MANAGIBANGON, PATAKDER

Ti berbo nga “ibangon” kaipapananna ti panagipatakder babaen ti panangsangal iti nadumaduma a materiales. Ti Hebreo a sao maipaay iti “ibangon” ket ba·nahʹ. Dayta ti nagtaudan ti bin·yanʹ (“patakder”; Eze 41:12), miv·nehʹ (“pakabuklan”; Eze 40:2), ken tav·nithʹ (“pagtuladan” [Ex 25:40]; “ladawan” [De 4:16]; “plano ti arkitektura” [1Cr 28:11]). Oi·ko·do·meʹo ti Griego a berbo a kadawyan a naipatarus nga “ibangon”; ti nainaig a nombre a porma nga oi·ko·do·meʹ kaipapananna ti “patakder.”​—Mt 16:18; 1Co 3:9.

Ni Jehova a Dios kas Namarsua iti amin a bambanag isu ti katan-okan a Managibangon. (Heb 3:4; Job 38:4-6) Ti Logos (Sao), a nagbalin a ni Jesu-Kristo, isu ti Nasigo a Managobra nga inusar ti Dios iti panangparsua iti amin a bambanag. (Jn 1:1-3; Col 1:13-16; Pr 8:30) Ti tao saanna a kabaelan ti agparsua no di ket makaibangon laeng babaen kadagiti material a naparsua. Sipud pay panangrugi ti pakasaritaan ti tao, naiparangarangen ti pannakabaelna nga agplano, agpartuat kadagiti instrumento, ken agbangon, a naisigud iti tao idi naparsua.​—Ge 1:26; 4:20-22.

Ni Cain (umuna nga anak da Adan ken Eva) ti kaunaan a tao a nadakamat iti Biblia kas nangibangon iti maysa a siudad, a pinanagananna dayta iti nagan ti anakna a ni Enoc. (Ge 4:17) Ni Noe ti nangibangon iti daong, a ti plano dayta ket inted kenkuana ni Jehova. (Ge 6:13, 14) Nangibangon met ni Nimrod (maysa a “mannakabalin a mangnganup maibusor ken Jehova”) iti sumagmamano a siudad, isu dagitoy ti Babel, Erec, Accad, Calne, kasta met ti Nineve, Rehobot-Ir, Cala, ken Resen.​—Ge 10:9-12.

Bayat ti pannakaadipen dagiti Israelita idiay Egipto, nangbangonda kadagiti siudad kas luglugar a pagidulinan maipaay ken Faraon, awan sabali, ti Pitom ken Raamses. (Ex 1:11) Idi inturong ida ni Jehova iti Naikari a Daga, nasangpetanda sadiay dagiti siudad a binangon dagiti agnanaed a Canaanita. Adu kadagitoy a siudad agraman ti balbalay a masarakan sadiay ket tinagikua ken nagtaengan dagiti Israelita.​—De 6:10, 11.

Idiay let-ang, inmatonan ni Moises ti pannakaibangon ti tabernakulo agraman ti amin nga alikamen dayta, a ti Dios ti nangipaay iti plano dagita. (Ex 25:9) Da Bezalel ken Oholiab ti nangidaulo iti panagaramid ken panagibangon, a dagiti abilidadda ad-adda a pinasayaat ti nasantuan nga espiritu ti Dios tapno ti matrabahuanda ket naan-anay a maitunos iti imbilin ti Dios ken Moises.​—Ex 25:40; 35:30–36:1.

