CARMELO
[Minuyongan].
Agpadpada a nagan ti maysa a kabambantayan ken ti maysa a siudad. Ti Hebreo a sao a kar·melʹ ket nausar a tumukoy iti maysa a “minuyongan.”—Isa 16:10; 32:15; Jer 2:7.
1. Ti Kabambantayan ti Carmelo ket nagdawadaw a timmirad iti amianan a laud manipud iti makintengnga a kabambantayan ti Israel. Ti makin-amianan a laud a murdongna ket nagdawadaw iti Baybay Mediteraneo ket agarup 180 m (600 pie). Ti kaatiddog ti intero a kabambantayan ket agarup 50 km (30 mi), manipud Mediteraneo nga agturong iti Tanap ti Dotan, nga iti labes dayta ti ayan dagiti turod ti Samaria. Ti kabambantayan ket addaan iti tallo a nagduduma a benneg, dagiti pantok iti amianan a laud ken abagatan a daya pinagsina ti maysa a nababbaba a nabato a labneng wenno lantag ti bantay nga adda iti tengnga. Ti makin-amianan a laud a benneg, a masarakan iti amianan a laud ti ʽIsfiya, isu ti ayan ti kangatuan a disso, agarup 545 m (1,790 pie) iti ngatuen ti patar ti baybay. Saan a masigurado no ti nagan a Carmelo kadagidi panawen ti Biblia ket nagaplikar iti intero a kabambantayan wenno iti makin-amianan a laud a pantok laeng, nga agarup 21 km (13 mi) ti kaatiddogna. Kadagiti moderno a panawen, ti makin-amianan a laud a pantok ti napanaganan iti Bantay Carmelo (Jebel el-Karmal; Har Karmel). Ti Jocneam, maysa a naarian a siudad dagiti Canaanita, ket adda iti makin-abagatan a daya nga ungto daytoy makinngato a benneg, ket nadakamat nga adda “idiay Carmelo.” Ti Megiddo ken Taanac nga adda kadagiti makindaya a darisdis ti makin-abagatan a daya a benneg ket saan a naawagan iti kasta.—Jos 12:22.
Ti daga nga immakaran ti Israel idi binallasiwda ti Jordan ket mabalin a bingbingayen iti tallo a kangrunaan a benneg, ti tunggal maysa ket naipaundoy iti daga manipud amianan agpaabagatan: ti Ginget Jordan, ti katurturodan, ken ti tanap iti igid ti baybay. Nupay kasta, ti Kabambantayan ti Carmelo pagbalinenna a saan a naglaylayon ti langa ti kada benneg. Gapu iti panangpugsatna iti panaglaylayon ti amianan nga agpaabagatan a kabambantayan, isu nga adda ti pagaammo unay a Ginget ti Jezrael wenno Esdraelon iti makin-abagatan a daya a deppaar ti Kabambantayan ti Carmelo. Kasta met, ti nagpaatiddog a murdong ti Carmelo a nayunnat iti kosta a tanap ti Mediteraneo, ginuduana dayta a tanap nga isu ti Tanap ti Aser (amianan ti Carmelo) ken tantanap ti Saron ken ti Filistia (abagatan ti Carmelo). Iti mismo nga amianan ti dimmawadaw a paset ti Carmelo, ti aplaya ket agkurba a nagsikkubeng nga isu ti nagbalin a Luek ti Acco, nga ayan ita ti maysa a kangrunaan a kuala ti agdama a Haifa. Ti Carmelo ket maysa kadagiti pagilasinan iti beddeng iti teritoria ti tribu ni Aser.—Jos 19:24-26.
