CIRO
Ti nangbangon iti Imperio ti Persia ken ti nangparmek iti Babilonia; naawagan “Ciro a Dakkel,” iti kasta naiduma ken Ciro I, ti apongna.
Iti cuneiform a dokumento a pagaammo kas Cylinder ni Ciro, nadakamat a kinuna ni Ciro kalpasan a naparmekna ti Imperio ti Babilonia: “Siak ni Ciro, ari ti lubong, naindaklan nga ari, lehitimo nga ari, ari ti Babilonia, ari ti Sumer ken Akkad, ari ti uppat nga ungto (ti daga), anak ni Cambyses (Ka-am-bu-zi-ia), naindaklan nga ari, ari ti Anshan, apoko ni Ciro [I], . . . kaputotan ni Teispes . . . iti pamilia (a) kanayon (a nagturay kas) ari.” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 316) Ngarud naipakita a nagtaud ni Ciro iti naarian a linia ti ar-ari ti Anshan, maysa a siudad ken distrito a di masinunuo ti ayanna, ngem gagangay a maibagbaga ita nga adda iti daya ti Elam. Daytoy a linia ti ar-ari ket naawagan ti Achaemeniano a linia, a naibatay iti nagan ni Achaemenes nga ama ni Teispes.
Saan unay a nalawag ti detalye ti nagkauna a pakasaritaan ni Ciro II, a nangnangruna a naibatay kadagiti parparbo a salaysay da Herodotus (Griego a historiador idi maikalima a siglo K.K.P.) ken Xenophon (sabali pay a Griego a mannurat nga agarup kagudua a siglo a naud-udi). Nupay kasta, agpada nga ilanadda a ni Ciro ket anak ti Persiano nga agturay a ni Cambyses iti asawana a ni Mandane, anak ni Astyages, ari ti Media. (Herodotus, I, 107, 108; Cyropaedia ni Xenophon, I, ii, 1) Daytoy a pannakikabagian ni Ciro kadagiti Medo ket saan a bigbigen ni Ctesias (maysa pay a Griego a historiador iti isu met laeng a panawen) nga agkunkuna a ni Ciro nagbalin ketdi a manugang ni Astyages gapu ta inasawana ni Amytis nga anakna.
Sinunuan ni Ciro ti amana a ni Cambyses I kas agturay iti Anshan, nga adda idi iti sidong ti panangituray ni Astyages nga ari ti Media. Ni Diodorus (umuna a siglo K.K.P.) kunaenna a nangrugi ti panagturay ni Ciro idi umuna a tawen ti maika-55 nga Olimpiada, wenno 560/559 K.K.P. Insalaysay ni Herodotus nga immalsa ni Ciro iti turay ti Media ket, gapu iti panagrebelde dagiti tropa ni Astyages, silalaka a nagballigi ken nakautibona ti kabesera dagiti Medo, ti Ecbatana. Sigun iti Cronica ni Nabonido, ni Ari Ishtumegu (Astyages) “inayabanna dagiti tropana ket nagmartsada maibusor ken Ciro, ari ti Anshan, tapno makirupakda kenkuana iti bakal. Immalsa ti buyot ni Ishtumegu ket nakagrilios nga inyawatda ti arida ken Ciro.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 305) Nagun-od ni Ciro ti panagtalek dagiti Medo, ket kalpasan dayta sangsangkamaysa a nakirupak dagiti Medo ken dagiti Persiano iti sidong ti panangidaulona. Kadagiti simmaganad a tawen, nagtignay ni Ciro a mangipasdek iti panangiturayna iti makinlaud a benneg ti Imperio ti Media, nga immabante agingga iti makindaya a ketegan ti Imperio ti Lidia iti Karayan Halys idiay Asia Menor.
Simmaganad, inabak ni Ciro ti nabaknang nga Ari Croesus ti Lidia ket sinakupna ti Sardis. Kalpasanna pinarukmana dagiti siudad ti Ionia ket ti intero nga Asia Menor pinagbalinna a sakup ti pagarian ti Imperio ti Persia. Gapuna, iti laeng sumagmamano a tawen, nagbalin ni Ciro a kangrunaan a karibal ti Babilonia ken ti ari dayta, ni Nabonido.
