SAMARIA

[Kameng ti Puli a Semer].

1. Ti siudad a rinugian nga ibangon ni Ari Omri idi agarup katengngaan ti maikasangapulo a siglo K.K.P.; nagserbi kas kabesera ti makin-amianan a pagarian ti Israel iti nasurok a 200 a tawen. Ginatang ni Omri ti bantay manipud ken Semer iti dua a talento a pirak (katupag ti $13,212), ket naibangon iti rabawna ti siudad ti Samaria. (1Ar 16:23, 24) Ti bantay kasta met ti siudad ket nagtultuloy a naawagan iti nagan ti sigud a makinkukua iti dayta.​—Am 4:1; 6:1.

Lugar nga Ayanna. Ti Samaria ket maikunkuna nga isu dagiti rebba a naawagan Shomeron iti kaparanget ti Sabastiya a purok dagiti Arabo, agarup 55 km (34 mi) iti amianan ti Jerusalem, ken 11 km (7 mi) iti amianan a laud ti Siquem. Sakup idi dayta ti teritoria ti Manases. Idi nadeskribir ti Samaria kas “ulo” ti Efraim, tumukoy daytoy iti panagbalinna a kabesera ti sangapulo-tribu a pagarian, agsipud ta ti Efraim ti kangrunaan a tribu iti dayta a pagarian. (Isa 7:9) Ti Samaria ket asideg wenno mabalin nga adda met laeng iti “Samir iti nakabambantay a rehion ti Efraim,” ti pagnanaedan ni Ukom Tola, a nagserbi idi tiempo ti Uk-ukom.​—Uk 10:1, 2.

Ti gistay lantag a rabaw ti turod ti Samaria, agarup 2 km (1 mi) manipud daya nga agpalaud, ket maikanatad a pakaibangonan ti maysa a siudad. Nalaka nga idepensa daytoy a lugar gapu ta narasdok ti bakrangna nga agarup 90 m (300 pie) manipud iti tanap nga adda iti babana. Nagpintas met ti buya iti makin-amianan, makindaya, ken makin-abagatan a pasetna gapu kadagiti nangato nga alimpatokna, idinto ta in-inut nga aginduyas ti makinlaud a pasetna manipud kangato nga 463 m (1,519 pie) agingga iti asul a baybay ti Mediteraneo, a 34 km (21 mi) ti kaadayona.

Ti kaaduan a paset ti pakasaritaan ti Samaria ket nainaig iti nasukir ti 14 nga ar-ari ti Israel manipud ken Omri agingga ken Hosea.​—1Ar 16:28, 29; 22:51, 52; 2Ar 3:1, 2; 10:35, 36; 13:1, 10; 14:23; 15:8, 13, 14, 17, 23, 25, 27; 17:1.

Bayat ti Tiempo ni Acab. Kalpasan ti ipapatay ni Omri, intultuloy ti anakna a ni Acab ti trabahona a panagibangon iti adu a siudad bayat ti 22-tawen a panagturayna. Karaman ditoy ti pannakaibangon ti maysa a templo ni Baal, pannakaaramid ti maysa nga altar ni Baal, ken pannakaipatakder ti mapagdaydayawan a “sagrado a teddek”​—nga amin dagitoy ket pammaneknek, iti daytoy kaibangbangon a siudad, ti relihion dagiti Canaanita nga intandudo ti asawa ni Acab a ni Jezebel a taga Fenicia. (1Ar 16:28-33; 18:18, 19; 2Ar 13:6) Inarkosan met ni Acab ti Samaria iti napintas a “balay a marfil” a mabalin nga addaan kadagiti “sopa a marfil” nga umasping kadagiti tinukoy ni mammadto Amos kalpasan ti sangagasut a tawen. (1Ar 22:39; Am 3:12, 15; 6:1, 4) Nasarakan dagiti arkeologo kadagiti rebba ti Samaria ti nasurok a 500 a buong a paset ti marfil, nga adu kadagita ti nagpintas ti pannakakitikitna.

