Ti “Raven”—Aniat’ Nakaidumaanna?
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY CANADA
ASINO ti mangnamnama iti aniaman iti daytoy a billit nga addaan nalidem a maris ken naliday nga uni? Ket no iti tao nga awanan pannakaammo kadagiti billit, no damo, daytat’ kaslattay sobrat’ kadakkelna a wak. Saan a dagus a makaallukoy ti raven a kas iti blue jay, ti namaris a kasinsinna a natayengteng ti asul a dutdotna. Ket manmano ti mangibilang a maysa a samiweng ti naliday nga uni ti raven, nupay maklasipikar daytoy a kadua dagiti agkanta a billit. Nupay kasta, dimo tagibassiten daytoy a billit. Ti saan a napintas a panagkantana ken namaris nga itsurana maabrutna iti dadduma a pamay-an. Addaan bukod a kinapintas ken pakabigbigan ti raven. Kinapudnona, adu nga autoridad kadagiti billit ti mangital-o iti raven iti grupona a mismo.
Dagiti Naisalsalumina a Pakabigbigan
Ti kadawyan a raven (Corvus corax) ti kadakkelan ken kangayedan iti intero a pamilia dagiti wak (Corvidae). Daytat’ nasursurok a mamindua iti kadagsen ti kadawyan a wak ken .6 metro ti kaatiddogna, nga agarup 1 metro ti kaatiddogna no nakaukrad dagiti payakna. Naiduma iti wak gapu ta nadagdagsen ti sippitna ken atiddog, kasla-basil ti ipusna. Ti asideg a panangmatmat ti mangipalgak met iti pakailasinan a nakuso a dutdot iti karabukob ti raven. No agtayab, agdindinamag ti panagalindayagna, idinto ta dagiti wak kadawyan nga agkayabkayab ken agampayagda.
Maibilang ti raven a kadakkelan iti amin nga agbatay a billit. No paliiwem daytoy dakkel a billit nga agbatay nga aginana iti sanga ti kayo, nalabit pampanunotem no kasano a masaluadanna ti pannakatnagna iti nagbatayanna. Tunggal sakana adda napigsa a kawwet a pagkapetna a naimbag iti sanga; nupay kasta, ti sekreto ti panagdissona isut’ naisigud a pagpetpetna. Dagiti masel ken pennet ti automatiko a mangpapigsa iti ramramay ti saka a kumpet no agrukob ti billit. Ti napipigsa, aduan-usar a saksaka ti raven ti maibagay met iti pannagna ken panagkaraykay, isu a makabael a naimbag nga agurnong iti taraon iti adu ken nadumaduma a pagsapulanda iti taraon.
Pagtayaban ken Panagtayab ti “Nangisit a Kimat”
Manmano unay a billit ti makatayab iti adayo a kas iti raven. Talaga a managsursor. Masarakan dayta iti adu a paset ti Northern Hemisphere. Agbibiag iti sabasabali a tay-ak kas iti disierto; kasalengan a bakir ti Canada ken Siberia, a sadiay ti pangaramidanna iti komplikado nga umok a buklen dagiti babassit a kayo ken dadduma a magun-odan a material kadagiti natayag a kayo; kadagiti teppang iti igid ti baybay iti Amianan nga America ken Scandinavia; ken dagiti nayelo a let-ang ken isla ti Arctic Ocean. Ti let-ang ti agparang a maysa a kangrunaan a pagtayabanna, tangay kadawyanna, ti raven ket billit ti let-ang.
