Tawtawen ti Panangpatanor—Apitenyonto Kamaudiananna ti Imulayo

DAGITI utek ti maladaga ket kas kadagiti espongha a mangagsep iti aglawlawda. Iti dua a tawen dagiti agikut iti dayta masursurodan ti maysa a narigat a pagsasao babaen laeng ti panagdengdengngegda iti dayta. No dengdenggen ti ubing ti dua [a pagsasao], masursurona ida a dua. Saan laeng a ti pagsasao no di ket dagiti pay abilidad iti musika ken arte, ti panagtutunos dagiti piskel, dagiti moral a pagalagadan ken konsiensia, pammati ken ayat ken ti tarigagay nga agdayaw—agtaudda amin iti kapasidad ken kabaelan a nasaksakbay a naiprograma iti utek ti maladaga. Ur-urayenda laeng dagiti maipakan nga impormasion manipud iti aglawlaw maipaay iti pannakapatanorda. Kasta met, adda umiso a tiempo a pannakaipakan daytoy tapno magun-odan dagiti kasayaatan a resulta, ket dayta a nainggundawayan a tiempo ket bayat dagiti tawen ti panangpatanor.

Mangrugi daytoy iti tiempo ti pannakaipasngay. Daytat’ maawagan pannakaisinggalut. Mingmingan a siaayat ti ina dagiti mata ti maladagana, makisarita a siaalumamay kenkuana, arakupenna ken ubbaenna. Matignay dagiti naisigud a dungngo ti ina bayat ti panangmingming ti maladaga kenkuana ket marikna [ti ubing] a natalged. No iti pangrugian agpasuso, pagsayaatanda a dua. Ti panagkunnot ti ubing tignayenna ti panangpataud ti gatas. Ti panangsagid iti kudilna paruarenna dagiti hormone a mangpabassit iti panagpadara ti ina kalpasan ti panagpasngay. Ti gatas ti ina addaan kadagiti antibody a mangsalaknib iti ubing manipud impeksion. Mapasamak ti panagsinggalut. Daytat’ pangrugian ti panaginnayat ti ina ken ti ubing. Ngem pangrugian laeng dayta.

Di agbayag mairamanton ti ama kadagiti dua, a sigurado a kasapulan. “Tunggal ubing kasapulanna . . . ti maysa nga ama,” kuna ni Dr. T. Berry Brazelton, “ket tunggal ama makaipaay iti pagdumaan. . . . Ti ina naas-asi ken nataltalna kadagiti annakda. Dagiti amma, iti kasumbangirna, mannakigantil, mannakiay-ayam ken manangray-aw kadagiti annakda a nangnangruna ngem dagiti inna.” Agikkis ken aggarakgak dagiti maladaga gapu iti ragsak iti daytoy a panangtrato, a nakaragragsak ken tarigagayanna ti ad-adu pay. Daytat’ tuloy ti pannakaisinggalut a narugian idi naipasngay, ‘maysa a singgalut ti ayat dagiti nagannak ken anak a gagangay a maaramid wenno mapalabes iti umuna a 18 a bulbulan iti panagbiag ti ubing,’ kuna ni Dr. Magid, kadua nga autor iti libro a High Risk: Children Without a Conscience. No mapalabes dayta, kunana, dagita nga ubbing mabalin a dumakkelda a di makabael a mangpatanor iti personal a pannakirelasion ken dida kabaelan ti agayat.

Agrinnaman ti Ina ken Ama iti Pannakaisinggalut

Gapuna, anian a nakapatpateg iti ina ken ama ti agtinnulong a mangpabileg itoy a panagayat, daytoy a pannakaisinggalut ken kinasinged dagiti nagannak ken ti ubing bayat ti tawtawen ti panangpatanor sakbay ti kindergarten! Adda koma adu a panangarakup ken panangbisong dagiti nagannak. Wen, uray met dagiti amma! Kunaen ti Men’s Health, Hunio 1992: “Dagiti panangarakup ken panangdungngo dagiti nagannak sibibileg nga ipamatmatna ti naballigi a panaggayyem, panagasawa ken karera iti masanguanan ti ubing, kuna ti 36-tawen a panagadal a naipablaak iti Journal of Personality and Social Psychology. Setenta porsiento kadagiti ubbing a manangipateg dagiti nagannakda nagsayaatan ti pannakilangenda no idilig iti 30 porsiento laeng kadagiti ubbing a di manangipateg ti nagannakda; ket napaneknekan a dagiti arakup ti Ama kas ti kapateg dagiti arakup ti Ina.’’Kasta met, ti panangubba kenkuana bayat ti panagtugaw iti tumbatumba. Ibasaanyo bayat a nakatugaw a sitatalged iti saklotyo. Makisarita ken umimdeng kenkuana, nga isuroyo kenkuana ti naimbag ken dakes, ken siguraduenyo ti agbalin a nasayaat a pagwadan, nga aramidenyo a mismo dagitoy a prinsipio. Ket kanayon a laglagipenyo ti edad ti ubing. Pagbalinenyo a simple, makapainteres, ken nakaay-ayat.