Ti Carmelo ket nagbalin a maysa a nainkasigudan a bangen iti dalan dagiti sangkakuyogan a managbiahe ken dagiti buyot nga agdaldaliasat iti nagbaetan ti Mesopotamia ken Egipto. Dagiti bakrasna iti daya (a nakasango iti Tanap ti Aser ken iti Ginget ti Jezrael) ket nakarangrangkis, ket sipud pay kadagidi kadaanan a tiempo nakasamsamek ti kaykayo ken mulmula ti Kabambantayan ti Carmelo, isu a nagrigat a lasaten. Iti nagbaetan ti sakaanan ti dimmawadaw a murdong ti Carmelo ken ti baybay adda naipataraigid nga akikid a daga, ngem nalikaw unayen no daytoy ti pagnaan ken napeggad met ti kasasaad ditoy dagiti dumarup a buyot. Manipud Ginget ti Jezrael adda dagiti bessang a bumallasiw iti kabambantayan iti abay dagiti nasarikedkedan a siudad ti Jocneam ken Taanac, ngem nasaysayaat ti bessang idiay Megiddo nga adda iti nagbaetan dagitoy a dua gapu ta nalaklaka a pagnaan. Nupay kasta, adda sabali pay a kangrunaan a ruta nga agturong iti abagatan manipud ili ti Megiddo a nagsasapalan ti dalan, a tumaraigid iti nabatbati pay a paset ti Kabambantayan ti Carmelo, ken kalpasanna bumaw-ing iti makinlaud nga agturong iti igid ti baybay a lumasat iti Tanap ti Dotan.
Ti Carmelo ket masansan a mainanaig kadagiti nadam-eg a rehion kas ti Libano, Saron, ken Basan. (Isa 35:2; Jer 50:19) Ni Ari Ozias a ‘managayat iti panagtalon’ ket addaan kadagiti mannalon ken agay-aywan iti kaubasan idiay Carmelo (2Cr 26:10), ken masarakan sadiay ti tedda ti adu a naikungkong iti bato a pagpespesan ti ubas ken olibo. Inaramat dagiti mammadto ti panaglaylay ti naruay a mulmula ti Carmelo a mangisimbolo kadagiti makadidigra nga epekto ti panangukom ni Jehova iti Israel. (Isa 33:9; Am 1:2; Na 1:4) Nupay dagiti darisdisna ket salsalapunen ti angin a naggapu iti baybay, addaan pay laeng kadagiti minuyongan ti agbunga a kaykayo, kaolibuan, ken ub-ubas, ket iti primavera maaplaganda iti naranga a buya ti sabsabong. Iti Kanta ni Solomon (7:5), ti ulo ti balasang a Sulamita ket nayasping iti Carmelo, daytoy a panangipadis mabalin a tumukoy iti napuskol a buokna wenno iti nagsayaat a pannakaisaad iti tengngedna ti makaay-ayo nga ulona. Ti nadaeg a langa ti Carmelo, nangnangruna ti dimmawadaw a murdongna a nagpintas ti panagpangatona manipud igid ti baybay, a kas met laeng iti makapaamanga a panagpangato ti Bantay Tabor iti Ginget ti Jezrael, ket nausar met a mangiladawan iti nadaeg a taktakder ni Nabucodonosor nga umab-abante a mangparmek iti Egipto.—Jer 46:18.
Nabatad a maysa ti Carmelo kadagiti kangrunaan a lugar a nagkamangan dagiti umili ti Samaria idi agbirbirokda iti pagkamangan. Nupay saan nga isu ti kangatuan kadagiti kabambantayan, nagserbida a paglemmengan dagiti nagtalaw gapu ta narasay ti populasionna, napuskol ti kabakiranna, ken kasta met nga adu ti rukib iti nalukneng nga apug a bato kadagiti nabato a darisdisna. Nupay kasta, impakita ni mammadto Amos nga awan mamaayna ti panagkamang iti dayta dagidiay agtalaw manipud nalinteg a panangukom ni Jehova.—Am 9:3.