Dagiti pagarigan ti nadumaduma a pagnaedanna ti masarakan iti lugar iti Biblia, a pagnanaedan ti dua a kita ti nagdakkel a nangisit a raven. Agnaed ti maysa a kita iti nalawa a disierto iti abagatan, idinto ta ti maysa ket agnaed iti makin-amianan a rehion. Agumok dagiti nangisit a raven iti nasulinek a paset ken regkang dagiti bato kadagiti bakras. Dagiti raven ti inusar ni Jehova a mangtaraon ken Elias bayat a naglemmeng iti denna ti waig ti Cerit. (1 Ar-ari 17:3-6) Ti salaysay ni Isaias maipapan kadagiti raven nga agnanaed iti “tinnag ti kinaongaong” iti Edom ti mangiladawan met iti pagnanaedanda.—Isaias 34:11.
Nakaskasdaaw a tumatayab dagiti raven. Nagpintasda a buyaen bayat a laklakaenda ti manglawlaw nga agalindayag iti nalawa a lugar, a mangsuksukimat iti baba nga agbirok iti taraon. Laklakaenda ti agpabuya iti tangatang—panagbalibalintuag ken uray ti apagbiit a pabalibalinsuek a tayab—nangnangruna kabayatan ti panaginnarem, ket no dadduma, agparang a pagragsakanda laeng. Maitutop ti panangiladawan ni Bernd Heinrich iti panagtayab ti raven iti Ravens in Winter: “Agsuek ken agtulatid a kas iti nangisit a kimat iti tangatang wenno sipapartak nga agampayag a silalamuyot.” Kunana pay a “naglaing a tumayab, ken adu pay.” Ti bileg ti raven nga agtayab ti rason no apay a pinili ni Noe dayta kas ti kaunaan a parsua a naibaon iti ruar ti daong idi tiempo ti Layus.—Genesis 8:6, 7.
Mannakibagay ken Managdilihensia a Mannanakaw
Ti raven ket ibilang dagiti naturalista kas maysa kadagiti kalaingan a makibagay ken managdilihensia iti amin a billit. Kas kuna ti maysa a gubuayan, “agdindinamag ti kinasikapna.” Aniaman ti kasasaad a masalapon ti raven, kabaelanna a sarangten ti karit a makibagay kadagiti adda a kasasaad, nangnangruna no taraon ti pagsasaritaan. Siempre, makatulong ti saanna a kinamikki! Kanen ti raven ti gistay aniaman a magammatanna—prutas, bukbukel, nuez, ikan, agruprupsan a lasag, babassit nga animal, ibleng. “Sarabusab?” Nalabit. Ket di nasken no pakasarakanna ti taraonna, uray pay no agkaraykay iti uneg ti niebe tapno kutkotenna dagiti bag ti basura kabayatan ti makaketter a panniempo iti makin-amianan a paset ti pagtayabanna. Surotento pay dagiti raven dagiti mangnganup ken dumadaklis iti adu nga al-aldaw, tangay madlawda nga addanto met taraonda.
Nakaro a mannanakaw ti Corvidae, wenno miembro ti pamilia ti wak, ket saan a mailaksid ti raven. Saanda a maalumiim a mangtakaw iti taraon ti dadduma a billit wenno animal ket napaliiw a naallilawda payen dagiti aso. Agsinnublat ti dua—ti maysa ti mangyaw-awan iti atension ti aso bayat a sumippayot ti maysa tapno alaenna ti taraonna. Ti arte ti Inuit iladawanna ti nasikap a raven a mangtaktakaw iti ikan ti dumadaklis iti kaniebean.
Adda espesial a pannakigayyem dagiti raven kadagiti lobo, a nakairuamanda a suroten ti pangen dagiti lobo. Agpiestada iti napapatay dagiti lobo, ngem kaslattay pagay-ayatda ti mangang-angaw bayat nga ar-aramidenda dayta. Insurat ti biologo dagiti lobo a ni L. David Mech a nakakita kadagiti raven a makiganggantil kadagiti lobo. Saritaenna ti pakaestoriaan ti maysa a raven nga agpagnapagna idi iti agin-inana a lobo, tinuktokna ti ipusna, sa limmagto idi sakmalen dayta ti lobo. Idi sinurot ti lobo ti raven, impalubosna a makaasideg iti sangapie sakbay a timmayab. Sa nagdisso iti sumagmamano a pie a medio pangadaywen iti lobo sana inulit ti pananggantilna. Ti sabali nga estoria saritaenna ti maysa a raven a makikinkinnamat kadagiti uken a lobo. Idi nabannogen dagiti uken, nagtugaw ti raven a nagkikiak agingga nga intuloyda ti nagay-ayam.
