LAQUIS

Maysa a siudad ti Juda iti Sefela. (Jos 15:21, 33, 39) Maikunkuna a ti Laquis isu ita ti Tell ed-Duweir (Tel Lakhish), maysa a munturod a napalawlawan kadagiti ginget ken adda iti agarup 24 km (15 mi) iti laud ti Hebron. Idi un-unana, daytoy a lugar nagsaad iti estratehiko a disso iti kangrunaan a dalan a mamagkamang iti Jerusalem ken Egipto. Adda idi tiempo a ti siudad sinaklawna ti kalawa nga agarup 8 ek (20 acre) ken nalabit addaan iti populasion nga agdagup iti nagbaetan ti 6,000 ken 7,500 a tattao.

Idi tiempo ti panangparmek ti Israel iti Canaan, ni Jafia nga ari ti Laquis kimmappon iti uppat a sabsabali pay nga ar-ari iti maysa a namilitariaan nga idadarup maibusor iti Gabaon, siudad a nakikappia ken Josue. (Jos 10:1-5) Kas tignay maipaay iti panagpaarayat ti Gabaon, inrussuat ti buyot dagiti Israelita ti agpatnag a panagmartsa manipud Gilgal. Babaen iti tulong ni Jehova, pinarmekda ti aliansa dagiti Canaanita, kinulongda dagiti mismo nga ar-ari iti maysa a rukib, ket pinapatayda ida kalpasanna. (Jos 10:6-27; 12:11) Idi agangay, iti nakurang a dua nga aldaw a panagrurupak, naala ti siudad ti Laquis ket napapatay dagiti agnanaed iti dayta. Kasta met, ni Horam nga ari ti Gezer, nga immay timmulong iti Laquis, naglak-am iti pannakaabak.​—Jos 10:31-35.

Ibagbaga ti sumagmamano nga arkeologo a ti nakabakab a napuskol a palunapin ti dapo a nasarakan idiay Tell ed-Duweir, a nakasarakan iti maysa nga scarab (bato nga an-anib a kasla barrairong) ni Ramses, agraman dadduma pay a banag, ket adda pannakainaigna iti kampania ti Israel maibusor iti Laquis. Ngem ti Biblia saanna nga ibaga a ti siudad ket napuoran, nupay dakamatenna a kasta ti napasamak mainaig iti Jerico (Jos 6:24, 25), Ai (Jos 8:28), ken Hasor (Jos 11:11). Imbes ketdi, agparang nga ipasimudaag ti Josue 11:13 a manmano a nangpuor dagiti Israelita kadagiti “siudad nga agtaktakder kadagiti bukodda a munturod.” Gapuna, awan Nainkasuratan a pangibatayan iti panangibaga a ti pannakadadael a nangpataud iti dayta a palunapin ti dapo ket napasamak idi tiempo ni Josue ket iti kasta petsaan met kas panangparmek dagiti Israelita iti Canaan. Nakadkadlaw met ta saan a masigurado no asino a Ramses ti ibilang kas makinkukua iti scarab. Adda laeng maysa nga arkeologo a nangikuna a ti scarab ket kukua ni Ramses III, ket indatagna ti kapanunotan a dagiti Filisteo ti nangdadael iti Laquis idi maika-12 a siglo K.K.P.

Bayat ti panagturay ni Rehoboam (997-981 K.K.P.), napapigsa ti Laquis no maipapan iti militar. (2Cr 11:5-12) Kalpasanna, idi agarup 830 K.K.P., ni Ari Amazias nagkamang idiay Laquis tapno matalawanna dagiti nagkukumplot ngem nakamatan ket napapatay sadiay.​—2Ar 14:19; 2Cr 25:27.