Gagangay a nausiuso ti anakyo, addaan tarigagay nga agsukimat, agsuro maipapan iti aglawlawna. Tapno mapennek ti tarigagayna nga umammo, kankanayon dagiti panagsaludsod ti ubing. Aniat’ mangpataud ti angin? Apay nga asul ti langit? Apay a lumabaga no lumnek ti init? Sungbatanyo ida. Saan a nalaka a kanayon. Dagitoy a saludsod ket awisennakayo a mangimpluensia iti panunot ti anakyo, iyallatiwyo ti impormasion, nalabit tapno mangipaganetget ti panangapresiar iti Dios ken ti panamarsuana. Ti kadi maysa a dangaw nga agkarkarayam iti bulong ti nangawis kenkuana? Wenno ti disenio ti maysa a bassit a sabong? Wenno nakitana ti lawwalawwa a mangar-aramid iti balayna? Ket dikay liplipatan ti panangisuro babaen kadagiti ababa nga estoria, kas ti inaramid ni Jesus kadagiti pangngarigna. Dayta pagbalinenna a makaay-ayo ti panagsuro.

Iti adu a kaso agpadpada nga agtrabaho dagiti nagannak tapno makaipaayda ti umdas a gastuen. Maikagumaanda kadi ti mangbusbos ti or-oras iti rabii wenno iti ngudot’ lawas a kadua dagiti annakda? Posible kadi para iti ina ti agtrabaho iti guduat’ aldaw tapno ad-adu ti tiempona a kadua dagiti annakna? Adu dagiti agsolsolo a nagannak ita, ket masapul nga agtrabahoda tapno suportaranda ti bagida ken dagiti annakda. Napasnekda kadi a mangipaay iti ad-adu nga oras iti rabii ken iti ngudot’ lawas no mabalin kadagiti annakda? Iti adu a kaso nasken ti iyaadayo dagiti inna kadagiti annakda. Uray pay no nainkalintegan ti rason iti iyaadayo, ti bassit nga ubing dina maawatan dayta ket mabalin a mariknana a nabaybay-an. Ngarud masapul ti naisangsangayan a panangikagumaan a mangilasin iti tiempo agpaay iti anakyo.

Ita, ania ngarud daytoy “nakapatpateg a tiempo” a mangmangngegtayo? Dagiti okupado a nagannak busbosenda ti 15 wenno 20 a minutos iti tunggal maikadua nga aldaw a kadua ti anakda, mabalin a maysa nga oras iti ngudot’ lawas, ket awagan dayta ti nakapatpateg a tiempo. Umdas kadi daytoy agpaay iti kasapulan ti ubing? Wenno agpaay laeng dayta a sapsapo ti konsiensia ti naganak? Wenno penken laeng ti isip ti agtartrabaho nga ina bayat ti panangbaybay-ana a di mapnek ti ubing? Ngem kunayo, ‘Kinapudnona, okupadoak unay ken awan panawenko iti dayta.’ Nakarigrigat ken nakalkaldaang daytoy kadakayo ken iti anakyo agsipud ta awan dagiti pangbiitan. Mangilasinkayo ti tiempo bayat dagiti tawtawen ti panangpatanor, wenno sisasaganakayo a mangani iti di panagkinnaawatan ti kaputotan bayat dagiti tawtawen ti kinatin-edyer.