Tukoyen ti magasin a Canadian Geographic ti maysa a brodkas iti radio manipud Yellowknife, Northwest Territories, a nangibaga nga agdisdisso dagiti raven kadagiti bangkirig a metal nga atep dagiti komersial a pasdek, a nalawag nga agur-uray kadagiti di makadlaw a tattao a lumabas iti baba tapno maipauyasda dagiti naurnong a niebe kadakuada. Isu met la a dagiti umili iti Haida iti laud a kosta ti Canada awaganda ti raven a sutil!
Uni ken Abilidad nga Agsursuro
Ti “bokabulario” ti raven ket naisangsangayan ti kinaaduna ken nadumaduma. Mainayon iti madlaw unay, natibong, napigsa a panagkiakna—a kaawatan a pagilasinan a nakadlaw iti pakariribukanna—ti unina ti naikuna a mangipadlaw iti kinaalumamay, kinaragsak, pannakakellaat, gagar, ken pungtot. Matulad met dagiti raven ti uni ti dadduma a billit a kaun-unida, nangnangruna a matuladda nga agpaypayso ti wak.
Ti paginggaan ti pannakaisuro dagiti raven nga agsao ket mapagsusupiatan pay laeng. Nupay kasta, nagsurat ni Candace Savage, iti librona a Bird Brains, kadagiti salaysay maipapan kadagiti napaamo a raven a nasursuruan a mangtulad iti panagsao ti tattao. Sigun iti sariugma, naaddaan ti dumadaniw a ni Edgar Allan Poe iti raven ket siaanus a sinuruanna dayta a mangibalikas iti naliday a kiakna iti sao a “saanton a pulos,” a nakatignayanna a nangisurat iti nalatak a daniwna a The Raven, a mangiladawan iti “agkabannuag a lalaki a mangdungdung-aw iti ipapatay ti dungdungnguenna.”
Di unay masupiat ti abilidad ti raven nga agsursuro. No marukod ti kinasaririt dagiti billit, agparang a ti raven ti umuna iti listaan. Kuna ti biologo iti tay-ak a ni Bernd Heinrich a ti raven “ti maipato a kalaingan iti lubong dagiti billit.” Kunana a “no masubok, ipakita dagiti raven a makatarusda.” Iti maysa nga eksperimento, rinisut ti maysa a raven iti innem nga oras no kasano a maalana ti sangagerret a karne a nakabitin iti singdan, idinto ta pampanunoten pay la dagiti wak no kasanoda a risuten ti parikut 30 nga aldaw kalpasanna. Nasuruan payen dagiti raven nga agbilang. Ti pannakatarusda ti mabalin a makatulong iti atiddog a panagbiagda, tangay agbiag dagiti raven iti nasurok nga 40 a tawen kas bulos ken agingga iti 70 a tawen no matiliw. Siempre, aniaman a saguday ti raven ti rumbeng a maipagapu iti kinasirib ti Namarsua iti dayta.
Agdindinamag unay daytoy a billit, ket raraemen dayta dagidiay makaammo iti espesial a sagudayna. Masarakan dayta kadagiti sariugma ti tattao iti intero a lubong. Pinaglataken dayta dagiti mannurat iti napalabas ken agdama. (Kitaenyo ti kahon, panid 24.) Wen, makapainteres unay a billit ti raven. Ngem ania ti maikuna maipapan iti kinapintasna?