Linakub ni Senaquerib. Ti Laquis ket linakub ni Ari Senaquerib ti Asiria idi 732 K.K.P. Manipud sadiay, imbaonna idiay Jerusalem da Rabsaque, Tartan, ken Rabsaris buyogen ti nabileg a puersa militar kas paset ti panagreggetna a mangpasuko ken Ari Ezekias. Babaen ken Rabsaque a kangrunaan a pannakangiwatna, ni Senaquerib kinaritna ni Jehova ket idi agangay nangibaon idiay Jerusalem kadagiti mensahero nga addaan iti sursurat a naglaon iti agtultuloy a panangrurod ken panangipangta a nairanta a mangpasuko ken Ezekias. Gapu iti daytoy a panangkarit ken Jehova a Dios, ti anghel ti Dios tinalipuposna kamaudiananna ti 185,000 a mannakigubat nga Asirio iti maysa a rabii.​—2Ar 18:14, 17-35; 19:8-13, 32-35; Isa 36:1-20; 37:8-13, 33-36.

Ti maysa a pannakailadawan ti pannakalakub ti Laquis, manipud palasio ni Senaquerib idiay Nineve, ipasimudaagna a ti siudad napalikmutan iti doble a pader nga addaan kadagiti torre nga agpapada ti kaaddayoda. Naruay met ti palma, ubas, ken higos iti katurturodan nga adda iti aglawlaw. Ti eksena a mangipakpakita nga umaw-awat ni Senaquerib kadagiti samsam iti Laquis ket napakuyogan iti sumaganad a kitikit: “Ni Senaquerib, ari ti lubong, ari ti Asiria, nagtugaw iti nimedu a trono ken suksukimatenna dagiti samsam (a naala) manipud Laquis (La-ki-su).”​—Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. B. Pritchard, 1974, p. 288.

Kinautibo Dagiti Babilonio. Idi a dagiti Babilonio iti pinangidaulo ni Nabucodonosor pinarmekda ti Juda (609-607 K.K.P.), ti Laquis ken Azeca ti maudi a dua a nasarikedkedan a siudad a matnag sakbay a ti Jerusalem ket maala. (Jer 34:6, 7) Dagiti pagaammo kas Sursurat ti Laquis (naisurat kadagiti ribak ti damili, a 18 kadagitoy ti nasarakan idiay Tell ed-Duweir idi 1935 ken 3 pay idi 1938) agparang a nainaigda iti daytoy a periodo. Ti surat numero IV, a nabatad a naggapu iti maysa a kampo militar ken naiturong iti komandante idiay Laquis, mabasa ti maysa a pasetna: “Ur-urayenmi dagiti pagilasinan ti Laquis, maitunos iti amin a pagilasinan nga inted ni apok, ta saanmi a makita ti Azeca.” Ipasimudaag daytoy a mensahe a ti Azeca ket naalan, iti kasta awan dagiti pagilasinan a naawat manipud sadiay. Makapainteres met ta gistay amin a nalawag a mabasa a Sursurat ti Laquis aglaonda iti sasao a kas iti “Ni יהוה [Yahweh wenno Jehova] mangipangngeg koma ken apok kadagiti naimbag a damag iti daytoy met laeng nga aldaw!” (Lachish Ostracon IV) Ipakita daytoy a ti nadibinuan a nagan gagangay a maus-usar idin.​—Ancient Near Eastern Texts, p. 322.

Kalpasan a napaglangalang ti Juda ken Jerusalem iti 70 a tawen, ti Laquis pinagnaedan manen dagiti nagsubli a destiero a Judio.​—Ne 11:25, 30.

Naimpadtuan a Pannakadakamat. Iti Mikias 1:13, naimpadtuan a naibaga iti Laquis: “Ikapetmo ti karuahe iti sangkakuyogan a kabkabalio, O babai nga agnanaed iti Laquis. Isu idi ti pangrugian ti basol iti anak a babai ti Sion, ta nasarakan kenka dagiti iyaalsa ti Israel.” Dagitoy a sasao ket paset ti maysa a ladawan ti pannakaabak ken agparang a mangipasimudaag nga agsagana a tumalaw ti Laquis. Ti “basol” ti Laquis ket saan a nadakamat iti sabali pay a paset ti Kasuratan. Nalabit nagtaud idiay Laquis ti maysa a porma ti idolatria a naiserrek idiay Jerusalem. Wenno, ti basol nalabit nainaig iti panagkammatalek ti Juda kadagiti kabalio ken karuahe, a mabalin a naawat idiay Laquis manipud Egipto.