Kapitulo 3

Ti Palso a Gayyem ti Biblia

Iti daytoy a kapitulo, pagsasaritaantayo no apay adu kadagiti di Kristiano a daga ti di mangakseptar iti Biblia kas Saot’ Dios. Sigun iti historia, inako ti Kakristianuan a patienna ti Biblia ken isut’ nangbambantay iti dayta. Ngem dagiti relihiuso nga organisasion ti Kakristianuan nainaigda kadagiti kakas-angan a pasamak iti historia, nanipud kadagiti Krusada ken panangtalipupos idi Edad Media inggat’ naangay a Holocaust iti tiempotayo. Dayta a kababalin ti Kakristianuan umiso ngata a rason tapno ilaksidtayo ti Biblia? Kinapudnona, pinaneknekan ti Kakristianuan nga isut’ palso a gayyem ti Biblia. Talaga, idi rimsuat’ Kakristianuan idi maika-4 a siglo K.P., di pay pulos nalpas ti ireregget ti Biblia a makalasat.

1, 2. (Iramanyo ti introduksion.) (a) Apay nga adut’ madi a mangakseptar iti Biblia bilang Saot’ Dios? (b) Ania a naimbag nga aramid ti nagapuananda idi umuna ken maikadua a siglo, ngem ania a napeggad a pasamak ti maang-angay idi?

IDI agngudon ti umuna a siglo, naturposen ti pannakaisurat dagiti amin a libro ti Biblia. Nanipud idin, naseknanen dagiti Kristiano iti pannakakopia ken pannakaiwaras ti kompleto a Biblia. Naigiddato, okupadodat’ pannakaipatarus dayta kadagiti kadawyan a lenguahe idi a tiempo. Bayat nga okupadot’ Kristiano a kongregasion itoy nagsayaat nga aramid, nupay kasta, nangrugi ti maysa a banag nga idi agangay nagpeggadan unay ti ilalasat ti Biblia.

² Daytoy a pasamak impadto a mismot’ Biblia. Ni Jesus iti naminsan imbaganat’ pangngarig ti maysa a tao a nagmulat’ nasayaat a bin-i a trigo idiay talonna. Ngem “idi matmaturog dagiti tao,” adda kabusor a nangimulat’ bin-i dagiti ruot a sisania. Naggiddan a timmubo dagitoy a bin-i, ket bayat ti naunday a panawen nasamsamek dagiti ruot ngem dagiti trigo. Iti daytoy a pangngarig, impakita ni Jesus a dagiti pudno a Kristiano isudat’ bunga ti trabahona ngem kalpasan ti ipapatayna, sumingitto dagiti ulbod a Kristiano iti uneg ti kongregasion. Inton agangay, narigatton a paggiddiaten ti pudno ken ti palso.​—Mateo 13:24-30, 36-43.

3. Sigun ken apostol Pedro, aniat’ epekto dagiti arig ruot a “Kristiano” no iti panamati iti Biblia?

³ Prangko nga impakdaar ni apostol Pedro ti epekto dagitoy arig ruot a “Kristiano” iti wagas a panangmatmat dagiti umili iti Kinakristiano ken iti Biblia. Impakdaarna: “Addanto dagiti ulbod a mannursuro iti tengngayo. Dagitoy a mismo mangiserrekto a sililimed kadagiti makadadael a sekta ket paglikudandanto uray ti makinkua a nanggatang kadakuada, ket ikuyogda met laeng kadakuada ti napardas a pannakapukawda. Sa, adunto dagiti sumurot iti aramid ti nalulok a kababalinda, ket gapu kadakuada ti dana ti kinapudno matabbaawanto.”​—2 Pedro 2:1, 2.