Bayat ti naud-udi a paset ti panagturay ni Acab, ti Samaria ket linakub ni Ari Ben-hadad II ti Siria, nga inkarina a naan-anay a samsamanna dayta nga awanto ti mabati nga umdas a tapok tapno mapunno ti im-ima ti buybuyotna. Nupay kasta, pinagballigi ni Jehova dagiti Israelita tapno maammuan ni Acab a ni Jehova ti Dios a Mannakabalin-amin. (1Ar 20:1-21) Iti maikadua a dangadang kalpasan ti nakurang a makatawen, idi napilitan a sumuko ni Ben-hadad, isu ket linuk-atan ni Acab gapu ta inkarina nga isublina dagiti siudad a kukua ti Israel ket ‘mangituding iti kalkalsada idiay Damasco’ agpaay ken Acab no kasano a ti ama ni Ben-hadad ket nagaramid kadagiti kalsada idiay Samaria. (1Ar 20:26-34) Dagitoy a ‘kalsada’ ket nabatad a pakaipatakderan dagiti pagtagilakuan wenno dagiti tiendaan a mangsuportar iti panagkomersio ti ama ni Ben-hadad. Ngem nagsubli ni Acab idiay Samaria a naladingit ken naliday agsipud ta imbaga kenkuana ni Jehova a mapukawna a mismo ti biagna, maigapu iti saanna a panangpapatay ken Ben-hadad.​—1Ar 20:35-43.

Daytoy a pannakapapatay ni Acab ket napasamak iti maikatlo a tawen kalpasanna, idi isu ket inawis ni Jehosafat nga ari ti Juda tapno tumulong a mangbawi iti Ramot-galaad manipud iti Siria. Pormal a nagsarita dagitoy dua nga ari iti pagserkan ti Samaria ket, kalpasan a saanda nga inkankano iti mammadto ni Jehova ken impangagda ti mangallilaw a balakad dagiti ulbod a mammadto, napanda makirupak. (1Ar 22:1-28; 2Cr 18:2, 9) Saan nga inkawes ni Acab ti pagan-anayna kas ari, ngem napuntaan iti pana, nupay ti kabusor a nangpana kenkuana ket saanna a nailasin nga isu ti ari. Naadasan ti dara ni Acab agingga a natay iti karuahena. Naisubli iti kabeserana tapno maitabon, ket naugasan ti karuahe iti igid ti ban-aw ti Samaria. (1Ar 22:29-38) Daytoy a ban-aw ket mabalin nga isu ti medio ababaw ngem nalawa a rektanggulo a ban-aw a natakuatan sadiay dagiti arkeologo.

Ni Jehu ti nangitungpal iti maudi a pannakaipataw ti dusa iti balay ni Acab, agsipud ta isu ti pinulotan ni Jehova a mangibanag iti daytoy a panangdusa. (2Ar 9:6-10) Idi napapatayen ni Jehu ti anak ni Acab a ni Jehoram, ti apoko ni Acab a ni Ocozias, ken ni Jezebel a biuda ni Acab (2Ar 9:22-37), inyurnosna met ti pannakapugot ti ulo ti 70 a nabatbati nga annak ni Acab babaen iti panagsuratna kadagiti prinsipe ken lallakay nga agnanaed idiay Samaria. “Ammuenyo, ngarud,” kinuna ni Jehu, “nga awan iti sao ni Jehova ti agtinnagto a di natungpal iti daga a sinao ni Jehova maibusor iti balay ni Acab; ket inaramid ni Jehova a mismo no ania ti sinaona babaen ken adipenna nga Elias.”​—2Ar 10:1-12, 17.

