Daniel​—Ti Pudpudno a Libro ti Padto

TI SALAYSAY ti Biblia ibagana kadatayo: “Iti immuna a tawen ni Balsasar nga ari ti Babilonia, ni Daniel adda idi maysa a tagtagainep ken parparmata iti ulona iti iddana. Idin insuratna ti tagtagainepna. Ket imbagana ti nakadagdagupanda.”​—Daniel 7:1.

Daytat’ idi maikadua a kagudua ti maikanem a siglo K.K.P. nga insurat ni Daniel daytoy ken dagiti dadduma a tagtagainep ken parparmata a mangap-apektar kadatayo itatta. Addaantayo “ti nakadagdagupan” dagita a parparmata iti naimpadtuan a libro ni Daniel.

Maysa a Pudpudno a Mammadto

Pinaneknekan a mismo ni Kristo a ni Daniel ket maysa a mammadto. Makapainteres, ta inaramid ni Jesus dayta iti kabukbukodanna a padto maipapan iti pagilasinan iti “kaaddana ken ti panungpalan ti sistema dagiti bambanag.” Iti kasta itudtudona ti naan-anay a kaitungpalan ti padto ni Daniel iti kaaldawantayo, inton maimatangantayo dagiti nagduduma nga elemento ti pagilasinan, kas kadagiti internasional a gubgubat, kinakurang ti taraon, ginggined, ken ti sangalubongan a rigrigat.​—Mateo 24:3-8, 15.

Kuna ni Jesus: “Ket adunto dagiti saan a pudno a mammadto a tumakderto ket ulbodendanto dagiti adu; . . . daytoy naimbag a damag ti pagarian maikaskasabanto iti amin a mapagnaedan a daga kas maysa a pammaneknek kadagiti isuamin a nasion; ket iti kasta umayton ti panungpalan. Intono ngarud no makitayo ti kinarimon a mamagwalwalang a sitatakder iti nasantuan a disso, kas insao ni Daniel a mammadto, (ti bumasa awatenna koma,) mapanda koma dagiti adda idiay Judea agkamang kadagiti bambantay. . . . Pudno kunak kadakayo a dinto pay lumabas daytoy a kaputotan maaramidton amin dagitoy a banag.”​—Mateo 24:11-34.

Ti banag a namakdaaran ni Jesus nga addanto dagiti ulbod a mammadto kasakbayan ti panangtukoyna kadagiti ad-adalanna ken “Daniel a mammadto” paneknekanna a minatmatanna ni Daniel kas maysa a pudno a mammadto ti Dios. Kas naibagatayon iti napalabas nga artikulo a dadduma kadagiti naipaltiing a padto ni Daniel, kas iti panangipadtona iti temporario a panagmauyong ni Nabucodonosor ken ti pannakarba ti Babilonia, ket natungpalda amin bayat ti panagbiag ni Daniel. Ngem impadto pay met ni Daniel dagiti bambanag a mapasamakto kadagiti adu a siglo iti kamaudiananna. Aniada ti sumagmamano kadagitoy mabayag ti kaitungpalanda a padto a naisurat iti libro ni Daniel?

Ti Iyaay ken Ipapatay ti Mesias

Ti padto a piho a mangipakita a ni Daniel ket maysa a pudpudno a mammadto ket isut’ pagaammo kas ti 70 a propetiko a lawlawas. Daytat’ mabasa, iti pasetna: “Pitopulo a lawas naikeddengda kadagiti tattao ken iti nasantuan nga ili, a pangleppas ti salungasing, ken panangaramid iti panungpalan dagiti basbasol . . . Ammuem ngarud ket amirisem a manipud iti iruruar ti bilin a mangpabaro ken mangbangon iti Jerusalem agingga ti Mesias a Pangulo, addanto pito a lawasna, ken innem a pulo ket dua a lawasna [a 69 amin ti dagupna]. . . . Ket kalpasan dagiti innem a pulo ket dua a lawasna [kayatna a sawen, 7 + 62, wenno kalpasan ti maika-69 a lawas] madadaelto ti Mesias . . . Ket mangaramidto ti maysa a nalagda a tulag kadagiti adu iti maysa a lawasna [ti maika-70]; ket iti tengnga ti lawasna pasardengennanto ti sakripisio ken daton.”​—Daniel 9:24-27.

