ARTAXERXES
Naaramat iti Biblia kas nagan wenno titulo ti dua a Persiano nga ar-ari.
1. Ti Persiano nga agturay a nangpasardeng iti pannakabangon ti templo ni Jehova idiay Jerusalem. (Esd 4:7-24) Iti nagbaetan dagiti panagturay da Ciro a Dakkel, a nangipalubos iti panagsubli dagiti Judio idiay Jerusalem (537 K.K.P.), ken Dario a Dakkel, a nangikkat idi 520 K.K.P. ti pannakaiparit ti pannakabangon ti templo, nalabit adda tallo nga ar-ari a nagturay: ni Cambyses II, ti kabsatna a ni Bardiya (wenno mabalin a maysa a Mago a pagaammo kas Gaumata a nadakamat a nanglimlimo nga isu ni Bardiya ken nagturay iti pito a bulan), ken ni Nidintu-Bel (nga inabak ken pinapatay ni Dario kalpasan laeng ti dua a bulan). Nabatad a ni Cambyses ti inrepresentar ti “Asuero” a nadakamat iti Esdras 4:6 nga isu ti nakaidatagan ti immuna a protesta dagiti bumusbusor iti pannakaibangon manen ti templo. Gapuna, mangrugi iti Esdras 4:7, ti agturay a natukoy kas “Artaxerxes” ket nalabit ni Bardiya wenno ni Gaumata, a ti panagturayna nagpaut laeng iti pito a bulan (522 K.K.P.).
Dagiti umili kadagiti siudad ti Samaria nagsuratda iti daytoy a Persiano nga ari maibusor kadagiti Judio. (Esd 4:7) Napasamak daytoy bayat a makumikom dagiti Judio a mangbangbangon iti templo. (Esd 4:1-3) Tapno maibanag ti panggep dagitoy a kabusor dagiti Judio, nagulbodda nga imbagada a bangbangonen manen dagiti Judio ti siudad ti Jerusalem, agraman dagiti pader dayta. (Esd 4:11-16) Kas imbunga dagitoy nga ulbod a pammabasol, naisardeng “ti trabaho iti balay ti Dios.”—Esd 4:24.
2. Ni Artaxerxes Longimanus, ti anak ni Xerxes I, ti ari a natukoy iti Esdras 7:1-28 ken Nehemias 2:1-18; 13:6. Nupay kunaen ti kaaduan a reperensia a ti tawen ti panagturayna ket 465 K.K.P., adda nainkalintegan a rason a kunaen a napasamak dayta idi 475 K.K.P.—Kitaenyo ti PERSIA, DAGITI PERSIANO (Panagturay da Xerxes ken Artaxerxes).
Impaay ni Artaxerxes Longimanus ti pammalubos ken Esdras a padi kasta met ken Nehemias nga agdaliasatda idiay Jerusalem. (Esd 7:1-7; Ne 2:1, 7, 8) Bigbigen dagiti nagkauna a historiador a kadawyan a naasi ken naparabur ti personalidadna. Tumunos daytoy kadagiti inaramidna bayat ti maikapito a tawen ti panagturayna (468 K.K.P.), idi a ni Longimanus intedna ken Esdras “ti isuamin a kiddawna” a babaen iti maysa a bilin isu impaayanna iti pirak, balitok, ken basbasehas a maaramat iti templo, kasta met kadagiti abasto a trigo, arak, lana, ken asin. (Esd 7:6, 12-23; 8:25-27) Mabalin a daytoy naruay a kontribusion ti makagapu no apay a ni Artaxerxes ket nairaman kada Ciro ken Dario iti Esdras 6:14 kas maysa kadagidiay a ti bilinda ket nakatulong iti ‘pannakaibangon ken pannakaileppas’ ti templo, nupay ti aktual a panagbangon ket nairingpas 47 a tawen a nasaksakbay, idi 515 K.K.P. Ti bilin ti ari inautorisaranna pay ni Esdras a mangdutok kadagiti mahistrado ken uk-ukom tapno isuroda ti linteg ti Dios (kasta met ti linteg ti ari) ken tapno ipakatda ti kadagsenan a dusa kadagiti managsalungasing no kasapulan.—Esd 7:25, 26.
Bayat ti maika-20 a tawen ti panagturayna (455 K.K.P.), nangipaay ni Artaxerxes Longimanus iti pammalubos ken Nehemias nga agsubli idiay Jerusalem tapno bangonenna manen dagiti pader ken dagiti ruangan ti siudad. (Ne 2:1-8) Nakapatpateg a petsa ti maika-20 a tawen ni Artaxerxes agsipud ta natukoy daytoy iti Daniel 9:25 mainaig iti tiempo ti naikari nga iyaay ti Mesias.
Tukoyen ti Nehemias 13:6 ti “maikatallopulo ket dua a tawen ni Artaxerxes,” awan sabali, 443 K.K.P., nga iti daydi a tiempo ket nagsubli ni Nehemias iti palasio daytoy nga ari.