Panangparmek iti Babilonia. Gapuna, nakasaganan ni Ciro a makiranget iti nabileg a Babilonia. Manipud iti daydi a gundaway ken agpatpatuloy, nangrugin a tungpalen ni Ciro ti akemna iti padto ti Biblia. Iti naipaltiing a padto ni Isaias maipapan iti pannakaisubli ti Jerusalem ken ti templona, nainaganan daytoy a Persiano nga agturay kas daydiay dinutokan ni Jehova a Dios a mangibanag iti pannakaduprak ti Babilonia ken iti pannakaluk-at dagiti Judio a maidestiero sadiay. (Isa 44:26–45:7) Nupay nailanad daytoy a padto nasurok a maysa ket kagudua a siglo sakbay a nagbalin ni Ciro kas agturay ken nupay ti pannakalangalang ti Juda nabatad a napasamak sakbay pay a nayanak ni Ciro, kaskasdi nga indeklara ni Jehova nga agakem ni Ciro kas ‘pastorna’ maigapu kadagiti Judio nga umili. (Isa 44:28; idiligyo ti Ro 4:17.) Iti bileg daytoy nasakbay a pannakadutok, ni Jehova inawaganna ni Ciro kas ‘daydiay pinulotanna’ (maysa a porma ti Hebreo a ma·shiʹach, mesias, ken ti Griego a khri·stosʹ, kristo). (Isa 45:1) Nupay nasakbay a kinuna ti Dios maipapan ken Ciro nga ‘inawaganka iti naganmo’ (Isa 45:4), saan a kayat a sawen daytoy a pinanagananna dayta idi naipasngay. Imbes ketdi, ammo idin ni Jehova a tumaud ti maysa a tao nga agnagan iti Ciro ket direkta ken espesipiko nga inaramatna dayta a nagan, imbes a saan a nangdakamat iti nagan.
Gapuna, ni Ari Ciro (a nalabit pagano a napeklan iti Zoroastrianismo) saanna nga ammo a piguratibo nga ‘al-alaen ni Jehova a Dios ti makannawan nga ima ni Ciro’ tapno isu idalanna wenno pabilgenna, a barbariksanna kasta met nga isagsaganana ken palpalanasenna ti dalan tapno maibanag ni Ciro ti nadiosan a panggep: ti panangparmek iti Babilonia. (Isa 45:1, 2, 5) Kas Mannakabalin-amin a Dios a ‘manipud punganay ibagbagana ti pagnguduan, ken manipud iti nabayagen a tiempo sawenna ti bambanag a saan pay a naaramid,’ immaniobra ni Jehova ti natauan nga ar-aramid tapno naan-anay a maibanag ti “pammatigmaanna,” wenno pagayatanna. Inayabanna ni Ciro “manipud leleggakan ti init,” manipud Persia (iti daya ti Babilonia), a nakaibangonan ti Pasargadae a paborito a kabesera ni Ciro, ket isu agbalin a kas “maysa a tumatayab nga agsippayot” a sipapartak a mangkemmeg iti Babilonia. (Isa 46:10, 11) Sigun iti The Encyclopædia Britannica (1910, Tomo X, p. 454), makapainteres ta “adda ladawan ti agila a naikapet iti murdong ti gayang dagiti Persiano, ket ti didiosenda nga init nailadawan met kadagiti banderada, a . . . simamaingel a binantayan dagiti katuturedan a lallaki iti buyot.”
Kasano a naibaw-ing ni Ciro ti danum ti Eufrates?