Kalpasan a naala ni David ti siudad ti Jerusalem manipud kadagiti Jebuseo, adu a panagbangon ti inaramidna sadiay, a pakairamanan ti panangibangonna iti maysa a balay maipaay kenkuana. (2Sm 5:9-11) Ti anakna a ni Solomon ket nagdindinamag a managibangon, a ti templo ni Jehova ti kangrunaan a proyektona. Dagiti plano ti arkitektura maipaay iti daytoy a templo ket naited ken David babaen iti paltiing. (1Cr 28:11, 12) Inurnong ni David ti kaaduan kadagiti materiales a naaramat iti pannakaibangon ti templo​—balitok, pirak, gambang, landok, kaykayo, batbato, ken napapateg a batbato, nga inkontribusion dagiti umili ken naggapu met iti mismo a sanikua ni David. (1Cr 22:14-16; 29:2-8) Ni Hiram, ari ti Tiro, sinuportaranna ni Solomon no kasano a tinulonganna ni David babaen ti panangipaayna kadagiti materiales, nangnangruna iti kayo a sedro ken parwa, kasta met iti adu a trabahador. (1Ar 5:7-10, 18; 2Cr 2:3) Nangibaon met ni Ari Hiram iti maysa a lalaki nga agnagan Hiram (Hiram-abi), anak ti maysa a lalaki a taga Tiro ken maysa a babai nga Israelita. Daytoy a lalaki ket nakasigsigo nga agaramid kadagiti alikamen a balitok, pirak, gambang, landok, batbato, kaykayo, ken teltela.​—1Ar 7:13, 14; 2Cr 2:13, 14.

Adda pay dadduma a patakder nga imbangon ni Solomon, a pakairamanan ti maysa a balay nga agpaay kenkuana kasta met ti Balay ti Bakir ti Libano, ti Beranda dagiti Adigi, ken ti Beranda ti Trono. Nagpaut iti 20 a tawen ti pannakaibangon ti templo ken ti dadduma pay a patakder ti gobierno. (1Ar 6:1; 7:1, 2, 6, 7; 9:10) Kalpasan daytoy, inyussuat ni Solomon ti nasaknap a panagbangon iti patpatakder iti intero a nasion, a pakairamanan ti Gezer ken Makimbaba a Bet-horon, Baalat ken Tamar iti let-ang, agraman dagiti siudad a nagserbi a pagidulinan, dagiti siudad ti karuahe, ken dagiti siudad maipaay kadagiti kumakabalio. (1Ar 9:17-19) Kadagiti panagkabakab idiay Palestina, nangnangruna idiay Hasor, Megiddo, ken Gezer, adda natakuatan a ruruangan ti siudad ken sarsarikedked nga ipatuldo dagiti arkeologo kas gapuanan ni Solomon.

Kadagiti ar-ari ti Israel ken Juda, ti maysa a nalatak a managibangon isu ni Rehoboam nga anak ni Solomon. Karaman kadagiti gapuananna ti pannakaibangon manen ti Betlehem, Etam, Tecoa, Bet-zur, Soco, Adullam, Gat, Maresah, Zif, Adoraim, Laquis, Azeca, Zora, Ajalon, ken Hebron. Pinatibkerna met ken inabastuanna dagiti nasarikedkedan a lugar. (2Cr 11:5-11) Dagitoy ti dadduma pay a managibangon: ni Ari Baasa ti Israel, a ‘nangrugi a mangbangon iti Rama’; ni Ari Asa ti Juda, a nagibangon iti patpatakder idiay Geba iti Benjamin ken idiay Mizpa; ni Hiel a taga Bethel, a naipukawna ti dua nga annakna idi binangonna manen ti nadadael a Jerico​—ni Abiram nga inauna natay iti pannakaisaad ti pamuon dayta ken ni Segub nga inaudian natay iti pannakaibangon dagiti ruangan​—kas impadto ni Josue (1Ar 15:17, 22; 16:34; Jos 6:26); ken ni Ari Acab ti Israel, a nangibangon iti balay a marfil, malaksid iti sumagmamano pay a siudad (1Ar 22:39).

Adu ti binangon ni Ari Ozias ti Juda. (2Cr 26:9, 10) Nasirib ni Ozias mainaig iti militaria, ket makita dayta iti panangpatibkerna iti Jerusalem babaen “kadagiti makina a pakigubat, ti partuat dagiti inheniero.” (2Cr 26:15) Kadagiti kitikit a mangiladladawan iti iraraut ni Senaquerib iti Laquis, naipakita dagiti naisangsangayan a klase ti sarsarikedked iti rabaw dagiti torre, a kunaen dagiti arkeologo a gapuanan ni Ozias.

