karboniko iti iregular a paderna. Awan linaonna a kasta, a mangipasimudaag a nasurok nga 40,000 a tawenen ti kalakay dayta a tapi: Paneknekan daytoy nga awan duadua a ti usok saan a tao ti nangkali.”
Dagiti Tedda Manipud Panawen ni Ezekias
Nagbiag ni Ari Ezekias idi a ti nasion ti Asiria madamana a parparmeken amin a madalananna. Iti maikanem a tawen ti panagturayna, pinarmek dagiti Asirio ti Samaria, ti kabesera ti sangapulo-tribu a pagarian. Walo a tawen kalpasanna (732 K.K.P.) nagsubli manen dagiti Asirio, nga impangtada ti Juda ken Jerusalem. Dineskribir ti 2 Cronicas 32:1-8 ti plano ti depensa ni Ezekias. Addada kadi makita nga ebidensia iti daytoy a panawen?
Wen, idi 1969, nadiskobre ni Propesor Nahman Avigad dagiti tedda daytoy a panawen. Dagiti panagkabakab impalgakda ti maysa a seksion ti napuskol a pader, ti umuna a bennegna 40 metro ti kaatiddogna, 7 metro ti kaakabana, ket, sigun iti pattapatta, 8 metro ti katayagna. Ti nagsaadan ti pader adda pasetna a bato ken nargaay a balbalay. Asino ti nangbangon iti pader ken kaano? “Adda dua a teksto ti Biblia a nangtulong ken Avigad a mangtantsa iti petsa ken panggep ti pader,” inreport ti maysa a magasin ti arkeolohia. Kastoy ti kuna dagita a teksto: “Mainayon pay, isu bimmileg ken binangonna ti amin a pader a narba idi ket impangatona dagiti torre iti rabawna, ket idiay ruar sabali a pader.” (2 Cronicas 32:5, NW) “Rakrakenyonto met ti balbalay tapno di makalay-at ti pader.” (Isaias 22:10, NW) Itatta makita dagiti bumisita ti paset a maaw-awagan Nabaked a Pader idiay Sakup Dagiti Judio iti Kadaanan a Siudad.
Ipalgak pay dagiti nagduduma a panagkabakab a ti Jerusalem idi a tiempo nalawlawa nga amang ngem ti naipagarup agingga ita, nalabit maipuon iti panagaaripuno dagiti kimmamang manipud makin-amianan a pagarian kalpasan a pinarmek ida dagiti Asirio. Pinattapatta ni propesor Shiloh a ti siudad dagiti Jebuseo sinakupna ti agarup 6 ektaria. Idi tiempo ni Solomon agarup 16 ektaria ti sinakupna. Idi tiempo ni Ari Ezekias, 300 a tawen kalpasanna, ti nasarikedkedan a sakup ti siudad dimmakkelen iti agarup 60 ektaria.
Dagiti Sementerio iti Panawen ti Immuna a Templo
Dagiti sementerio nanipud idi panawen ti Immuna a Templo, kayatna a sawen, sakbay a dinadael dagiti taga-Babilonia ti Jerusalem idi 607 K.K.P., isu ti sabali pay a gubuayan ti impormasion. Nakaskasdaaw dagiti natakuatanda idi 1979/80 idi nakabakabda ti grupo dagiti kueba a pagipumponan kadagiti bakras ti Ginget ti Hinnom. “Iti unos ti intero a historia ti panagsirarak ti arkeolohia sadi Jerusalem, maysa daytoy kadagiti manmano unay a nagiponduanda idi panawen ti Immuna a Templo a nasarakanda nga adda amin dagiti linaonna. Naglaon iti nasurok a sangaribu a bambanag,” kuna ni arkeologo a Gabriel Barkay. Intuloyna: “Ti nakaay-ayat nga arapaap ti tunggal arkeologo nga agtartrabaho iti Israel, ken nangruna sadi Jerusalem, isu ti pannakadiskobrena iti naisurat a material.” Nasarakanda ti dua a babassit a lukot a pirak, a naglaon iti ania?