Adu kadagiti eskolar ti Biblia a Judio, Katoliko, ken Protestante umanamongda a dagiti “lawlawas” iti daytoy a padto ket lawlawas ti tawtawen. Iti Revised Standard Version, Ecumenical nga Edision, mabasa: “Pitupulo a lawas dagiti tawtawen naikeddeng maipaay iti ilim.” Dagidiay 490 a tawtawen ti nangrugi idi 455 K.K.P. idi a naautorisaran ni Nehemias babaen ti ari ti Persia a ni Artaxerxes “tapno isubli ken ibangon manen ti Jerusalem.” (Nehemias 2:1-8) Kalpasan ti innem a pulo ket siam a lawas dagiti tawtawen, kayatna a sawen, idi 29 K.P., ni Jesus nabautisaran ken napulotan, a nagbalin a ti Kristo, wenno ti Napulotan, ti Mesias. “Ket iti tengnga ti lawasna [ti maika-70],” idi 33 K.P., isu ti “nadadael.” Ti ipapatayna kas daton ti naaramid a mangabbong iti basbasol ti sangatauan, iti kasta “napasardeng” dagiti animal a datdaton iti sidong ti Linteg ni Moises.a

Gapu iti daytoy mapagtalkan a padto, dagiti tattao a Judio idi umuna a siglo, “ammoda a ti pitopulo a lawas dagiti tawtawen nga inkeddeng ni Daniel ti umasidegen ti panungpalanda; awan ti nakellaat a nakangngeg ken Juan Bautista a nangiyanunsio a ti Pagarian ti Dios ti asidegen.”​—Manuel Biblique, ni Bacuez ken Vigouroux.

Dagiti Kasla An-animal a Pannakabalin ti Lubong

Ti sabali pay a padto a mabayag ti kaitungpalanna, a nakapatpateg unay kadagiti tattao nga agbibiag itatta, ti nangipadto iti panagsasaruno dagiti pannakabalin ti lubong, nga insimbolo dagiti nakabutbuteng nga an-animal, nga isudanto ti mangiwaya iti dalan nga agpaay iti Pagarian ti Dios.

Insalaysay ni Daniel: “Nakitak iti parparmatak iti rabii . . . Ket uppat nga animal a dadakkel ken nagdudumada simmang-atda iti taaw. Ti umuna kasla leon . . . Ket, adtoy! ti maikadua a sabali nga animal, nga umasping iti maysa nga uso. . . . Iti kalpasan daytoy siak nakitak, ket adtoy! ti maysa a sabali, nga umasping iti maysa a leopardo . . . Iti kalpasan daytoy nakitak kadagiti parparmatak iti rabii, ket, adtoy! ti maikapat nga animal, nakakigkigtot ken maingel ken napalalo ti pigsana. . . . Dagitoy dadakkel nga an-animal, isuda uppatda nga ar-ari a bumangonto ditoy daga. Ngem dagiti sasanto ti Kangatuan awatendanto ti pagarian, ket tagikuaendanto ti pagarian iti agnanayon, iti met laeng agnanayon nga awan ti inggana.”​—Daniel 7:2-18.

A dagitoy nga an-animal irepresentarda dagiti pannakabalin ti lubong ket nalawag manipud iti sabali pay a sirmata ni Daniel. Iti panangilawlawagna iti daytoy a parparmata, insuratna: “Daydi karnero a lalaki a nakitam nga adda idi dua a sarana isuda dagiti ar-ari ti Media ken Persia. Ket ti burangen a kalding a lalaki isu ti ari ti Grecia.”​—Daniel 8:20, 21.