Ti Bukodna a Kinapintas
Bueno, dimo pay kadi nangngegan ti ‘nangisit a buok a kas iti raven’? (Kanta ni Solomon 5:11; NW) Ti nasileng-ngisitna a maris agraman aganni-anninag a dumapo nga asul ken maris ti lila—ti makin-uneg no dadduma kasla bumerde—ti mangted iti agpayso a kaipapanan ti sao a “raven.” Iladawanmo ti agam-ampayag a raven agraman ti nakaskasdaaw a kadakkel ken nasileng-kinangisitna a dutdotna, a maigidiat iti natikag a langalang iti disierto a pagnanaedanna. Wenno darepdepem ti nakaigidiatan daytoy a nasileng ken natayengteng-ngisitna a billit ken ti katintinnag, a natarnaw-kinapurawna a niebe. Nakayawan dagiti artist iti kinapintas ti raven. Malagip ti artist a ni Robert Bateman: “Naallukoyak iti nakaskasdaaw, napnuan-niebe a bakras idiay Yellowstone Park, nakalawlawag a buya a maibagay unay iti nagpatak a sukog ti raven.”
Agpayso a maikuna a no kinapintas, pakasaritaan, matayab, panagtayab, kinasikap, ken kinaandur, naisalsalumina a billit ti raven.
[Kahon iti panid 24]
Ti Raven iti Sariugma ken Literatura
SARIUGMA:
Iladawan dagiti sariugma ti Insik, Egipcio, Griego, Semitiko, ken Siberiano ti raven kas mangipakpakauna kadagiti bagyo wenno dakes a panniempo. Nalabit namunganay dagita a sariugma iti pakasaritaan ni Noe ken ti Layus.
Ipasimudaag ti raven ti biag ken panamarsua kadagiti sariugma ti Siberia ken isut’ namarsua-dios kadagiti Aborigine idiay Amianan nga America.
Kadagiti sariugma ti Africa, Asia, ken Europa, ti raven ipakpakaunana ti ipapatay.
LITERATURA:
Iti Biblia adda pakabigbigan ti raven kas ti umuna a billit nga espesipiko a nainaganan.—Genesis 8:7.
Dagiti raven kadagiti sinurat ni Shakespeare ti nangnangruna a nayilustrar kas signo ken mangipartaan iti kinadakes (Julius Caesar, Macbeth, Othello) ngem nailadawan met kas mananggunggona a mangtaraon kadagiti nabaybay-an nga ubbing.—Titus Andronicus, The Winter’s Tale.
Inladawan ni Charles Dickens ti raven kas mangliwliwa a karakter iti Barnaby Rudge.
Iti daniwna a The Raven, innaig ni Edgar Allan Poe ti raven iti napukaw nga ayat ken ladingit.
[Kahon iti panid 25]
Dagiti Maadal a Leksion
Addada leksion a maadal iti raven. Kinuna ti Anak ti Dios: “Paliiwenyo a nalaing a dagiti wak [raven] dida agmula iti bin-i wenno agani, ken awananda iti kamarin wenno kamalig, ket kaskasdi ti Dios taraonanna ida.” (Lucas 12:24) Tangay masansan a langalang a disso ti pagnanaedanna, rumbeng nga agsawar iti taraon iti nalawa a pagtayabanna. Pilien dagiti raven ti maysa laeng nga asawa agingga iti tungpal biag ken responsableda a nagannak. No agumokda, kasapulan a kanayon a mangsuplayda iti taraon tapno mapagulimek ti napigsa a sangit dagiti mabisin nga urbonda. Idi sinuruanna ni Job iti leksion maipapan iti kinasirib a nayanninaw iti panamarsua, inraman ni Jehova ti raven kas ehemplo. (Job 38:41) Tangay ti Dios ti mangbibiag iti raven, a naideklara a narugit iti Mosaiko a Linteg, masiguradotayo a dina baybay-an dagiti tattao nga agtalek kenkuana.
[Picture Credit Line iti panid 23]
Dagiti raven iti panid 23-5: © 1996 Justin Moore