ESKRIBA

Sekretario wenno managkopia iti Kasuratan; idi agangay, tao a naedukaran iti Linteg. Ti Hebreo a sao a so·pherʹ, a nagtaud iti sao a kaipapananna ti “panagbilang,” ket naipatarus a “sekretario,” “eskriba,” “managkopia”; ket ti Griego a sao a gram·ma·teusʹ naipatarus nga “eskriba” ken “manangisuro iti publiko.” Ti termino ipamatmatna ti maysa nga adda adalna. Iti tribu ni Zabulon, adda dagidiay nagikut iti “alikamen ti maysa nga eskriba” maipaay iti panangbilang ken panangipasalista kadagiti buyot. (Uk 5:14; idiligyo ti 2Ar 25:19; 2Cr 26:11.) Adda idi dagiti eskriba, wenno sekretario, mainaig iti templo. (2Cr 34:9, 13) Ti sekretario ni Ari Jehoas nakipagtrabaho iti nangato a padi iti panangbilang iti naikontribusion a kuarta ket kalpasanna inyawatda dayta kadagidiay mangbaybayad kadagiti tangdan agpaay kadagiti trabahador a mangtartarimaan iti templo. (2Ar 12:10-12) Nagsurat ni Baruc bayat ti panagidiktar ni Jeremias. (Jer 36:32) Dagiti sekretario ni Ari Asuero ti Persia nagtrabahoda iti sidong ti panangiwanwan ni Haman iti panangisuratda iti bilin maipaay iti pannakadadael dagiti Judio, ken iti sidong ni Mardokeo idi nairuar ti pangsumra a bilin.​—Est 3:12; 8:9.

Ti Egipcio nga eskriba kadawyanna a maysa a lalaki a kameng ti nababbaba a klase ti tattao, ngem nasaririt. Nasayaat ti pannakaisuro ken pannakasanayna. Itugtugotna ti alikamenna, a buklen ti maysa a paleta nga addaan kadagiti lukong a pakaikabilan ti tinta a nadumaduma ti marisna, maysa a puronggo ti danum, ken maysa a pagyanan ti runo a brutsa. Pagaammona dagiti maar-aramat a pormas iti linteg ken iti negosio. Natangdanan iti panangsuratna iti kakasta a pormas, panangilanadna iti maidiktar, ken dadduma pay.

Idiay Babilonia, ti eskriba ket naibilang a kas propesional. Gistay kankanayon a kasapulan dagiti serbisiona, yantangay ti linteg kinalikagumanna a maisurat dagiti transaksion iti negosio ken siuumiso a pirmaan dagiti nagtulag a dasig ken masaksian. Ti sekretario, nga awitna ti pagyuritna ken ti sangkatipkel a pilana, agtugaw idi iti asideg ti ruangan ti siudad, a pakaar-aramidan ti kaaduan a negosio, ket sisasagana a patangdanan maipaay kadagiti serbisiona iti kanito a makalikaguman dagita. Nagirekord dagiti eskriba kadagiti transaksion iti negosio, nagaramidda kadagiti surat, nagisaganada kadagiti dokumento, nagaywanda kadagiti rekord iti templo, ken inaramidda ti dadduma pay nga annongen ti eskribiente.

Dagiti Hebreo nga eskriba nagakemda kas notario publiko, nagisaganada kadagiti dokumento iti panagdiborsio, ken nagirekordda iti dadduma pay a transaksion. Kadagiti laeng naud-udi a tiempo nga awanen ti naikeddeng a tangdanda, isu a ti maysa mabalinna ti makitinnawar kadakuada a nasaksakbay. Kadawyanna a maysa a dasig a karaman iti transaksion ti nangbayad iti tangdan, ngem no dadduma nagguduaan ti agsumbangir a dasig. Ni Ezequiel, iti sirmatana, nakakita iti maysa a lalaki nga addaan iti tintero ti managilista ken mangar-aramid iti trabaho a panagmarka.​—Eze 9:3, 4.

Dagiti Managkopia ti Kasuratan. Idi kaaldawan ni Esdras a padi, damo a nangrugi nga aglatak dagiti eskriba (soh·pherimʹ, “Soferim”) kas naisalsalumina a bunggoy. Isuda dagiti managkopia ti Hebreo a Kasuratan, a nakaan-annadda iti trabahoda ken maamakda unay nga agbiddut. Bayat ti panaglabas ti tiempo, nagbalinda a nakalablabes ti kinaannadna, a binilbilangda saan laeng a dagiti sao a nakopia no di ket dagiti pay letra. Sinigsiglo kalpasan ti kaadda ni Kristo ditoy daga, ti naisurat a Hebreo buklen pay laeng dagiti konsonante, ket ti pannakaikkat wenno pannakainayon ti maysa a letra masansan a binaliwanna ti kaipapanan ti maysa a sao. No adda nadlawda a sangkabassit a biddut, kas iti di umiso a pannakaisurat ti maysa a letra, dayta nga intero a benneg ti lukot naibilang a di maikari nga usaren iti sinagoga. Gapuna naikkat dayta a benneg ket nasuktan iti baro ken awan kamalina. Basaenda a sipipigsa ti tunggal sao sakbay nga isuratda. Ti panangisurat uray iti maymaysa a sao manipud iti memoria naibilang kas nadagsen a basol. In-inut a nakastrek dagiti minamaag a kaugalian. Naikuna a dagiti relihioso nga eskriba siraraem unay a punasanda ti plumada sakbay nga isuratda ti sao nga ʼElo·himʹ (Dios) wenno ʼAdho·naiʹ (Soberano nga Apo).