4. Kasano a natungpal dagiti impadto da Jesus ken Pedro uray idi immuna a siglo?

⁴ Uray idi umuna a siglo, matungtungpalen dagiti padto da Jesus ken Pedro. Dagiti ambisioso a lallaki simrekdan iti kongregasion Kristiano ket nagimuladat’ riri. (2 Timoteo 2:16-18; 2 Pedro 2:21, 22; 3 Juan 9, 10) Bayat ti simmaruno a dua a siglo, kinilloda ti kinapudnot’ Biblia babaen iti Griego a pilosopia, ket adut’ sikakamali a nangakseptar kadagiti pagano a doktrina a kas kinapudno manipud Biblia.

5. Ania a nagbalbaliw a takder ti inyusuat ni Constantino idi rugi ti maika-4 a siglo?

⁵ Idi maika-4 a siglo, inaklon ni Romano nga emperador Constantino ti “Kinakristiano” bilang opisial a relihion ti Imperio ti Roma. Ngem ti “Kinakristiano” nga ammona naiduma unay iti daydi relihion nga inkasaba ni Jesus. Idi a tiempo, nasameken “dagiti ruot,” kas impakpakaunan Jesus. Kaskasdi, masiertotayo a bayat dayta a tiempo, addada dagidiay nangirepresentat’ pudno a Kinakristiano ket inkagumaanda nga annuroten ti Biblia kas naipaltiing a Saot’ Dios.​—Mateo 28:19, 20.

Binusordat’ Patarus ti Biblia

6. Kaano a nangrugit’ pannakaputar ti Kakristianuan, ket aniat’ maysa a wagas a nakaigiddiatan ti relihion ti Kakristianuan iti Kinakristiano idiay Biblia?

⁶ Idi tiempon Constantino naputar ti Kakristianuan a kabisadotay ita. Nanipud idin, ti tiritir a porma ti Kinakristiano a rimmamut saanen a basta relihiuso nga organisasion. Nagbalinen a paset ti estado, ket dagiti liderna dakkel ti papelda iti politika. Idi agangay, ti apostata a simbaan inusarnan ti napolitikaan a pannakabalinna iti wagas a namimpinsan a maikontrat’ Kinakristiano iti Biblia, nga isut’ nangiserrek iti sabali manen a nagpeggadan ti Biblia. Kasano?

7, 8. Kaano nga inyebkas ti papa ti isusuppiatnat’ pannakaipatarus ti Biblia, ket apay a kastat’ inaramidna?

⁷ Idi natay ti Latin kas inaldaw a pagsasao, kasapulanen dagiti baro a patarus ti Biblia. Ngem saanen nga inanamongan ti Iglesia Katolika daytoy. Idi 1079 ni Vratislaus, nga idi agangay nagbalin nga ari ti Bohemia, dinawatnat’ pammalubos ni Papa Gregorio VII a maipatarus koma ti Biblia iti lenguahe dagiti iturayanna. Nadi ti papa. Kunana: “Nabatad kadagidiay masansan a mangut-utob iti dayta, a nagayatan ti Mannakabalin-amin a Dios a ti nasantuan a kasuratan mailimed koma kadagiti dadduma a lugar, di la ket, ta no mabasa amin a tattao dayta, malaisto ketdi ken mababalaw; wenno kamalinto ketdit’ panangitarus dagidiay kurang ti pannakammoda, ket agbanagtot’ errado.”​¹

⁸ Kayat idi ti Papa nga agtalinaed ti Biblia dita natayen a pagsasao a Latin. “Mailimed” komat’ linaonna, a dida ipatarus kadagiti lenguahe dagiti komon nga umili.a Ti Latin Vulgate ni Jerome, a naparnuay idi maika-5 a siglo tapno mabasa dagiti isuamin, isut’ namuspusanda itan a mangilemmeng iti dayta.

9, 10. (a) Kasanot’ itatanor ti ibubusor dagiti Romano Katoliko iti pannakaipatarus ti Biblia? (b) Aniat’ panggep ti panangbusor ti Simbaan iti Biblia?

