Agtalek Wenno Saan
MABALIN a narigat a maammuan no agtalek wenno saan. Adda peggad ti aniaman kadagitoy a tignay, nangnangruna iti lubong a sadiay nasaknap unayen ti panangallilaw ken panangliput. Kaskasdi, masapultay amin dagiti mapagtalkan a gayyem a mangsaranay kadatayo iti tiempo ti riribuk. (Proverbio 17:17) Agarup dua a ribu a tawenen ti napalabas, inyebkas ti Romano a mannurat a ni Phaedrus ti parikut iti kastoy a pamay-an: “Napeggad ti panagtalek wenno saan a panagtalek.”
Mabalin a Napeggad ti Panagtalek
Apay a mabalin a napeggad ti panagtalek iti maysa a tao? Bueno, usigenyo ti pakdaar a naited iti magasin a Psychology Today. Iladawanna ti dadduma a manggundaway iti panagtalek dagiti tao kas “managkaan iti padada” a “mangusar iti gayuma ken ti umasping iti chameleon a panglimo a mangallilaw ken mangkontrol kadagidiay adda iti aglawlawda ket dadaelenda ti biagda.” Nalawag, a no adda dagita a manangallilaw, talaga a napeggad ti nalabes a panagtalek.
Asinoman nga agtalek iti kasta unay nalabit nalaka nga allilawen ket, kas banagna, nalaka a kusiten ken kontrolen. Maysa a kadawyan a pagarigan iti nalaka nga allilawen isu ni Sir Arthur Conan Doyle, ti namunganay iti nasariwawek panagpampanunotna nga eksperto a detective a ni Sherlock Holmes. Idi 1917, kinuna ti dua nga agtutubo a babbai, da Elsie Wright ken ti kasinsinna, ni Frances Griffiths, a nakiay-ayamda kadagiti engkantada iti minuyongan ti pagtaenganda idiay Cottingley, Inglaterra. Nangiparangda pay kadagiti retrato dagiti engkantada tapno padasenda a paneknekan dayta.
Ni Conan Doyle, a kasta unay ti panagayatna iti espiritismo kalpasan ti ipapatay ti barona, nagtalek kadakuada ken namati kadagiti estoria maipapan iti engkantada—kas iti adu a tattao idi a tiempo. Agingga laeng idi napalabasen ti 55 a tawen nga inamin ti dua a balasitang a parparbo amin dayta ket dagiti “engkantada” ti kinartibda gayam iti maysa a libro sakbay ti panangretratoda. Inyebkas ni Frances Griffiths ti panagsiddaaw iti asinoman a namati iti estoriada. Kinunana: “Talaga a misterio kaniak ta naglaka a naallilaw ti asinoman a namati a pudpudno da[giti engkantada].”—Hoaxers and Their Victims.
Makitayo kadi ti silo a nakatnagan ni Conan Doyle? Nagtalek nga awan panagduadua iti estoria gapu laeng ta tarigagayanna nga agpayso dayta. Kuna ti author a ni Norman Moss: “Maallilawtayo gapu laeng ta pinakapuy ti ugali ti panangmatmattayo, ket matmatantayo dagiti bambanag sigun kadagiti saan unay a nakamulagat a mata. . . . No dadduma, awatentayo a pudno ti maysa a banag agsipud ta tarigagayantayo nga agpayso dayta.” (The Pleasures of Deception) Iparangarang dayta ti pakdaar nga inted ti nalatak a Griego nga orador a ni Demosthenes idi agarup 350 a tawen sakbay ti Kadawyan a Panawentayo: “Ti panangallilaw iti bagi ti kalakaan a banag kadagiti amin, ta ti tarigagayan ti maysa a tao kaaduanna a patienna nga agpayso.” Mabalin a napeggad ti basta panagtalek iti riknatayo.
Siempre, mabalin a panunotem a daytat’ nalabes a pagarigan ken namamaag ni Conan Doyle ngem sika. Ngem saan laeng a dagiti nalaka nga allilawen ti agpeggad a maallilaw. Adu a naannad ken normal a naannad a tattao ti inallilaw ken kinusit dagiti kasla mapagtalkan a tattao.
Mabalin a Napeggad ti Di Agtalek
Addada peggad, nupay kasta, ti di agtalek iti asinoman wenno iti aniaman. Ti di panagtalek kasla mangrunot a lati. Runoten ken dadaelenna ti mabalin a naragsak, nasinged a relasion. Ti nakaro a panagduadua ken kinaawan ti panagtalek pagbalinennakayo a nakalkaldaang unay a tao nga awan gayyemna. Mabalin a makadangran unay iti relasion iti dadduma a tao ta nagsurat ti mannurat nga Ingles a ni Samuel Johnson, “naragragsak ti makusit no dadduma ngem ti saan nga agtalek.”
Ti di panagtalek pagpeggadenna pay ti pisikal a salun-atyo. Nalabit pagaammoyo a ti nabileg a rikna a kas iti pungtot mabalin nga isarangnakayo iti peggad iti atake ti puso. Ngem ammoyo kadi nga isingasing ti dadduma a panagsirarak a ti di panagtalek isarangnakay iti kasta met laeng? Kuna ti magasin a Chatelaine: “Dagiti nalaka nga agpungtot a tattao saan la nga isuda ti mabalin a mangpakaro iti panagsakitda iti puso gapu iti ugalida. Ipamatmat ti baro a panagsirarak nga uray ti narigat a mailasin a porma ti panagrurod, kas ti pagannayasan nga agduadua ken di agtalek, mabalin a pagpeggadennakayo.”