Idiay Samaria ken iti kaparangetna ti nakaipakaammuan ti dadduma pay a panangukom ken pakaammo ni Jehova nga insawang dagiti mammadtona a da Elias ken Eliseo agraman ti paspasamak a nainaig kadagita. Kas pagarigan, ti anak ni Acab a ni Ocozias ket natnag ken limsot iti rehas iti siledna iti pangatepan ti palasiona idiay Samaria (2Ar 1:2-17), ti Sirio nga agkukutel a ni Naaman ket napan idiay Samaria tapno agpaagas (2Ar 5:1-14), ken ti puersa militar dagiti Sirio a naibaon a mangtiliw ken Eliseo ket nabulsek ti isipda ket naiturongda idiay Samaria, a sadiay a napakan ken napagawid dagitoy a lallaki (2Ar 6:13-23). Bayat ti panagturay ni Jehoram nga anak ni Acab, linakub dagiti Sirio ti siudad ti Samaria, a nakaigapuan ti nakaro a bisin nga uray la kinnan ti sumagmamano a tattao ti bukodda nga annak. Ngem kas kaitungpalan ti padto ni Eliseo, nagpatingga ti bisin iti maysa a rabii idi imbanag ni Jehova ti panagtalaw dagiti Sirio gapu iti buteng ket imbatida dagiti taraonda.​—2Ar 6:24-29; 7:1-20.

Kasalisal ti Jerusalem. Pasaray nagbanag iti gubat ti panagsalisal ken ginnura iti nagbaetan ti Samaria ken Jerusalem​— dagiti kabesera ti makin-amianan ken makin-abagatan a pagarian. Iti maysa a gundaway, idi a ti ari ti Juda mapan koman rumaut iti Edom, pinagawidna ti tinangdananna a 100,000 a soldado ti Israel maitunos kadagiti imbilin ni Jehova. Ket nupay nabayadanda iti 100 a pirak a talento ($660,600), kasta unay ti pungtot dagitoy nga Israelita nga uray la rinubbuot ken sinamsamanda ti il-ili ti Juda “manipud Samaria agingga idiay Bet-horon.” (2Cr 25:5-13) Kalpasanna, ti ari ti Juda a maragragsakan unay gapu ta inabakna ti Edom, nakidangadang iti ari ti Samaria, maysa a dangadang a narisut laeng idi naipan idiay Samaria ti amin a balitok ken pirak iti balay ni Jehova ken iti paggamengan ti ari idiay Jerusalem. (2Ar 14:8-14; 2Cr 25:17-24) Nupay kasta, kalpasan ti sumagmamano a tawen, idi naabak ni Acaz nga ari ti Juda, insubli dagiti lallaki ti Israel ti sumagmamano a kautibo ken samsam nga impanda idiay Samaria tapno maliklikanda ti pungtot ni Jehova.​—2Cr 28:5-15.

Gapu iti panagdaydayaw iti idolo, kinarinuker iti moral, ken nagtultuloy a saan a panangikankano kadagiti linteg ken prinsipio ti Dios, nadadael ti siudad ti Samaria idi agangay. (2Ar 17:7-18) Maulit-ulit a pinakdaaran ni Jehova dagiti agtuturay iti dayta a siudad ken dagiti sakupda babaen kadagiti mammadto a kas kada Isaias (8:4; 9:9), Oseas (7:1; 8:5, 6; 10:5, 7; 13:16), Amos (3:9; 8:14), Mikias (1:1, 5, 6), ken dadduma pay (1Ar 20:13, 28, 35-42; 22:8) kasta met kada Elias ken Eliseo. Idi agangay, idi nadadaelen dayta, ti dadduma a mammadto tinukoyda ti Samaria kas pammakdaar kadagidiay mangilaksid kadagiti pammilin ni Jehova.​—2Ar 21:10-13; Jer 23:13; Eze 16:46, 51, 53, 55; 23:4, 33.