Kadagiti padto ti Biblia a mainaig iti panangparmek ni Ciro iti Babilonia, naipakpakauna a mamagaanto dagiti karayan dayta ken mabay-an a silulukat dagiti ruanganna, ket kellaatto a maraut ti siudad ken saan a sumaranget dagiti soldado ti Babilonia. (Isa 44:27; 45:1, 2; Jer 50:35-38; 51:30-32) Deskribiren ni Herodotus ti maysa nga adalem ken akaba a kanal a nangpalikmut iti Babilonia, nga isalaysayna nga adu a bronse (wenno gambang) a ruangan ti nagserbi a pagserkan a lumasat kadagiti makin-uneg a pader iti igid ti Karayan Eufrates, a nangbingay iti siudad. Sigun ken Herodotus (I, 191, 192), idi lakuben ni Ciro ti siudad, “impaturongna ti karayan iti maysa a danaw [ti artipisial a danaw a naikuna a nasaksakbay nga inaramid ni Reyna Nitocris] babaen iti maysa a kanal, nga aluguog pay laeng agingga ita; pinages-esna ti danum agingga a mabalinen a ballasiwen ti karayan. Idi napasamak daytoy, dagiti Persiano a naituding iti daytoy a panggep simrekda iti Babilonia babaen ti pagayusan ti Eufrates, nga agarup pagatluppo ti tao ti kaababawnan. Ita, no nasaksakbay a naammuan wenno natakuatan dagiti taga Babilonia ti plano ni Ciro, mabalin a pinagsagabada koma dagiti Persiano a sumrek iti siudad ket inyegda koma dagita iti nakaay-ay-ay a pagtungpalan; ta no kasta nairikepda koma amin a ruangan a silulukat iti karayan ket simmagpatda koma iti rabaw dagiti pader a naipataraigid iti karayan, iti kasta nakemmegda koma dagiti kabusorda kas babaen iti maysa a palab-og. Ngem kas iti napasamak, saanda a napakpakadaan ti iraraut dagiti Persiano, ket gapu iti kinadakkel ti siudad—kas kunaen dagidiay agnanaed sadiay—naparukma dagidiay adda kadagiti makinruar a pasetna nupay dagiti agnanaed iti makintengnga a paset saanda nga ammo dayta; kabayatan dagitoy a pasamak, agsasalada ken agragragsakda iti maysa a piesta . . . agingga a naammuanda ti kasasaad ngem naladawen ti amin. [Idiligyo ti Da 5:1-4, 30; Jer 50:24; 51:31, 32.] Kasta idi ti damo a pannakakautibo ti Babilonia.”
Medio naiduma dagiti detalye ti salaysay ni Xenophon ngem linaonna dagiti isu met laeng a kangrunaan nga impormasion nga adda iti salaysay ni Herodotus. Kunaen ni Xenophon nga impagarup ni Ciro a kasla imposible a maraut dagiti nabileg a pader ti Babilonia sana ituloy a salaysayen ti pananglakub ni Ciro iti siudad, nga imbaw-ingna ti dandanum ti Eufrates agturong kadagiti kanal ket, bayat nga agpipiesta ti siudad, pinasang-atna dagiti puersana manipud iti karayan a lumasatda kadagiti pader ti siudad. Dagiti tropa nga idadauluan da Gobryas ken Gadatas kinellaatda dagiti guardia ket nakastrekda kadagiti mismo a ruangan ti palasio. Iti maysa a rabii “naala ti siudad ken napapatay ti ari,” ket dagiti soldado ti Babilonia a nakapuesto kadagiti nadumaduma a pannakasalindeg simmukoda iti simmaganad nga agsapa.—Cyropaedia, VII, v, 33; idiligyo ti Jer 51:30.
Ti Judio a historiador a ni Josephus ilanadna ti maysa a salaysay maipapan iti panangparmek ni Ciro nga insurat ti padi ti Babilonia a ni Berossus (nagbiag idi maikatlo a siglo K.K.P.), a kunaenna: “Idi maikasangapulo ket pito a tawen ti panagturayna [ni Nabonido], immabante ni Ciro manipud Persia a kaduana ti dakkel a buyot, ket kalpasan a naparukmana ti nabatbati pay a paset ti pagarian, nagturong idiay Babilonia. Yantangay napakaammuan maipapan iti idadateng ni Ciro, indauluan ni Nabonnedus [Nabonido] ti buyotna tapno sumabet kenkuana, nakirupak ket naabak, a kalpasan dayta nagtalaw a kadua ti sumagmamano a pasurotna sa nagpupok iti ili ti Borsippa [ti siudad a kasingin ti Babilonia]. Innala ni Ciro ti Babilonia, ket kalpasan nga imbilinna a marebbek dagiti makinruar a pader ti siudad, agsipud ta nakaam-amak ken makapaalinggaget ti langa dayta, nagturong idiay Borsippa tapno lakubenna ni Nabonnedus. Idi simmuko ni Nabonnedus, a saannan nga inuray ti pananglakub, siaasi a trinato ni Ciro, a pinatalawna dayta manipud Babilonia, ngem intedna kenkuana ti Carmania kas taengna. Sadiay a binusbos ni Nabonnedus ti nabatbati a paset ti panagbiagna, ket sadiay a natay.” (Against Apion, I, 150-153 [20]) Daytoy a salaysay ket naisalsalumina kadagiti dadduma pay a salaysay, nangnangruna gapu iti pannakailanad dagiti tignay ni Nabonido ken dagiti pannakilangen kenkuana ni Ciro. Nupay kasta, tumunos dayta iti salaysay ti Biblia a ni Belsazar, imbes a ni Nabonido, ti ari a napapatay iti daydi rabii a pannakarba ti Babilonia.—Kitaenyo ti BELSAZAR.