Kadagiti pakasaritaan, kangrunaanna a nairaman ti Bantay Carmelo iti ar-aramid da mammadto Elias ken Eliseo. (LADAWAN, Tomo 1, p. 950) Ditoy nga imbaga ni Elias nga ummongen ni Ari Acab dagiti umili tapno masaksianda ti pannubok iti nagbaetan da Baal, nga imbagian ti 450 a mammadto ni Baal, ken ti pudno a Dios a ni Jehova, nga imbagian ni Elias. (1Ar 18:19-39) Kalpasan ti pannubok, insalog ni Elias dagiti ulbod a mammadto iti naapres a ginget ti Kison, a dumalan iti igid ti makindaya a sakaanan ti Carmelo sakbay a dumanon iti Luek ti Acco, ket ginudasna ida sadiay. (1Ar 18:40) Idiay tapaw ti Carmelo ti nangikararagan ni Elias nga agngudon ti tallo ket kagudua a tawen a tikag, ket idiay a nakita ti katulonganna ti bassit nga ulep a pagilasinan idi nga adda umay a bagyo nga addaan bumayakabak a tudo. (1Ar 18:42-45; San 5:17) Manipud ditoy tinaray ni Elias ti di kumurang a 30 km (19 mi) nga agturong idiay Jezrael, a babaen ti tulong ni Jehova naunaanna pay a nakadanon ti karuahe ni Acab.—1Ar 18:46.
Ti suno ni Elias a ni Eliseo ket nagdaliasat manipud Jerico a lumasat iti Bethel nga agturong iti Carmelo, kalpasan ti panagsinada idiay Karayan Jordan. (2Ar 2:15, 23, 25) Adda manen ni Eliseo idiay Bantay Carmelo idi immay ti babai a taga Sunem (medio asideg iti amianan ti Jezrael) tapno agkiddaw kenkuana iti tulong maipaay iti natay nga anakna.—2Ar 4:8, 20, 25.
2. Maysa a siudad iti kabambantayan a rehion ti Juda (Jos 15:1, 48, 55), a kunaen ti kaaduan a geograpo nga isu dayta ti Khirbet el-Kirmil (Horvat Karmel) agarup 11 km (7 mi) iti abagatan nga abagatan-a-daya ti Hebron.
Nangipatakder ni Ari Saul iti “monumento [Heb., yadh]” idiay Carmelo a nalawag a panglaglagip iti panagballigina maibusor kadagiti Amalekita. (1Sm 15:12) Nupay ti Hebreo a sao a yadh nga agparang iti daytoy a teksto gagangay a maipatarus kas “ima,” mabalin met a tumukoy iti maysa a “monumento” wenno nakatakder a pakalaglagipan, kas ipakita ti pannakaaramat ti naipakuyog a berbo a “nangipatakder” maipapan iti inaramid ni Saul ken gapu ta kalpasan ti sumagmamano a tawen, ti “Monumento ni Absalom,” wenno yadh ket espesipiko a naawagan iti adigi.— 2Sm 18:18.
Idi panawen a ni David itartarayanna ni Saul a mangpapatay kenkuana, ipapaarab ni “Nabal a Carmelita” (nupay nalawag nga agnanaed iti kabangibang a Maon) ti dakkel nga arbanna kadagiti muntumunturod a pagpaaraban iti kabambantayan a rehion ti Carmelo. (1Sm 25:2; 30:5; 2Sm 2:2; 3:3) Idi a dagiti mangsalsalaknib a puersa ni David ket saan a kayat a subadan ni Nabal babaen kadagiti taraon a maiparbeng kadakuada, nalapdan ni David nga agbasol iti dara gapu iti panangikagumaan ken kinataktika ti asawa ni Nabal nga isu ni “Abigail a Carmelita.” (1Sm 25:2-35) Idi agangay, ni Abigail ket nagbalin nga asawa ni David.—1Sm 25:36-42; 27:3; 1Cr 3:1.
Ni “Hezro a Carmelita” ket karaman kadagiti nabileg a lallaki kadagiti puersa militar ni David.—2Sm 23:8, 35; 1Cr 11:26, 37.