Pakasaritaan iti Naud-udi a Tiempo. Idi 742 K.K.P., ti Samaria ket linakub ni Salmaneser V nga ari ti Asiria, ngem nabaelan ti siudad ti simmarked iti nganngani tallo a tawen. Idi naabak kamaudiananna idi 740 K.K.P., adu kadagiti natan-ok nga umili ti naidestiero ken nagyan idiay Mesopotamia ken Media. Saan pay a masinunuo no ni Salmaneser V wenno ti sunona a ni Sargon II ti naan-anay a nangparmek iti siudad.​—2Ar 17:1-6, 22, 23; 18:9-12; kitaenyo ti SARGON.

Nagpatingga ti detalyado a Biblikal a pakasaritaan ti siudad ti Samaria idi naparmek iti im-ima dagiti Asirio. Kalpasan dayta, no madakamat ti siudad, nupay saanen a kanayon (2Ar 23:18; Ara 8:5), pammalagip laengen dayta no ania ti pagbanagan dagidiay agrebelde ken Jehova. (2Ar 18:34; 21:13; Isa 10:9-11; 36:19) Isalaysay ti Biblia a kalpasan ti pannakadadael ti Jerusalem ken ti pannakapapatay ni Gedalias, simmalog ti 80 a lallaki manipud Siquem, Silo, ken Samaria sa nagturongda idiay Mizpa ket nasabetda ti mammapatay a ni Ismael. Ginudas ni Ismael ti adu kadagitoy a lallaki, ngem saanna a pinatay ti dadduma kadakuada a nangikari nga ipakitada kenkuana ti nangilemmenganda iti naurnong a trigo, sebada, lana, ken diro.​—Jer 41:1-9.

Salaysayen dagiti sekular a rekord ti sumagmamano a pakasaritaan ti Samaria manipud kaaldawan ni Alejandro a Dakkel ken kalpasan dayta. Idi tiempo dagiti Romano, nangayed ti Samaria gapu iti inaramid ni Herodes a Dakkel a programa a panagibangon, a nangbaliw iti nagan ti siudad iti Sebaste (Griego a pangbabai a porma ti Latin a nagan nga Augustus), kas pammadayaw ken Augusto, ti kaunaan nga emperador. Ita, ti Arabiko a nagan a Sabastiya ti nangtaginayon iti nagan nga inted ni Herodes iti dayta a siudad. Saan ngarud a pakasdaawan a kadagiti panagkabakab iti daytoy a disso, adda natakuatan a tedtedda ti sumagmamano a nagduduma a periodo iti pakasaritaanna; sumagmamano kadagitoy a tedtedda ket sipud pay idi kaaldawan ti ar-ari ti Israel.

2. Ti teritoria ti sangapulo-tribu a makin-amianan a pagarian ti Israel. Ti Samaria a nagan ti kabesera a siudad ket nayaplikar no dadduma iti daytoy intero a lugar. Kas pagarigan, idi naawagan ni Acab kas “ari ti Samaria,” saan laeng a tumukoy dayta iti panagbalinna nga ari iti siudad, no di ket iti nalawlawa pay a kaipapananna, kas ari ti sangapulo a tribu. (1Ar 21:1) Kasta met, dagiti “siudad ti Samaria” ket tumukoy kadagiti siudad a naiwaras iti intero a sangapulo a tribu, saan a kadagiti ili nga adda iti aglikmut ti kabesera. (2Ar 23:19; daytoy met laeng a sasao a nairekord iti 1Ar 13:32 a kasla naus-usaren sakbay a nabangon ti siudad a Samaria, no saan man a naimpadtuan, ket mabalin a damo nga inaramat ti nanggupgop iti salaysay ti Ar-ari.) Ti bisin “idiay Samaria” idi kaaldawan ni Acab ket nagsaknap iti intero a pagarian ti Samaria ken dimmanon pay ketdi idiay Fenicia, a nagsaknap pay manipud naapres a ginget ti Kerit, iti daya ti Jordan, agingga idiay Sarepta iti igid ti Baybay Mediteraneo. (1Ar 17:1-12; 18:2, 5, 6) Umasping iti dayta, ti kari a pannakaisubli mainaig iti “bambantay ti Samaria” ket saklawenna la ketdi ti intero a masakupan ti Samaria.​—Jer 31:5.