Adu a patpatakder ti imbangon ni Jotam. (2Cr 27:3, 4) Pinatibker met ni Ezekias ti adu a paset ti Jerusalem, a mainaig iti dayta nangkali iti usok ti danum manipud ubbog ti Gihon tapno adda danum a sumrek iti siudad. (2Cr 32:2-5, 30) Daytoy nga usok ti danum ket makita pay laeng ita dagiti tattao a sumarungkar idiay Jerusalem.

Kalpasan ti pannakaidestiero dagiti Israelita, nagdaliasat ni Zorobabel manipud Babilonia a kaduana ti agarup 50,000 a tattao ket inrugida a bangonen manen ti templo ni Jehova idiay Jerusalem. Naileppas dayta idi Marso 6 ti 515 K.K.P. Idi agangay, idi 455 K.K.P., simmangpet ni Nehemias manipud Susan tapno bangonenna manen ti pader ti siudad.​—Esd 2:1, 2, 64, 65; 6:15; Ne 6:1; 7:1.

Ni Ari Nabucodonosor ti Babilonia ket kangrunaanna a pagaammo gapu kadagiti namilitariaan a gapuananna. Nupay kasta, adu met a patakder ti imbangonna. Nangibangon idiay Babilonia iti adu a templo agpaay kadagiti ulbod a dios. Nalatak met gapu iti panagbangonna kadagiti publiko a patakder. Kadagiti kitikitna, imbes a maitampok dagiti namilitariaan a gapuananna, naisalaysay dagiti proyektona a panagbangon, a pakairamanan dagiti templo, palasio, kalsada, puttot, ken pader. Pinagbalinna a pagsidsiddaawan ti siudad ti Babilonia iti kadaanan a lubong, ket iti intero nga imperio ti Babilonia awan patakder a pumada iti nalatak nga Agbibitin a Minuyongan nga inaramid ni Ari Nabucodonosor tapno maep-ep ti iliw ti reynana a taga Media. Naibilang dagidiay a minuyongan kas maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan iti kadaanan a lubong.

Ni Ari Herodes a Dakkel binangonna manen ti maikadua a templo ni Jehova idiay Jerusalem. Gapu ta awan panagtalek kenkuana dagiti Judio, napilitan nga iyegna nga umuna dagiti materiales, kalpasanna in-inut a rinebbana ti maikadua a templo bayat a nangipatakder iti baro a templo. Gapu ta ni Herodes ket di talken ken di kaykayat dagiti Judio, saanda nga imbilang daytoy a patakder kas maikatlo a templo, nupay dayta ti masansan nga awag ti dadduma. Idi tawen 30 K.P., 46 a tawenen a maibangbangon ti templo (Jn 2:20), ket nagtultuloy pay dayta iti adu a tawen. Nangibangon met ni Herodes iti sasangladan a siudad, ti Cesarea, ket binangonna manen ti Samaria ken nangisayangkat pay iti adu a panagbangon iti uneg ti Palestina kasta met iti sabali pay a dagdaga.

Panagbangon met ti pagsapulan ni Jesus idi adda ditoy daga, ket isu natukoy kas maysa nga “allawagi.”​—Mr 6:3.

Dagiti materiales a pagbangon a naaramat idi tiempo ti Biblia ket daga, nadumaduma a kita ti kayo, bato, napateg a batbato, metal, tela, palitada, argamasa, ken bitumen. Naaramat met ti pangpapuraw a naaramid iti apug, kasta met a nausar ti pagkolor kas pangpapintas iti kayo, ken tina maipaay iti tela. No dadduma napintaan wenno napasileng dagiti ladrilio.​—Kitaenyo ti LADRILIO.

Nadakamat iti Biblia ti sumagmamano a rimienta ken instrumento a pagbangon, a pakairamanan ti wasay (De 19:5), martilio (Uk 4:21), pagpanday a martilio, pasnaan, lansa (Isa 41:7), ragadi (Isa 10:15), ragadi ti bato (1Ar 7:9), pagrukod a parteng wenno tali (Zac 1:16; 2:1), pagrukod a runo (Eze 40:3; Apo 21:15), tinnag (Am 7:7, 8; Zac 4:9, 10), alikamen a pangnibel (2Ar 21:13; Isa 28:17), paet ti kayo, kompas (Isa 44:13), kimmawit a pandaras (Isa 44:12; Jer 10:3), paet (Ex 20:25), ken timbangan (Isa 40:12).