Inlawlawag ni Barkay: “Idi nakitak ti nabistrad a lukot a pirak sa impalabasko ti magnifying glass, nakitak a ti rabawna nakalupkopan kadagiti pino ti pannakaaramidna a letra, a natadem a pagkur-it ti nangkitikit iti dayta nakaing-ingpis ken narasi a lukot a pirak. . . . Ti Nadibinuan a Nagan a sipapatak nga agparang iti kitikit buklen dagiti uppat a Hebreo a letra a naisurat iti kadaanan nga eskritura a Hebreo, a yod-he-waw-he.” Iti naud-udi a librona, innayon ni Barkay: “Nagsiddaawkami ta pareho kadagita a pirak a plaka ti naikitikit kadagiti pamendision a gistay kapareho dagiti Pamendision ti Papadi idiay Biblia.” (Numeros 6:24-26) Damo daytoy a pannakasarakda iti nagan ni Jehova iti kitikit a nadiskobre sadi Jerusalem.
Kasano a pinetsaan dagiti eskolar dagitoy a lukot a pirak? Kangrunaanna babaen ti arkeolohikal a sirkumstansia a nakatakuatanda kadagita. Adda nasurok a 300 a pedaso dagiti burnay a makuenta ti petsada a nasarakan iti pagiponduan, nga ipatuldoda ti maikapito ken maikanem a siglo K.K.P. Ti pannakaisuratda, no idilig kadagiti dadduma a napetsaan a kitikit, ipatuldona ti isu met laeng a panawen. Mabuya dagiti lukot idiay Museo ti Israel sadi Jerusalem.
Ti Pannakadadael ti Jerusalem idi 607 K.K.P.
Dinakamat ti Biblia ti pannakadadael ti Jerusalem idi 607 K.K.P. idiay 2 Ar-ari kapitulo 25, 2 Cronicas kapitulo 36, ken Jeremias kapitulo 39, nga impadamagda a ti armada ni Nabucodonosor ti nangpuor iti siudad. Pinasingkedan aya dagiti kabbaro a panagkabakab daytoy historikal a salaysay? Sigun ken Propesor Yigal Shiloh, “ti ebidensia [ti panangdadael ti Babilonia] a linaon ti Biblia . . . patalgedan ti nakalawlawag nga ebidensia ti arkeolohia; ti interamente a pannakadadael dagiti nagduduma a patakder, ken ti uram a nangibus kadagiti tarikayo ti balbalay.” Innayonna pay: “Dagiti lamma daytoy a panangdadael masarakan kadagiti amin a kabakab a naaramid sadi Jerusalem.”
Dagiti bumisita makitada dagiti tedda daytoy a panangdadael a naangay iti nasurok a 2,500 a tawenen iti napalabas. Ti Torre Dagiti Israelita, ti Nakset a Siled, ken ti Balay Dagiti Pagtimbre ket nagnagan dagiti nalatak a disso ti arkeolohia a nataginayon ken silulukat iti publiko. Ginupgop da arkeologo a Jane M. Cahill ken David Tarler iti libro nga Ancient Jerusalem Revealed: “Ti grabe a pannakadadael ti Jerusalem babaen kadagiti taga Babilonia nabatad a saan laeng a kadagiti napuskol a nagrurutap a nakset a tedda a nakali kadagiti patakder a kas iti Nakset a Siled ken ti Balay Dagiti Pagtimbre, no di pay ket kadagiti nauneg a bunton dagiti bato kadagiti narba a patakder a nasarakan a nanggabur iti makindaya a bakras. Ti panangdeskribir ti Biblia iti pannakadadael ti siudad . . . maitunos iti ebidensia ti arkeolohia.”