Dagiti cuneiform a tapi a nasarakan dagiti arkeologo, nupay awan maipaayda nga impormasion no kasano a talaga ti pannakaparmek ti Babilonia, pasingkedanda ti kellaat a pannakarba ti Babilonia iti ima ni Ciro. Sigun iti Cronica ni Nabonido, idi maudin a tawen ti panagturay ni Nabonido (539 K.K.P.) iti bulan ti Tisri (Setiembre-Oktubre), rinaut ni Ciro dagiti puersa ti Babilonia idiay Opis ket inabakna ida. Itultuloy a kunaen ti kitikit: “Iti maika-14 nga aldaw, naala ti Sippar nga awan napasamak a gubat. Nagtalaw ni Nabonido. Iti maika-16 nga aldaw, ni Gobryas (Ugbaru) a gobernador ti Gutium ken ti buyot ni Ciro sinerrekda ti Babilonia nga awan napasamak a gubat. Kalpasanna, nakemmeg ni Nabonido idiay Babilonia idi nagsubli . . . Iti bulan ti Arahshamnu [Marchesvan (Oktubre-Nobiembre)], iti maika-3 nga aldaw, simrek ni Ciro iti Babilonia.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 306) Babaen iti daytoy a kitikit, mabalin nga ikeddeng ti petsa ti pannakarba ti Babilonia kas Tisri 16, 539 K.K.P., a ti iseserrek ni Ciro 17 nga aldaw kalpasanna ket napasamak iti Marchesvan 3.
Mangrugi ti sangalubongan a panangituray dagiti Aryano. Babaen iti daytoy a panagballigi, pinagpatingga ni Ciro ti panangdominar dagiti Semitiko nga agtuturay iti Mesopotamia ken iti Makintengnga a Daya ket pinataudna ti kaunaan a kabilgan a turay iti lubong, turay a namunganay kadagiti Aryano. Ti Cylinder ni Ciro (maysa a cuneiform a dokumento nga ibilang dagiti historiador a mabalin naisurat tapno maammuan ti publiko idiay Babilonia) ket relihioso unay, ket nailadawan iti dayta a binigbig ni Ciro a nagballigi gapu ken Marduk, ti kangrunaan a dios ti Babilonia, a kunkunana: “Isu [ni Marduk] sinawar ken sinukisokna ti amin a pagilian, a sapsapulenna ti maysa a nalinteg nga agturay a situtulok a mangidaulo maipaay kenkuana . . . (iti tinawen a panagmartsa). (Kalpasanna) imbalikasna ti nagan ni Ciro (Ku-ra-as), ari ti Anshan, nga indeklarana (iti literal: imbalikasna ti nagan[na]) nga agbalin nga agturay iti intero a lubong. . . . Ni Marduk a naindaklan nga apo ken mangsalsalaknib kadagiti umilina/managdaydayawna, siraragsak a minatmatanna ti naimbag nga ar-aramidna (awan sabali, ti ar-aramid ni Ciro) ken ti nalinteg a panunotna (iti literal: puso), (ket ngarud) binilinna nga agmartsa maibusor iti siudadna a Babilonia (Ká.dingir.ra). Imbaonna nga agturong iti Babilonia (DIN.TIRki), nga immassibay kenkuana kas maysa a pudno a gayyem. Saan a mabilang ti nakaad-adu a buyotna, a kas iti danum ti karayan, ket nagnagnada a nakadulin dagiti igamda. Awan aniaman a napasamak a panagbabakal, pinastrekna [ni Ciro] iti ilina a Babilonia (Su.an.na), iti kasta inliklikna ti Babilonia (Ká.dingir.raki) iti aniaman a didigra.”—Ancient Near Eastern Texts, p. 315.
Apay a naiduma iti Biblia ti panangilawlawag ti Cylinder ni Ciro iti pannakarba ti Babilonia?