⁹ Bayat a nagna ti Edad Media, kimmaro ti takder ti Simbaan a maibusor kadagiti Biblia iti gagangay a lenguahe. Idi 1199 nangaramid ni Papa Inosente III ti kastat’ kaestriktona a surat ken arsobispo ti Metz, Alemania, tapno puoranna amin a Biblia a mabirukanna a naipatarus iti lenguahe nga Aleman.​³ Idi 1229 ti synod (konsilio) ti Toulouse, Francia, impaulogna a dagiti “komon a tao” dida mabalin ti agikut ti aniaman a libro ti Biblia a naipatarus iti komon a pagsasaoda.​⁴ Idi 1233 ti probinsial a synod ti Tarragona, España, imbilinna nga amin a libro “ti Daan wenno Baro a Tulag” mayawatda koma tapno mapuoran.​⁵ Idi 1407 ti synod ti klero idiay Oxford, Inglatera, nga immatonan ni Arsobispo Thomas Arundel nakabatbatad nga imparitna a ti Biblia maipatarus iti Ingles wenno iti aniaman a moderno a pagsasao.​⁶ Idi 1431, idiay met la Inglatera, ni Obispo Stafford ti Wells imparitna a ti Biblia maipatarus iti Ingles ken ti panangikut iti kasta a patarus.​⁷

¹⁰ Dagitoy a relihiuso nga appo saanda idi nga ikagkagumaanan ti pannakadadael ti Biblia. Kayatda laeng a “banglesen” daytoy, pagtalinaedenda dayta iti lenguahe a mammano lat’ makabasa. Iti kastoy, ninamnamada a maliklikandat’ makuna nga erehes ngem talaga a dagitat’ mangkarit komat’ autoridad dagita nga appo. No nagballigida, nagbalin koma ti Biblia a basta libro a pagusiosuan dagiti masirib, a bassit wenno awan pulos impluensiana iti biag dagiti ordinario nga umili.

Nangidepensa iti Biblia

11. Aniat’ nagbanaganna idi impuslit ni Julián Hernández idiay España dagiti Biblia nga Español ti lenguahena?

¹¹ Naimbag, ketdi, ta adu a napasnek a tattaot’ nangsupring kadagitoy a bilin. Ngem napeggad ti kasta a panagkitakitda. Nagsagabada unay gaput’ “basol” a panangikut iti Biblia. Amirisenyo, kas pangarigan, ti kaso ti Español nga agnagan Julián Hernández. Sigun iti History of Christian Martyrdom ni Foxe, ni Julián (wenno Juliano) “impadasnat’ mangipuslit idiay ilina kadagiti adu a Biblia manipud Alemania, nga inkargana ida kadagiti botilion, ket naempakeda a kasla arak a Rheno.” Adda nangipulong kenkuana ket tiniliw ti Romano Katoliko nga Inkisision. Dagidiay nagorder kadagita a Biblia “tinutuokda amin ida, ket kaaduan kadakuadat’ nasentensiaan ti nagduduma a pannusa. Pinuoranda ni Juliano, duapulo dagiti linitsonda, adu dagiti naibalud inggat’ ipapatayda, dadduma dagiti nasaplit idiay plasa, adut’ nadutokan a para gaod ti barko.”​⁸

12. Kasanot’ pannakaammotayo a dagiti relihiuso nga appo idi Edad Media dida inrepresentar ti Kinakristiano idiay Biblia?

¹² Anian a nagkas-ang a panangabuso iti pannakabalin! Nabatad, dagitoy a relihiuso nga appo saanda a pulos a pannakabagi ti Kinakristiano idiay Biblia! Impalgak a mismo ti Biblia no asinot’ makinkua kadakuada idi kinunana: “Iti daytoy maiparangarang dagiti annak ti Dios ken dagiti annak ti Diablo: Siasinoman a saan nga agaramid ti kinalinteg saan a nagtaud iti Dios, uray ti di agayat ken kabsatna. Ta daytoy ti damag a nangngegyo nanipud idi punganay, nga agayan-ayattayo koma; saan a kas ken ni Cain, a nagtaud iti daydiay nadangkes ket pinatayna ni kabsatna.”​—1 Juan 3:10-12.