Piguratibo a Pannakausar. Ti kongregasion Kristiano ket naibilang kas maysa a balay wenno templo a naibangon iti pamuon a buklen dagiti apostol ken dagiti mammadto, a ni Kristo Jesus ti pamuon a bato a pasuli. Naawagan dayta iti “patakder ti Dios,” “disso a pagnaedan ti Dios babaen ti espiritu.” (1Co 3:9; Efe 2:20-22) Dinakamat ni Jesus a natungpal kenkuana ti Salmo 118:22, nga isu “ti bato” a linaksid “dagiti mangibangon” a Judio a papanguluen ti relihion ken dagiti pasurotda. (Mt 21:42; Lu 20:17; Ara 4:11; 1Pe 2:7) Nadakamat dagiti indibidual a kameng ti kongregasion kas “sibibiag a batbato.” (1Pe 2:5) Ti naipadayag a kongregasion, a pagaammo met kas nobia ni Jesu-Kristo ket nailadawan kas maysa a siudad, ti Baro a Jerusalem.​—Apo 21:2, 9-21.

Inyasping ni Jesus dagiti dumdumngeg kenkuana iti dua a kita ti managibangon. Ti maysa binangonna ti personalidadna ken ti wagas ti panagbiagna iti rabaw ti arig “dakkel a bato” a panagtulnog ken Kristo ket nabaelanna a sarangten dagiti arig bagyo nga ibubusor ken rigat. Ti sabali, a nagbangon iti rabaw ti kadaratan, saanna a naanduran ti dimteng a pakarigatan. (Mt 7:24-27) Ti panangibangon met kadagiti Nakristianuan a personalidad agpaay iti sabsabali ket imbinsabinsa ni apostol Pablo, maysa a “manangiturong kadagiti trabaho.” (1Co 3:10-15) Iti maysa a gundaway kinuna ni Jesus kadagiti Judio: “Rebbaenyo daytoy a templo, ket iti tallo nga aldaw bangonekto.” (Jn 2:19) Impagarup dagiti Judio a dakdakamatenna ti templo ni Herodes ket inaramatda daytoy kas pammaneknek maibusor kenkuana bayat ti pannakausigna. Kinuna dagiti saksi maibusor kenkuana: “Nangngegmi a kunana, ‘Rebbaekto daytoy a templo nga inaramid dagiti ima ket iti tallo nga aldaw mangbangonakto iti sabali a saan nga inaramid dagiti ima.’” (Mr 14:58) Ngem agar-aramat idi ni Jesus iti piguratibo a sasao, a tuktukoyenna ti “templo ti bagina.” Isu napapatay ket iti maikatlo nga aldaw bimmangon manen. (Jn 2:21; Mt 16:21; Lu 24:7, 21, 46) Ni Jehova a Dios nga amana ti nangpagungar kenkuana iti sabali a bagi, saan a maysa nga inaramid ti im-ima a kas iti templo ti Jerusalem, no di ket maysa nga espiritu a bagi nga inaramid (binangon) ni Amana. (Ara 2:24; 1Pe 3:18) Saan laeng a daytoy ti piguratibo a pannakaaramat ti panagbangon mainaig iti bagi ti tao, agsipud ta naikuna maipapan iti pannakaparsua ni Eva: “Ket ni Jehova a Dios binukelna (wenno, binangonna) a babai ti paragpag nga innalana iti tao ket inyegna iti tao.”​—Ge 2:22.

Impadto ni Jesu-Kristo nga iti “maudi nga al-aldaw” maaddaan dagiti tattao kadagiti gannuat a panagbangon ken dadduma pay nga aktibidad iti biag, a saanda a sipupuot iti pudpudno a kaipapanan dagiti panawen, kas iti kasasaad ti tattao idi kaaldawan ni Lot. Iti kasta, kellaat a dumteng kadakuada ti pannakadadael bayat a makumikomda kadagitoy a nadumaduma nga aktibidad.​—Lu 17:28-30; kitaenyo ti ARKITEKTURA; SARIKEDKED.