No kasta, ti panangiladawan ti Biblia iti Jerusalem manipud panawen ni David agingga iti pannakadadaelna idi 607 K.K.P. namin-adun a pinasingkedan dagiti panagkabakab dagiti arkeologo a naangay iti kallabes a 25 a tawen. Ngem ania met ngay maipapan iti Jerusalem idi umuna a siglo K.P.?
Ti Jerusalem idi Kaaldawan ni Jesus
Dagiti panagkabakab, ti Biblia, ni Josephus a Judio a historiador idi umuna a siglo, ken dagiti dadduma pay a gubuayan tulonganda dagiti eskolar a mangiladawan iti Jerusalem idi kaaldawan ni Jesus, sakbay a dinadael dayta dagiti Romano idi 70 K.P. Ti modelo, a mabuya iti likudan ti maysa a dakkel a hotel sadi Jerusalem, naynayda a pabaruen sigun iti ipalgak dagiti kabbaro a panagkabakab. Ti kangrunaan a paset ti siudad isu ti Nagsaadan ti Templo, a dinoble ni Herodes ti kalawana no idilig idi tiempo ni Solomon. Dayta ti kadaklan a plataporma nga inaramid ti tao iti kadaanan a lubong, nga agarup 480 metro por 280 metro. Dadduma kadagiti bato dagiti patakder agdagsenda iti 50 tonelada, nga adda pay gistay 400 tonelada ket “awan pumada iti kadakkelna uray sadinoman iti kadaanan a lubong,” sigun iti maysa nga eskolar.
Isu met la a ti dadduma nakigtotda idi nangngegda a kinuna ni Jesus: “Rebbaenyo daytoy a templo, ket iti tallo nga aldaw bangonekto.” Impagarupda a daydiay nagdakkel a patakder ti templo ti sasawenna, idinto ta ti “templo ti bagina” ti tuktukoyenna. Gapuna, kinunada: “Daytoy a templo nabangon iti uppat a pulo ket innem a tawen, ket bangonemto aya iti tallo nga aldaw?” (Juan 2:19-21) Kas resulta dagiti panagkabakab iti likmut ti Nagsaadan ti Templo, mabuya itan dagiti bumisita ti paspaset dagiti pader ken dagiti dadduma a benneg ti arkitektura idi tiempo ni Jesus ken madalananda pay dagiti dalan a nalabit nagnaanna agingga kadagiti makin-abagatan a ruangan ti templo.
Saan unay a pangadaywen manipud makinlaud a pader ti Nagsaadan ti Templo, iti Sakup Dagiti Judio iti Daan a Siudad, adda dua a napintas pannakapabaroda a nakabakab a disso nga addan idi umuna a siglo K.P., a naawagan Nakset a Balay ken ti Sakup ni Herodes. Idi nadiskobreda ti Nakset a Balay, insurat ni arkeologo Nahman Avigad: “Nakalawlawag itan a daytoy a patakder pinuoran dagiti Romano idi 70 K.P., idi nadadael ti Jerusalem. Damo unay iti historia ti panagkabakab iti siudad, natakuatanda dagiti napatak ken nabatad nga ebidensia ti arkeolohia a napuoran ti siudad.”—Kitaenyo dagiti retrato iti panid 12.
Dadduma kadagitoy a takuat lawaganda dagiti dadduma a pasamak iti kabibiag ni Jesus. Nagsaad dagiti patakder iti Makingngato a Siudad, a nagnaedan ti babaknang ti Jerusalem, agraman dagiti nangato a papadi. Adu ti nasarakanda a ritual a banio kadagiti balay. Napaliiw ti maysa nga eskolar: “Dagiti nagadu a banio paneknekanda ti estrikto a panangtungpalda kadagiti linteg ti ritual a kinadalus nga inalagad dagiti residente idiay Makingngato a Siudad idi tiempo ti Maikadua a Templo. (Nairekord dagitoy a linteg idiay Mishnah, a nakaipamaysaan ti sangapulo a kapitulo dagiti detalye ti mikveh.)” Daytoy nga impormasion tulongannatayo a mangtarus kadagiti komento ni Jesus kadagiti Fariseo ken eskriba maipapan kadagitoy a ritual.—Mateo 15:1-20; Marcos 7:1-15.