13, 14. (a) Ania a karkarna a kinapudno no iti Biblia idi Edad Media ti mangipakita a nadibinuan ti punganayna? (b) Kasano a nagbaliw ti situasion no iti kaso ti Biblia idiay Europa?

¹³ Ngem, anian a karkarna, ta dagiti lallaki ken babbai ket situtulokda a nangirisgo ti kasta a nakaap-aprang a pannakatrato tapno makaikutda la ti Biblia! Ket namin-adun dagiti kasta nga ehemplo inggat’ tiempotayo. Ti napalalo a debosion a pinarayray ti Biblia kadagiti indibidual, ti situtulok a panagsagaba a siaanus ken awan reklamo a panangawat kadagiti nakuspag nga ipapatay a dida pulos a binales dagiti nangtutuok kadakuada, nabileg a pammaneknek a ti Biblia talaga a Saot’ Dios.​—1 Pedro 2:21.

¹⁴ Idi agangay, kalpasan ti yaalsa dagiti Protestante iti pannakabalin dagiti Romano Katoliko idi maika-16 a siglo, napilitan a mismo ti Iglesia Katolika Romana a nangpartuat iti Biblia a naipatarus kadagiti gagangay a lenguahe ti Europa. Ngem kaskasdi, ti Biblia ad-adda a nainaig iti Protestantismo imbes nga iti Katolicismo. Kas insurat ni Edward J. Ciuba a Romano Katoliko a padi: “Kapilitan nga admitiren a ti maysa kadagiti dakes a nagbanagan ti Protestante a Repormasion isut’ panangliway dagiti Katoliko iti Biblia. Nupay dida nalipatan a namimpinsan ti Biblia, sarado a libro dayta kadagiti kaaduan a Katoliko.”​⁹

Masirib a Pammabalaw

15, 16. Apay nga adda basol ti Protestantismo no iti pannakasuppiat ti Biblia?

¹⁵ Ngem dagiti Protestante nga iglesia adda met basolda no maipapan iti panangsuppiatdat’ Biblia. Iti panaglabas dagiti tawen, adda dagiti Protestante nga eskolar a nangiyusuat iti sabali a panangraut iti dayta a libro: masirib nga iraraut. Idi maika-18 ken -19 a siglo, nangputardat’ wagas a panangadal iti Biblia a naawagan masirib a pammabalaw (higher criticism). Dagiti masirib a mammabalaw insuroda nga adu a paset ti Biblia ket sarsarita idi ugma. Dadduma kinunada nga awan Jesus a talaga a nagbiag. Imbes nga inawaganda a Saot’ Dios, kinuna dagitoy a Protestante nga eskolar a ti Biblia saot’ tao, ken nakagulgulo pay.

¹⁶ Nupay dagiti kakaruan nga ideyada ket saan itan a mapapati, ti masirib a pammabalaw kaskasdi nga isursuroda pay la kadagiti seminario, ket saan a karkarna nga adda dagiti klero a Protestante nga ilibakda a sipupubliko dagiti adu a paset ti Biblia. Gapuna, adda klero nga Anglican nga inadaw ti diario ti Australia a kunana nga adut’ nailanad iti Biblia “a talaga a kamali. Kamali ti dadduma a historiana. Dadduma a detalyena ket nabatad a nakirokiro.” Ti kastoy a kapanunotan produkto ti masirib a pammabalaw.

“Matabbaawan”

17, 18. Kasano a ti kondukta ti Kakristianuan imbabainnat’ Biblia?

¹⁷ Nalabit, nupay kasta, ti kondukta ti Kakristianuan isut’ kangrunaan a tuben iti panangawat dagiti umili ti Biblia bilang Saot’ Dios. Kunat’ Kakristianuan nga an-annurotenna ti Biblia. Kaskasdi, ti konduktana inyegnat’ dakkel a pannakaibabain ti Biblia ken ti mismo a nagan a Kristiano. Kas impadto ni apostol Pedro, ti saot’ kinapudno “matabbaawan.”​—2 Pedro 2:2.