Umas-asping pay, dagiti uppat nga an-animal iti Daniel kapitulo 7 isimsimbolona dagiti uppat a pannakabalin ti lubong manipud idi kaaldawan ni Daniel ken agtultuloy, agingga iti panawen a pannakaipasdek ti Pagarian ti Dios. Ti panagbiag ni Daniel ket nalab-awanna ti pannakarba ti Pannakabalin ti Lubong a Babilonia (ti leon) ken nagtultuloy agingga ti panangrugi ti kasunona, ti Medo Persia (ti uso). Ti padto ni Daniel a mabayag ti kaitungpalanna ti nangipadto met ti pannakarba ti Medo-Persia iti imatang ti Grecia (ti leopardo), nga isunto met ti sukatan ti “maikapat nga animal,” ti Imperio ti Roma ken dagiti rumusing iti dayta, ti Anglo-Americano a Pannakabalin ti Lubong.b

Apagpag-isu ti panangipadto ni Daniel iti panagsasaruno dagiti pannakabalin ti lubong, nga aminda ti nagibuyat ti dara kas kadagiti atap nga an-animal gaput’ derrepda iti panangituray ti lubong. Kasta met, ti nalinteg a Pagarian nga impadtona a sumukatto iti di agbayag kadagiti agdama a napolitikaan a pannakabalin. Iti parmata, nakita ni Daniel “ti Kadaanan kadagiti Al-aldaw,” a ni Jehova a Dios, intedna iti “anak ti tao,” a ni Jesus a Mesias, “ti panagturay ken dayag ken maysa a pagarian, nga amin dagiti il-ili, nasnasion, ken pagsasao agserbida koma kenkuana.” Daytoyto aya ti mangipaay iti agnanayon a solusion kadagiti parparikut ti sangatauan? Wen, ta ti panagturay ni Jesus ti naisalsalaysay ditoy kas “ti panagturayna agnanayon a panagturay a dinto mapalabas, ket ti pagarianna dinto maduprak.”​—Daniel 7:13, 14; idiligyo iti Mateo 16:27, 28; 25:31.

Dagiti padpadto a mabiit ken mabayag ti kaitungpalanda a naisalaysay iti ababa kadagitoy dua nga artikulo ket pakaramanan laeng kadagiti tagtagainep, parparmata, ken padpadto a linaon ti Daniel. Dagitoy a pangarigan ti pammaneknek a ti Daniel ket maysa a pudpudno a libro dagiti padto​—ti historia a nasakbay ti pannakaisuratna. Ti kaitungpalan dagitoy a padpadto ti agtultuloy agingga iti maika-20 a siglo, ket mangipaayda iti nakaskasdaaw a panginanamaan, kas mailawlawagto pay kadagiti sumaruno a ruar daytoy a magasin.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 6]

TI “MAUDI-PETSA” A TEORIA

IPABIANG ti Biblia ti libro ti Daniel iti mammadto nga addaan iti dayta a nagan, nga isut’ mangikabil iti pannakaisurat daytoy a libro idi maikanem a siglo K.K.P. (Daniel 7:1) Ngem dagiti padpadto a linaonna ti nakaskasdaawda unay a pagduaduaan dagiti adu a dagitat’ naisurat sakbay ti pannakatungpal dagiti naipadto a pasamak. Dadduma kadagiti di Kristiano, ken uray pay adu kadagiti komentarista ti Biblia nga aw-awaganda dagiti bagbagida a Kristiano, ti agduaduada iti kinapudno ti libro ni Daniel. Kaykayatda ti makunkuna a maudi-petsa, wenno Macabeo a petsa a teoria, a dayta ti pinarnuay nga immuna ti maysa a maikatlo siglo K.P. nga anti-Kristiano a pilosopo nga agnagan Porphyry. Ania dagiti argumento a mangsuportar iti daytoy a teoria, ket aniat’ pategda?

Iti nangibatayanna nga amin a padto ti imposible, kuna ni Porphyry a ti libro nga addaan ti nagan ni Daniel ti aktualmente nga insurat ti maysa a di am-ammo a Judio bayat ti panawen ti Macabeano, idi maikadua a siglo K.K.P., kayatna a sawen, kalpasan iti pannakatungpalen ti adu kadagiti naipadto a paspasamak iti libro ni Daniel. Pinugpugtuanna a ti impostor a nagsurat iti nagan ni Daniel inaramidna dayta tapno pabilgen ti nakem dagiti Judio idi panawen ti iyaalsa dagiti Macabeo a maibusor kadagiti Seleucids idi maikadua a siglo K.K.P. Ngem maibilang kadi iti narespeto ken di naranggas a kababalin ni Daniel kadagiti tallo a kakaduana idiay Babilonia kas maysa a panangparegta iti armado nga iyaalsa? Naan-anay a saan. (Daniel 1:8; 2:49; 3:16-18, 30) Ti apagpag-isu a panagparang ti “Mesias a Pangulo” idi 29 K.P., idi panungpalan dagiti 69 a “lawas” dagiti tawtawen iti Daniel 9:25, ti mamagbalin met a minamaag ti panagkuna ni Porhyry iti maikadua a siglo K.K.P.