Usigenyo a Naimbag ti Addangyo
Ania ti maaramidanyo? Mangted ti Biblia iti sumagmamano a nasayaat a balakad maipapan itoy a banag. “Asinoman a nanengneng patienna amin a sao,” kuna ti Proverbio 14:15. Saan a makadangran daytoy a panagduadua. Napudno daytoy a palagip a masapul ti panagannad. Ti laeng nakuneng, nengneng a tao ti agtalek nga awan panagduadua iti amin a sao a mangngegna. Adda ngarud naimbag a rason nga ituloy a kuna ti proverbio ti Biblia: “Ngem ti manakem a tao usigenna dagiti addangna.” Insurat ti Ingles a mannurat iti sarsuela a ni William Shakespeare: “Dikay agtalek kadagiti agruprupsan a tabla.” Asinoman a mangipagarup nga agruprupsan dagiti tabla ti rangtay a limneken a nakaun-uneg nalabit maag unayen no baddekenna ida. Kasano, ngarud, nga ‘usigenyo dagiti addangyo’ tapno dikay agbiddut iti pagtalkanyo?
Paregtaennatayo ti Biblia a suotentayo ti ibagbaga dagiti tattao imbes a basta awatentayo nga awan panagduadua ti isuamin a mangngegtayo. “Ti lapayag suotenna dagiti sasao, kas panangraman ti ngadas iti taraon,” kunana. (Job 34:3) Saan kadi a pudno dayta? Saan kadi a gagangay a ramanantayo ti taraon sakbay nga tilmonentayo dayta? Rumbeng met a suotentayo ti sasao ken tigtignay ti tattao sakbay nga awatentayo ida. Awan ti asinoman a napudno a masaktan ti nakemna no sukimatentayo dagiti pakabigbiganna. Suportaran ti proverbio dagiti taga Scotland a masapul a sukimatentayo tapno makitatayo no pudno dayta a banag a kunaenna: “Isu a mangallilaw kaniak iti naminsan, pakaibabainanna laeng; no allilawennak iti kapamindua, pakaibabainak.”
Namalakad ni apostol Pablo: “Suotenyo dagiti isuamin a bambanag.” (1 Tesalonica 5:21, Today’s English Version) Ti sao nga inusar ni apostol Pablo maipaay iti “suoten” nausar met a mainaig iti panangsuot kadagiti napapateg a metal tapno makita no pudno dagitoy. Ti nasirib a tao kanayon a suotenna [dayta] tapno makita no pudno ti gatgatangenna. Ta no saan mabalin a fancy gayam ti makuna a balitok—banag a kaing-ingas ti balitok ngem, iti kinapudnona, awan pategna.
Agbalin a Nainkalintegan ken Natimbeng
Siempre, kayattayo ti agbalin a nainkalintegan itoy a banag ket di agbalin a managsuspetsa kadagiti sabsabali. (Filipos 4:5) Dikay koma nasiglat a mangipapan kadagiti dakes a motibo iti asinoman. Ti di umiso a panangipapan kadagiti motibo isu ti kapartakan a pamay-an a pangdadael iti nasayaat, nasinged a relasion. Gagangayen a ti kasayaatan isu ti panangipapan a dagiti gayyemyo tarigagayanda nga aramiden ti kasayaatan para kadakayo imbes a mangipapan kadagiti dakes a motibo kadakuada no tumaud dagiti narikut a kasasaad.
Palabsenyo dagiti kinaimperpekto ken pagbiddutan ti sabsabali. “Ti panangliput iti maysa a gayyem kaipapananna ti pananglabsing iti panagtalek,” kuna ti mannurat a ni Kristin von Kreisler. Nupay kasta, ti kasta a panangliput mabalin a di inggagara wenno nalabit resulta ti pagkapuyan a pagbabawyan unay itan. Ngarud, intuloyna: “Dikay kanayon a pampanunoten ti panangliput—wenno palubosan a dikayon agtalek iti dadduma.” Dikay palubosan dagiti nasaem, negatibo a kapadasan a mangikkat iti rag-oyo a magun-odan babaen ti panangipasdek iti matalek a relasion iti sabsabali.
Agbalinkay a natimbeng. Di masapul nga agusarkayo kadagiti lapped iti panagkita (blinders) no tingitingen ti tattao; naridam ti naannad a tao. Iti kasumbangirna, isingasing ni Doctor Redford Williams a padasentayo nga ipapan a ti dadduma ar-aramidenda ti inggat’ kabaelanda, padasen nga awaten ti panangmatmatda, ken “ikagumaan ti agtalek iti sabsabali” no mabalin. Nalabit a nasaysayaat ti nalabes a panagtalek ngem ti di pulos agtalek.
Bigbigen ti mannurat iti libro ti Biblia a Proverbio nga “adda agkakadua nga agannayas a mangdadael iti maysa ken maysa”—kayatna a sawen, tattao a mangpadas a manggundaway iti panagtalekyo. Napno ti lubong kadagita. Ngem ikkanyo ti dadduma iti tiempo ken iti gundaway a mangipakita a mapagtalkanda, ket makasarakkayto iti gagayyem nga, iti kinapudnona, ‘nadekdekket ngem kabsat.’—Proverbio 18:24.
Adda kadi asinoman wenno aniaman, ngarud, a mabalinyo a naan-anay a pagtalkan, nga awan ti aniaman a pagamkanyo a magundawayan wenno maliputan ti panagtalekyo? Wen, talaga nga adda. Ti sumaganad nga artikulo usigenna iti ababa no sadino ti pangipaayanyo iti naan-anay a panagtalek.
[Blurb iti panid 6]
“Asinoman a nanengneng patienna amin a sao, ngem ti manakem a tao usigenna dagiti addangna.”—Proverbio 14:15
[Ladawan iti panid 7]
Palabsenyo dagiti pagkapuyan ken biddut ti sabsabali