Nasarakan pay idiay Jerusalem ti nakaskasdaaw a kaadu dagiti bato a burnay. Kuna ni Nahman Avigad: “Apay, ngarud, a nagparangda a bigla ken iti kasta unay a kaadu kadagiti balay idiay Jerusalem? Masarakan ti sungbat iti linaon ti halakhah, ti linlinteg dagiti Judio no iti ritual a kinadalus. Kuna ti Mishnah kadatayo a dagiti bato a burnay naibilang kadagiti alikamen a narigat a marugitan . . . Ti bato saan a basta nalaka a maalisan iti ritual a pannakatulaw.” Naisingasing a daytoy ti makagapu a ti danum a pinagbalin ni Jesus nga arak naikargada kadagiti bato a burnay imbes a kadagiti dinamili.—Levitico 11:33; Juan 2:6.
Adda dua a karkarna a lungon a bato a mabuyayo idiay Museo ti Israel. Ilawlawag ti Biblical Archaeology Review: “Ad-adda a nausar dagiti lungon a bato idi agarup sangagasut a tawen sakbay ti panangdadael dagiti Romano iti Jerusalem idi 70 K.P. . . . Naidulin ti bangkay iti nakungkongan a paset ti pader ti kueba a pagipumponan; no nagrupsan ti lasag, ummongenda dagiti tulang sada idulin iti lungon a bato—masansan a nakitikitan a kaliso a pagikargaan.” Ti dua a mabuyayo ti nasarakan iti kueba a pagipumponan idi Nobiembre 1990. Impadamag ni arkeologo Zvi Greenhut: “Ti sao . . . a ‘Caifa’ a naikitikit iti dua a lungon idiay pagipumponan damoda nga agparang a nainaig iti arkeolohia. Nalabit daytoy ti nagan ti pamilia ni Caifas a Nangato a Padi, a nadakamat . . . iti Baro a Tulag . . . Idiay balayna sadi Jerusalem ti nangalaanda ken Jesus idi nayawat ken Poncio Pilato a Romano a gobernador.” Maysa a lungon ti naglaon kadagiti tulang ti lakay nga agedad iti 60. Pattapattaen dagiti eskolar a dagitoy ti aktual a tultulang ni Caifas. Innaig ti maysa nga eskolar dagitoy a takuat idi tiempo ni Jesus: “Adda sensilio nga inaramid ni Herodes Agrippa (37-44 K.P.) a nasarakanda iti maikadua a lungon. Mabalin nga agpetsa idi rugrugi ti siglo ti dua a lungon dagiti Caifas.”
Inkomento ni William G. Dever, propesor ti Near Eastern archaeology sadi Unibersidad ti Arizona, maipapan iti Jerusalem: “Saan a nalabes no kunaen nga ad-adu ti naadaltayo nga arkeolohikal a historia daytoy napateg a disso iti kallabes a 15 a tawen ngem iti immun-una a 150 a tawen.” Adu kadagiti kangrunaan nga arkeolohikal nga aktibidad sadi Jerusalem kadagiti kallabes a dekada ti talaga a nangidatag kadagiti takuat a mangilawlawag iti historia ti Biblia.
[Picture Credit Line iti panid 9]
Reproduksion ti Siudad ti Jerusalem idi panawen ti Maikadua a Templo - a naisaad iti paraangan ti Holyland Hotel, Jerusalem
[Dagiti Ladawan iti panid 10]
Ngato: Makin-abagatan a laud a suli ti Nagsaadan ti Templo ti Jerusalem
Kannawan: Ibababa iti Usok ni Warren