Sigun iti Judio a historiador a ni Josephus, ti canon ti Kasuratan a Hebreo, a nangiraman ken Daniel, ket asideg unay iti tiempo ni Esdras, idi maikalima a siglo K.K.P. Ngarud, kasano, a maikuna a ni Daniel ket saan a naisurat agingga iti “maudi a petsa” iti maikadua a siglo K.K.P.? Mainayon pay, impakita dagiti Dead Sea Scrolls a ti libro ni Daniel ti nasaknap pannakaawatna kas Kasuratan iti sirkulo dagiti Judio idi maikadua a siglo K.K.P. Kastoy aya koma ti kaso no daytoy a libro ket maysa laeng nga aramid a kontemporario?

Ti sabali pay nga argumento nga inaramat ni Porphyry ken adu kadagiti nangangato a kritiko a ta ti libro ni Daniel naglaon kadagiti historikal a kamali. Ti teoriada a ta naisurat ni Daniel idi maikadua a siglo K.K.P. Ngem iti dayta a panawen, dagiti mannakaawata a Judio ket laklaksidendan ti Umuna a Libro ti Macabeo a di maiyanatop a mairaman kadagiti Kasuratan, uray pay no daytat’ ibilbilangda nga apagpag-isu iti historia. Dagiti de adal a Judio, a makabasbasa kadagiti sursurat dagita a historiador ti lubong kas ken ni Herodotus, linaksidda koma ti libro ni Daniel no daytat’ naglaon koma kadagiti kamali iti historia. Mainayon pay, pinatalgedan dagiti diskubre ti arkeolohia ti kaadda ni Balsasar ken dagiti dadduma a detalye iti Daniel a kuna ni Porphyry ken dagiti adu a nangangato a kritiko a biddut.

Maipapan iti akusasion ni Porphyry a dagiti padto ni Daniel naisuratda kalpasan dagiti naipadto a paspasamak, ni Philip R. Davies, iti Department of Biblical Studies, University of Sheffield, England, ti nagsurat: “Daytoy ti maysa a nakalkaldaang a sentensia iti libro ni Daniel a nairanta a panangallilaw kadagiti (maipagpagarup) a nalaka a mamatpati a tattao tapno dayta ti agserbi, kas kaiyariganna, ti nagpateg a panungpalan babaen iti inuulbod a pamay-an . . . Narigatko nga ipabiang iti kasta a pananglukluko kadagiti orihinal a managbasa ti libro. No adda koma ti pananglukluko iti daytoy a kaso, daytat’ ad-adda nalabit nangnangruna kadagiti managpampanunot a kritiko.”​—Journal for the Study of the Old Testament, Ruar ti 17, 1980.

Saanen a nakaskasdaaw a ti maysa a neo-Platoniko a pilosopo ti mangilibak a ti maysa a mannurat ti Biblia ket pinaltiingan ti Dios a mangipadto kadagiti paspasamak iti masanguanan. Ngem dagiti komentarista ti Biblia nga agkunkuna a Kristianoda a mangpadpadas a mangdadael ti panagtalek dagiti tattao iti maysa a nagpateg a propetiko a libro dagiti Kasuratan ti pudno a nakalkaldaang. Ipakpakita dayta ti kinakurang ti pammati daydiay nagkuna: “Manipud pangrugian impanayagko ti masanguanan, nga imun-una, dagiti di pay maaramid.”​—Isaias 46:10, The New Jerusalem Bible.

[Diagram iti panid 5]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

70 a lawas (490 a tawtawen)

69 a lawas (483 a tawtawen) 1 a lawas (7 a tawtawen)

455 B.C.E. 29 C.E. 33 C.E. 36 C.E.

[Dagiti ladawan iti panid 7]

Babilonia

Medo-Persia

Grecia

Roma​—Britania ken E.U.A.