Saan laeng a ti posible a pannakaperdi ti ubing a naibati kadagiti pagaywanan, no di ket ti pukaw ti nagannak no dina matagiragsak ti ubing bayat ti panagdakkelna. Saan a kanayon a maawatan ti ubing dagiti rason iti panagsolsolona; mabalin a mariknana a nabaybay-an, di kaykayat, napanawan, di maay-ayat. Inton tin-edyeren, nakasingsingedton kadagiti kapatadana a mangsukat kadagiti okupado a nagannak a mangasikaso kenkuana. Mabalin a doble payen ti panagbiag ti ubing, maysa tapno mangay-ayo kadagiti nagannakna ket ti sabali tapno mangay-ayo iti bagina met laeng. Dagiti sasao, panangilawlawag, pammakawan—awan kadagitoy ti mangpunit iti di pagkinnaawatan. Saanen a marikna ti ubing a nabaybay-an bayat dagiti tawtawen a kasapulanna unay dagiti dadakkelna ti ayat a sarsaritaen dagiti nagannakna. Ulboden ti panangibagbaga iti dunggo; saanen a napasnek dagita a sasao. Kas iti pammati, natay ti maipagarup nga ayat nga awan ar-aramidna.—Santiago 2:26.

Panangapit Uray Itan iti Immulatayo

Iti daytoy kaputotan a mangipangpangruna iti bagi, kumarkaro ti kinaagum, ket nalawag a makita dayta iti panangbaybay-a kadagiti annaktayo. Impasngaytay ida, ket kalpasanna ipaaywantay kadagiti pagaywanan. Dadduma a pagaywanan mabalin a naimbagda kadagiti ubbing, ngem adut’ saan, nangnangruna kadagiti ubbing unay. Dadduma ti maim-imbestigar pay gapu iti seksual a panangabuso iti ubing. Kinuna ti maysa a managsirarak: “Iti masanguanan, awan duadua, addanto parparikuttayo a maipadis kadagiti maang-angay a tea party wenno gagangay a panagtitipon iti malem. Nakaam-amaken dagiti tea party itatta, kas ipakita ti estadistika iti 1992 nga imparang ni Dr. David Elkind:

“Adda 50-porsiento nga irarang-ay ti panaglukmeg dagiti ubbing ken agtutubo iti napalabas a dua a dekada. Mapukawtayo ti agarup sangapulo ribo a tin-edyer iti tinawen kadagiti aksidente a mainaig iti droga ken alkohol, saan pay a nairaman dagiti nasugatan ken napukolan. Maysa kadagiti uppat a tin-edyer ti aglablabes nga uminum iti tunggal dua a lawas, ket adda dua a milion nga alkoholiko a tin-edyer.

“Dagiti tin-edyer a babbai idiay America agsikogda iti kapartak a maysa a milion iti tinawen, mamindua iti Inglatera, ti pagilian iti Makinlaud a hemispero a maikadua iti bilang dagiti agsikog a tin-edyer. Nagtriple ti panagbekkel kadagiti tin-edyer iti napalabas a 20 a tawen, ket adda iti baet ti lima ken innem a ribo a tin-edyer ti mangkettel iti biagda iti tinawen. Napattapatta a maysa iti uppat a tin-edyer a babbai ti mangiparangarang iti maysa a sintoma ti sakit iti pannangan, ti gagangay unay ket nalabes a panagdieta. Dagiti 14- agingga iti 19-años maikadua a kangatuan ti panangpapatay kadagiti aniaman a grupo ti edad.”

Inayonyo dagitoy nakabutbuteng nga estadistika ti panangpapatay kadagiti 50 milion a maladaga bayat ti kaaddada pay laeng iti aanakan, ket ti “tea party” itatta saanen a natalged ti kasasaadda. Gapu iti panangmatmat iti pannakarbek dagiti pamilia, kinuna ni Dr. Elkind: “Ti napartak a panagbalbaliw ket maysa a didigra kadagiti ubbing ken agtutubo, nga agkasapulan iti kinatibker ken kinatalged agpaay iti nasalun-at a panagdakkel ken pannakapatanor.” Maipapan iti kinaagum ti panagimbubukodan kinuna ti maysa a mannurat kas panagprotesta: “Ngem awan ti situtulok a mangibaga kadagiti agassawa, Kitaenyo, masapul nga agtalinaedkayo nga agassawa. No adda annakyo, agtalinaedkayo nga agassawa!”