¹⁸ Kas pangarigan, idi a ti simbaan ket iparparitna ti pannakaipatarus ti Biblia, ti papa sinuportaranna ti nagdakkel a militar a ganuat a maibusor kadagiti Muslim idiay Middle East. Ninagananda dagitoy ti “nasantuan” a Krusada, ngem awan banag a nasantuan kadagita. Ti immuna​—naawagan “Krusadat’ Umili”​—inwardasnat’ andar dagiti simmaruno. Sakbay a pinanawandat’ Europa, ti nagulo nga armada, a rinubroban dagiti sumesermon, inanupda dagiti Judio idiay Alemania, a pinapatayda ida kadagiti nagsasagadsad nga ili. Apay? Kuna ni historiador Hans Eberhard Mayer: “Ti rasonda a dagiti Judio, bilang kabusor ni Kristo, maikarida a madusa isut’ nakapuy a panangpadasda a mangilemmeng ti pudno a motiboda: kinaagum.”​¹⁰

19-21. Kasano a ti Tallo Pulo a Tawen a Gubat, agraman ganuat dagiti misionerot’ Europa ken ti kolonial a panangsakup, imbabaindat’ Biblia?

¹⁹ Ti yaalsa dagiti Protestante idi maika-16 a siglo pinadisinat’ pannakabalin dagiti Romano Katoliko manipud kadagiti adu a dagat’ Europa. Maysa a resultana isut’ Tallo Pulo a Tawen a Gubat (1618-48)​—“maysa kadagiti karurungsotan a gubat iti historia ti Europa,” sigun ti The Universal History of the World. Ti kangrunaan a makagapu iti dayta a gubat? “Ti pananggura dagiti Katoliko kadagiti Protestante, dagiti Protestante kadagiti Katoliko.”​¹¹

²⁰ Iti daydin a tiempo, ti Kakristianuan nangrugin a nagsaknap iti ruar ti Europa, nga intulodna ti “Nakristianuan” a sibilisasion kadagiti sabali a paset ti daga. Daytoy a militar a panagsaknap napakuyogan ti kinadangkok ken agum. Kadagiti dagat’ America, dagiti Español a konkistadores sipapardas a dinuprakda dagiti nagkauna a sibilisasion ti America. Kastoy ti napaliiw ti maysa a librot’ historia: “Iti sapasap, dagiti Español a gobernador dinuprakda ti nagkauna a sibilisasion, ngem dida met insandi ti Europeano. Ti wawdat’ balitok isut’ kangrunaan a motibo a nanguyot kadakuada a napan iti Baro a Lubong.”​¹²

²¹ Dagiti Protestante a misionero rimmuarda met sadi Europa ket nagturongda kadagiti sabali a kontinente. Maysa a resultat’ aramidda isut’ panagraira ti kolonial a panangsakup. Daytoy ti nalatak a panangmatmat itatta iti ganuat dagidi Protestante a misionero: “Kaaduanna ti ganuat dagiti misionero ket rasonda laeng ken linged ti inda panangsakup kadagiti umili. Agdindinamag ti panagkokoneksion ti mision, teknolohia, ken imperialismo.”​¹³

22. Kasano a ti Kakristianuan imbabainnat’ Kinakristiano bayat ti maika-20 a siglo?

²² Ti kinasinged dagiti relihion ti Kakristianuan ken ti estado nagtultuloy ingga ita. Nangnangruna a naangay ti dua a sangalubongan a gubat iti nagbabaetan dagiti “Kristiano” a nasion. Dagiti klero iti agsinnumbangir a dasig pinaregtada dagiti agtutubo a kalakianda a makidangadang ken ikagumaanda a patayen ti kabusor​—a masansan a karelihionanda. Kas napaliiw ti libro nga If the Churches Want World Peace: “Sigurado a di pakaidayawan [dagiti simbaan] a ti sistema ti gubat dimmakkel ket naiyusuatna ti kakaruan a panangduprakna iti ngalay dagiti estado a naisentro iti pannakaiwardas ti Kinakristiano.”​¹⁴