Agparang a ni Tiglat-pileser III ti kaunaan a nangpapanaw kadagiti Israelita manipud teritoria ti Samaria, a ti sumagmamano a natan-ok a Rubenita, Gadita, ken Manasesita iti daya ti Jordan ket karaman kadagiti nayakar idiay Asiria. (1Cr 5:6, 26) Idi naabaken ti makin-amianan a pagarian, ad-adu pay ti naidestiero. (2Ar 17:6) Ngem iti daytoy a tiempo, dagiti tattao manipud sabali pay a paset ti pagturayanna ti pinagnaed ti ari ti Asiria a kasukat dagiti Israelita​—a kasta met ti inaramid da Esar-haddon ken Asenapar (Asurbanipal).​—2Ar 17:24; Esd 4:2, 10.

Immadu dagiti leon iti daga, nalabit gapu ta nabayag a nalangalang dayta wenno ti nalawa a pasetna. (Idiligyo ti Ex 23:29.) Gapu iti inaanito a pammati dagiti baro a nagnaed sadiay, awan duadua nga impapanda a maigapu daytoy iti saanda a pannakaammo iti panagdaydayaw iti dios dayta a daga. Gapuna, imbilin ti ari ti Asiria nga agsubli sadiay ti maysa a naidestiero nga Israelita a padi nga agdaydayaw iti kigaw a baka. Insurona dagiti agnanaed sadiay ti maipapan ken Jehova, nupay kas iti pamay-an nga inaramid ni Jeroboam, iti kasta adda nasursuroda maipapan ken Jehova ngem nagdaydayawda pay laeng iti bukodda nga ulbod a didios.​—2Ar 17:24-41.

3. Ti distrito ti Roma a masansan a nagdaliasatan ni Jesus ken idi agangay indanon sadiay dagiti apostol ti Nakristianuan a mensahe. Saan nga ammo ita dagiti eksakto a beddengna, ngem pagaammo nga adda dayta iti nagbaetan ti Galilea iti amianan ken Judea iti abagatan, ken agpalaud manipud Jordan agingga kadagiti tanap iti igid ti baybay ti Mediteraneo. Ti kaaduan a paset ti distrito ket sakup dagiti teritoria a sigud a kukua ti tribu ni Efraim ken ti kagudua a tribu ni Manases (iti laud ti Jordan).

No mapan wenno aggapu idi ni Jesus idiay Jerusalem, pasaray lumasat iti Samaria gapu ta adda dayta iti nagbaetan dagiti distrito ti Judea ken Galilea. (Lu 17:11; Jn 4:3-6) Ngem kaaduanna a saan a nangasaba iti daytoy a teritoria, nga imbagana pay kadagiti 12 nga imbaonna a liklikanda dagiti siudad dagiti Samaritano, imbes ketdi ‘mapanda nga agtultuloy kadagiti napukaw a karnero iti balay ti Israel,’ awan sabali, kadagiti Judio.​—Mt 10:5, 6.

Nupay kasta, saan a nagpaut daytoy a panangipawil ta sakbay unay ti iyuulina sadi langit, imbaga ni Jesus kadagiti adalanna a rumbeng nga ipanda ti naimbag a damag saan laeng nga idiay Samaria no di ket agingga iti kaadaywan a paset ti daga. (Ara 1:8, 9) Isu nga idi rimsua ti pannakaidadanes idiay Jerusalem, dagiti adalan, nangnangruna ni Felipe, nangrugi a mangasaba idiay Samaria. Idi agangay, naibaon sadiay da Pedro ken Juan, a nagbanag iti ad-adda pay a panagsaknap ti Kristianidad.​—Ara 8:1-17, 25; 9:31; 15:3.