Iti laksid daytoy napaganuan a pannakaipatarus dagita a pasamak, ipakita ti Biblia nga idi inwaragawag ni Ciro ti pammalubosna nga agsubli idiay Jerusalem dagiti naidestiero a Judio ken bangonenda manen ti templo sadiay, binigbig daytoy nga agturay: “Amin dagiti pagarian ti daga inted kaniak ni Jehova a Dios ti langlangit, ket isu pinarebbengannak nga ibangonak iti balay idiay Jerusalem, nga adda idiay Juda.” (Esd 1:1, 2) Siempre, di kayat a sawen daytoy a ni Ciro ket nakomberte a Judio no di ket ammona laeng dagiti detalye iti Biblia maipapan iti panagballigina. Gapu iti nangato nga administratibo a saad a naited ken Daniel, sakbay ken kalpasan ti pannakarba ti Babilonia (Da 5:29; 6:1-3, 28), imposible a saan a naipakaammo ken Ciro dagiti padto nga inlanad ken insawang dagiti mammadto ni Jehova, a pakairamanan ti padto ni Isaias a naglaon iti mismo a nagan ni Ciro. Maipapan iti linaon ti Cylinder ni Ciro, a nadakamaten, daytoy a cuneiform a dokumento ket maikunkuna nga insagana pay ti dadduma nga indibidual malaksid iti ari. Ti libro a Biblical Archaeology ni G. Ernest Wright (1962, p. 203) dakamatenna ti maipapan iti “ari, wenno ti departamento a nangaramid iti daytoy a dokumento” (idiligyo ti umasping a kaso mainaig ken Dario iti Da 6:6-9), idinto ta ni Dr. Emil G. Kraeling (Rand McNally Bible Atlas, 1966, p. 328) awaganna ti Cylinder ni Ciro kas “maysa a propaganda a dokumento a pinutar ti papadi ti Babilonia.” Kinapudnona, mabalin a napataud dayta gapu iti impluensia dagiti klero ti Babilonia (Ancient Near Eastern Texts, p. 315, ftn. 1), iti kasta masuportaran ti panggepda a mangikalintegan iti naan-anay a pannakapaay ni Marduk (a pagaammo met kas Bel) ken ti dadduma pay a didios ti Babilonia a mangisalakan iti siudad, a binigbigda pay ketdi a gapuanan ni Marduk dagiti mismo a banag nga inaramid ni Jehova.—Idiligyo ti Isa 46:1, 2; 47:11-15.
Ti Bilin ni Ciro a Panagsubli Dagiti Destiero. Babaen iti panangyetnagna a nagpatinggan ti pannakaidestiero dagiti Judio, natungpal ni Ciro ti rebbengenna kas ‘napulotan a pastor’ ni Jehova maipaay iti Israel. (2Cr 36:22, 23; Esd 1:1-4) Naiwaragawag daytoy a deklarasion “idi umuna a tawen ni Ciro nga ari ti Persia,” kayatna a sawen, ti umuna a tawenna kas agturay iti naparmek a Babilonia. Ti rekord ti Biblia iti Daniel 9:1 tukoyenna ti “umuna a tawen ni Dario,” ket mabalin a napasamak daytoy iti nagbaetan ti pannakarba ti Babilonia ken ti “umuna a tawen ni Ciro” iti Babilonia. No kasta ti pasamak, daytoy kaipapananna a ti mannurat nalabit imbilangna ti umuna a tawen ni Ciro kas nangrugi iti maudi a paset ti tawen 538 K.K.P. Nupay kasta, no ti panagturay ni Dario iti Babilonia mamatmatan kas panagturay ti maysa a pannakabagi ti ari, iti kasta ti panagturayna nakigiddan iti panagturay ni Ciro, ti Babiloniko a tradision isaadna ti umuna a tawen ti panagturay ni Ciro kas manipud Nisan ti 538 agingga iti Nisan ti 537 K.K.P.