Kasapulan ti tiempo a mangayat iti ubing. Adu a tawen ti napalabasen ni Robert Keeshan, a naawagan Captain Kangaroo iti maysa a programa ti telebision agpaay kadagiti ubbing, namakdaar maipapan iti pagbanagan ti di panangipaay iti tiempo kadagiti annakyo. Kinunana:

“Agur-uray ti bassit nga ubing, nakaammol ti tanganna, nakaiggem ti munieka, a masiksikuran, iti isasangpet ti maysa a naganak. Kayatna ti mangisalaysay kadagiti kapadasanna iti pagay-ayaman. Maragsakan a mangiraman iti nangparagsak kenkuana iti dayta nga aldaw. Din agbayag, dumtengen ni tatangna. Gaput’ bannogna iti pagtrabahuan, masansan a kunaenna iti ubing, ‘Madamdama, honey. Okupadoak, agbuyaka laengen ti telebision.’ Masansan a maibaga dagitoy a sasao kadagiti sangakabbalayan nga Americano, ‘Okupadoak, agbuyaka laengen ti telebision.’ No madamdama pay, kaanonto? ‘Madamdama.’ Ngem mammano a dumteng ti madamdama . . .

“Aglabas dagiti tawen ket dumakkelen ti ubing. Ikkantayo kadagiti ay-ayam ken kawes. Ikkantayo kadagiti mabigbigbig a kawes ken maysa nga stereo ngem ditay ipaay ti tartarigagayanna unay, ti tiempotayo. Agedaden ti 14, madandanagan dagiti matana, nairaman iti maysa a banag, mabalin a naadikto iti droga. ‘Honey, aniat’ mapaspasamak? Ibagam kaniak, ibagam kaniak.’ Ngem naladawen. Nagabayen. Naglabasen ti ayat. . . .

“No ibagatayo iti ubing, ‘Madamdamanto.’ No ibagatayo, ‘Agbuyaka laengen ti TV.’ No ibagatayo, ‘Nakaad-adu ti saludsodmo.’ No ditay ipaay kadagiti agtutubo daydiay kalkalikagumanda kadatayo, ti tiempotayo. No ditay maipaay ti ayat iti ubing. No ditay mangipateg. Ngarud, okupadotay laeng a di makaipaay ti ayat iti ubing.”

Adu a Tiempo ti Kasapulan

Ti kasayaatan ket saan a panangipaay laeng ti “nagsayaatan a tiempo” a nakedngan; masapul nga iramanna met ti “adu a tiempo.” Kunaen ti Biblia, a naglaon iti ad-adu a sirib ngem kadagiti amin a libro a naisuraten iti sikolohia, idiay Deuteronomio 6:6, 7: “Ket dagitoy a sasao nga ibilinko kenka iti daytoy nga aldaw, agyandanto ita pusom; ket isuromto a siagawa dagitoy kadagiti annakmo, ket dagitoy ti sasawemto kadakuada no situtugawka iti balaymo, ken no magnaka iti dalan, ken no agiddaka, ken no bumangonka.” Masapul nga ipasagepsepyo dagiti impapusoyo a pudno a pagalagadan manipud iti Sao ti Dios iti puso ti annakyo. No al-alagadenyo ida, tuladendakayto.

Malagipyo ti proverbio a naadaw iti maikadua a parapo ti napalabas nga artikulo? Adda manen ditoy: “Iruammo ti ubing iti dalan a rebbengna a papanan, ket uray intono lakayen saannanto a pagpanawan.” (Proverbio 22:6) Pudno laeng dayta no ti panangsanay kadagiti pagalagadan ket naiyukuok, kayatna a sawen, naipasagepsep kenkuana, nagbalin a paset ti panagpampanunotna, dagiti makin-uneg a riknana, ti im-impenenna. Kastoy ti pagbanaganna no saan laeng nga insuro dagiti dadakkelna dagitoy a pagalagadan no di ket al-alagaden met dagiti dadakkelna.