Nakalasat ti Saot’ Dios

23. Kasano a ti historia ti Kakristianuan ipasimudaagna a ti Biblia Saot’ Dios?

²³ Sinalaysaytayo daytoy naunday, naladingit a historia ti Kakristianuan tapno maitampok ti dua a punto. Umuna, dagita a pasamak kaitungpalan ti padto ti Biblia. Naipakpakauna nga adu dagidiay mangak-ako a Kristianoda ti mangibabainto iti Biblia ken iti nagan ti Kinakristiano, ket yantangay napasamak daytoy itandudona ti Biblia kas pudno. Kaskasdi, ditay koma liplipatan ti kinapudno a ti kondukta ti Kakristianuan dina irepresentar ti Kinakristiano a naibatay iti Biblia.

24. Aniat’ pakailasinan dagiti pudno a Kristiano a daytat’ sibabatad a mangkondenar iti Kakristianuan a kas di nakristianuan?

²⁴ Ti wagas a pakabigbigan dagiti pudno a Kristiano isut’ inlawlawag a mismo ni Jesus: “Gapu itoy mailasindanto a dakayo dagiti adalak, no adda ayatyo iti maysa ken maysa.” (Juan 13:35) Malaksid pay, kuna ni Jesus: “Saanda a paset ti lubong, a kas kaniak saanak a paset ti lubong.” (Juan 17:16) Kadagita a dua, imbutaktak ti Kakristianuan ti bagina a sibabatad a dina irepresentar ti Kinakristiano idiay Biblia. Akuenna nga isut’ gayyem ti Biblia, ngem isu ketdit’ palso a gayyem.

25. Apay a nalasat ti Biblia amin a rigat inggat’ tiempotayo?

²⁵ Daytoy ti maikadua a punto: Idinto ta ti Kakristianuan no iti sapasap ket binusornat’ pagimbagan ti Biblia, talaga a karkarna, a nakalasat dayta a libro ingga ita ket kaskasdi a nagsayaat ti panangimpluensianat’ biag dagiti adu a tao. Nalasat ti Biblia ti napait nga isusuppiatdat’ pannakaipatarusna, ti iraraut dagiti modernistiko nga eskolar, ken ti di nakristianuan a kondukta dayta palso a gayyemna, a Kakristianuan. Apay? Ngamin ti Biblia saan a kas kadagiti dadduma a naisurat a literatura. Ti Biblia di mabalin a matay. Saot’ Dios dayta, ket ibaga kadatayo a mismo ti Biblia: “Ti ruot magango, dagiti sabong malaylay, ngem ti sao ti Diostayo mataginayonto.”​—Isaias 40:8, The New English Bible.

[Footnote]

[Blurb iti panid 34]

Kaaduan nga iglesiat’ Protestante rimmamanda iti masirib a panangrautdat’ Biblia

[Ladawan iti panid 26]

Ti historia ti Kakristianuan talaga a nangrugi idi pinagbalin ni Constantino a legal ti “Kinakristiano” idi tiempona

[Dagiti Ladawan iti panid 29]

Da Papa Gregorio VII ken Inosente III nalatakda no iti ganuat ti Iglesia Katolika a nangpawil iti Biblia a maipatarus iti gagangay a lenguahe dagiti umili

[Ladawan iti panid 33]

Ti nakaap-aprang a kondukta ti Kakristianuan intuggodnat’ adu tapno pagduaduaanda a ti Biblia talaga a Saot’ Dios

[Ladawan iti panid 35]

Idi immuna a gubat sangalubongan, dagitoy a Ruso a soldado nagruknoyda iti relihiuso a ladawan sakbay a napanda pinatay dagiti padada a “Kristiano”