Iti rekord ti Biblia, ti bilin ni Ciro a mangwayawaya kadagiti Judio tapno agsublida idiay Jerusalem ket nalabit naaramid iti maudi a paset ti tawen 538 wenno iti nasapa a paset ti 537 K.K.P. Mangipaay daytoy kadagiti destiero a Judio iti gundaway a makapagsagana a rummuar iti Babilonia sa makapagdaliasat iti nawatiwat a dalan nga agturong idiay Juda ken Jerusalem (panagdaliasat a mabalin nga agpaut iti agarup uppat a bulan sigun iti Esd 7:9) ken kasta met a makapagtaengda “kadagiti siudadda” idiay Juda iti “maikapito a bulan” (Tisri) ti tawen 537 K.K.P. (Esd 3:1, 6) Daytoy ti nagserbi a pagilasinan a nagngudon ti naipadto a 70 a tawen a pannakalangalang ti Juda a nangrugi iti isu met laeng a bulan, Tisri, idi 607 K.K.P.—2Ar 25:22-26; 2Cr 36:20, 21.
Naidumduma unay ti itutulong ni Ciro kadagiti Judio no idilig iti panangtrato kadakuada dagiti immun-una a pagano nga agtuturay. Insublina dagiti napateg nga aruaten ti templo nga impan ni Nabucodonosor II idiay Babilonia, nangted iti naarian a pammalubos nga agangkatda iti kaykayo a sedro manipud Libano, ken inautorisaranna ti pannakausar dagiti pondo manipud balay ti ari tapno malitupan dagiti gastos iti panagbangon. (Esd 1:7-11; 3:7; 6:3-5) Sigun iti Cylinder ni Ciro (LADAWAN, Tomo 2, p. 332), inannurot ti Persiano nga agturay ti maysa a kadawyan a naasi ken napanuynoy a pagannurotan agpaay kadagiti naparmek nga il-ili iti pagturayanna. Iti dayta a kitikit, naadaw a kunkunaenna: “Insublik dagiti imahen nga adda (idi) iti [sumagmamano nga immunan a nainaganan a] sagrado a siudad iti ballasiw ti Tigris, a nabayagen a rebrebbek dagiti santuarioda, ket nangipasdekak kadagiti permanente a santuario maipaay kadagita. Inummongko (met) amin (a sigud) nga agnanaed kadagita ket insublik (kadakuada) dagiti pagyananda.”—Ancient Near Eastern Texts, p. 316.
Malaksid iti naarian a deklarasion a naadaw iti Esdras 1:1-4, sawen ti rekord ti Biblia ti sabali pay a dokumento ni Ciro, maysa a “nailanad a pakaammo,” a naidulin iti balay dagiti rekord iti Ecbatana idiay Media ken nasarakan sadiay bayat ti panagturay ni Dario a Persiano. (Esd 5:13-17; 6:1-5) Maipapan iti daytoy maikadua a dokumento, kunaen ni Propesor G. Ernest Wright, “nalawag a napauluan [dayta] iti dikrona, maysa nga opisial nga Aramaiko a termino maipaay iti maysa a pakaammo a nakailanadan ti berbal a pangngeddeng ti ari wenno sabali pay nga opisial ket dayta ti nangirussuat iti administratibo a tignay. Saan a pulos nairanta a maipakaammo dayta iti publiko no di ket nairanta laeng a sukimaten ti maikari nga opisial, a kalpasanna naidulin iti pagidulinan ti gobierno.”—Biblical Archaeology, p. 203.
Ipapatay ken Naimpadtuan a Kaipapanan. Maipagarup a napasag ni Ciro iti gubat idi 530 K.K.P., nupay medio saan a nalawag dagiti detalye dayta. Sakbay ti ipapatayna, nabatad a ni Cambyses II nga anakna ket nagbalin a kaduana nga agturay, a simmukat iti trono ti Persia kas maymaysa nga agturay idi natay ni amana.
Iti libro ti Apocalipsis, nailanad dagiti padto maipapan iti kellaat a pannakarba ti simboliko a Babilonia a Dakkel. Ti kaaduan a detalye dagita a padto ket pumadpada iti pannakailadawan ti panangparmek ni Ciro iti literal a siudad ti Babilonia. (Pagdiligenyo ti Apo 16:12; 18:7, 8 ken ti Isa 44:27, 28; 47:8, 9.) Nupay kasta, saan a naindagaan nga ari ti panguluen ti nabileg a puersa militar a dagus a nadeskribir kalpasan ti salaysay maipapan iti simboliko a pannakarba ti Babilonia, imbes ketdi isu dayta ti nailangitan a “Sao ti Dios,” ti pudpudno a napulotan a Pastor ni Jehova, ni Kristo Jesus.—Apo 19:1-3, 11-16.