Nakaugaliannan kas pamay-an ti panagbiagna. Nagbalindan a personal a pagalagadanna a paset ti kinataona. Ket ti pananglabsing kadakuada itan saanen a pananglabsing iti insuro dagiti dadakkelna no di ket panangbusor iti kinataona. Agbalin a saan a napudno iti bagina. Taltalikudanna ti bagina. (2 Timoteo 2:13) Kasta unay ti panagkedkedna a mangaramid itoy iti bagina. Gapuna, talaga a ‘saanna a pagpanawan daytoy’ a naipasagepsep kenkuana. Gapuna ipasagepsepyo kadagiti annakyo dagiti nasayaat a kababalinyo. Isuroyo ti kinamanangaasi babaen ti panangipakita iti asi, dagiti nasayaat a kababalin babaen ti panangipakitayo kadakuada, ti kinaalumamay babaen ti panagbalin a naalumamay, mapagpiaran ken napudno babaen ti panagbalin nga ulidan.

Urnos ni Jehova

Ti pamilia ket urnos ni Jehova agpaay iti tao nanipud pay idi punganay. (Genesis 1:26-28; 2:18-24) Kalpasan ti innem a ribo a tawen iti historia ti tao, mabigbigbig pay laeng dayta kas ti kasayaatan nga agpaay kadagiti nataengan ken ubbing, kas pinatalgedan ti libro a Secrets of Strong Families kadagitoy a sasao:

“Nalabit mabigbigbigtayo a ti pamilia ti punganay ti sibilisasion. Nalabit nainkasigudan nga ammotayo a no dumtengtayo iti kapapatgan a banag iti biag saan a ti kuarta, karera, kinalatak, maysa a nagsayaatan a balay, daga, wenno material a sanikua dagiti napateg—dagita dagiti tattao iti biagtayo a mangay-ayat ken mangipatpateg kadatayo. Dagiti tattao iti biagtayo a nangipaay ti tiempoda kadatayo ken mapagtalkantayo a maipaay iti saranay ken tulong ti pudpudno a napateg. Awanen ti pakasarakan ti ad-adda nga ayat, saranay, panangipateg, ken panangipaay iti tiempo a tarigagayantayo amin ngem ti adda iti pamilia.”

Gapuna, napateg ti kinapasnek a mangsanay bayat dagiti tawtawen ti panangpatanor tapno ti anienyo iti masanguanan ket, agpaay agpadpada kadakayo ken kadagiti annakyo, maysa a naragsak a biag ti pamilia.—Idiligyo ti Proverbio 3:1-7.

[Kahon iti panid 10]

Anianto a Naganak ti Pagbalinak?

“Dua nga A ti nagun-odak,” kinuna ti bassit nga ubing a maragsakan. Ngem dagus a kinuna ti ama, “Apay a dayta laeng ti nagun-odam?” “Mama, nainnawakon dagidiay pinggan,” kinuna ti balasitang manipud iti kusina. Siaalumamay a kinuna ti ina, “Nagibasurakan aya?” “Nagtabasakon ti ruot,” kinuna ti dakdakkel a lalaki, “ket indulinkon ti pagtabtabas ti ruot.” Nagimtuod ti ama, “Tinabasam met kadi dagiti mula?”

Nakaragragsak ken mapnek dagiti ubbing iti kaarruba. Kasta met laeng ti napasamak sadiay, ket kastoy ti naaramid:

“Dua nga A ti nagun-odak,” kinuna ti bassit nga ubing, a maragsakan. Sipapannakkel a kinuna ti amana, “Nagsayaaten; maragsakanak ta nagsayaat ti panangikagumaanmo.” “Mama, nainnawakon dagidiay pinggan,” kinuna ti balasitang manipud iti kusina. Nagisem ti ina ket kinunana a nakaal-alumamay, “lallalo nga ipatpategka nga inaldaw.” “Nagtabasakon ti ruot,” kinuna ti dakdakkel a lalaki, “ket indulinkon ti pagtabtabas ti ruot.” Simmungbat ti ama a maragsakan unay, “Maipagpannakkelka.”

Dagiti annak maikarida iti panangidayaw kadagiti naaramidanda a trabaho iti tunggal aldaw. Ngarud agpannuray iti kasta unay kadakayo, no naragsakto ti biagda.

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Makikadua ti ama iti ina iti pannakaisinggalut

[Ladawan iti panid 8]

Bayat ti panagpampanunotna, ti maysa a barito nga agtartaray a nakaunnat dagiti takkiagna ket kas agtaytayab nga eroplano, maysa a dakkel a karton agbalin nga ay-ayam a balay, maysa a walis agbalin a nalabaga a kabayo, maysa a tugaw agbalin a tugaw ti tsuper iti maysa a salisal ti kotse