Ngem iti panaglabas ti tiempo, iti laksid daytoy a nakaing-inget a panagannad a mangliklik kadagiti di inranranta a biddut, nangrugi a mangaramid dagiti Soferim kadagiti kabukbukodanda a panangbalbaliw iti teksto. Iti 134 a teksto binaliwan dagiti Soferim ti orihinal a Hebreo a teksto tapno mabasa nga ʼAdho·naiʹ imbes a YHWH. Iti dadduma a teksto, ʼElo·himʹ ti sao a nausar kas sandi. Adu kadagiti panangbalbaliw ti inaramid dagiti Soferim gapu iti panaganito mainaig iti nadibinuan a nagan ken tapno maliklikan dagiti anthropomorphism, kayatna a sawen, panangdeskribir iti Dios kas addaan kadagiti natauan a galad. (Kitaenyo ti JEHOVA [Ti an-anito ilemmengna ti nagan].) Dagiti Masorete, ti naipanagan kadagiti managkopia sinigsiglo kalpasan ti kaaldawan ni Jesus ditoy daga, napaliiwda dagiti panangbalbaliw nga inaramid dagiti immun-una a Soferim, nga inlanadda dagita iti marhin wenno iti ungto ti Hebreo a teksto. Dagitoy a notasion iti marhin nagbalin a pagaammo kas Masorah. Iti 15 a teksto a masarakan iti Hebreo a teksto, adda sumagmamano a letra wenno sasao a minarkaan dagiti Soferim kadagiti naisangsangayan a marka, wenno tulnek. Mapagsusupiatan ti kaipapanan dagitoy a naisangsangayan a marka.

Iti kadawyan a Hebreo a manuskrito, ti Masorah, kayatna a sawen, ti bassit a surat kadagiti marhin ti panid wenno iti ungto ti teksto, ket aglaon iti maysa a komento iti batog ti sumagmamano a Hebreo a teksto, a kunana: “Maysa daytoy kadagiti sangapulo ket walo a Panangatur dagiti Soferim,” wenno umasping a sasao. Nabatad a naaramid dagitoy a panangatur agsipud ta dagiti orihinal a teksto a masarakan iti Hebreo a teksto agparang a kasla mangipakitada iti panangtabbaaw ken Jehova a Dios wenno di panangraem kadagiti naindagaan a pannakabagina. Uray kasano kasayaat ti ranta dayta, di nainkalintegan a panangbalbaliw daytoy iti Sao ti Dios. Maipaay iti listaan ti pagparangan dagiti panangatur dagiti Soferim, kitaenyo ti apendise ti New World Translation (Rbi8), panid 1569.

Dagiti Eskriba Kas Mannursuro iti Linteg. Idi damo, nagserbi ti papadi kas eskriba. (Esd 7:1-6) Ngem naigunamgunam unay ti panagkasapulan a maaddaan ti tunggal Judio iti pannakaammo iti Linteg. Gapuna mararaem idi dagidiay nagadal ken nakagun-od iti adu a pannakaammo, ket idi agangay, dagitoy nga eskolar nangbuangayda iti agwaywayas a bunggoy, nga adu kadakuada ti saan a padi. Idi tiempo nga immay ni Jesus ditoy daga, ti sao a “dagiti eskriba” tukoyenna ngarud ti maysa a grupo ti tattao nga aduan pannakaammo iti Linteg. Pinagbalinda kas propesional a pagsapulanda ti sistematiko a panangadal iti Linteg ken ti panangilawlawag iti dayta. Nabatad a karamanda kadagiti mannursuro iti Linteg, dagidiay nalaing iti Linteg. (Lu 5:17; 11:45) Kadawyanna a nainaigda iti narelihiosuan a sekta dagiti Fariseo, ta daytoy a sekta binigbigna dagiti panangipaulog wenno “tradision” dagiti eskriba nga idi agangay nagbalin a makatikaw, naririkut a nagbabassit ken teknikal nga al-alagaden. Ti sasao a “dagiti eskriba dagiti Fariseo” sumagmamano a daras nga agparang iti Kasuratan. (Mr 2:16; Lu 5:30; Ara 23:9) Mabalin nga ipasimudaag daytoy a ti sumagmamano nga eskriba ket Saduceo, a mamati laeng iti naisurat a Linteg. Dagiti eskriba dagiti Fariseo sireregta nga indepensaanda ti Linteg, ngem kanayonanna pay intandudoda dagiti napatanor a tradision, ket ad-adda pay a naimpluensiaanda ti kapanunotan dagiti umili ngem ti naaramidan dagiti papadi. Kangrunaanna nga adda dagiti eskriba idiay Jerusalem, ngem masarakan met ida iti intero a Palestina ken iti dadduma pay a daga iti nagtetengngaan dagiti Judio iti Pannakaiwarawara.​—Mt 15:1; Mr 3:22; idiligyo ti Lu 5:17.

Dagiti eskriba rinaraem dagiti umili ket naawaganda iti “Rabbi” (Gr., rhab·beiʹ, “Naindaklan nga apok; Natan-ok nga apok”; manipud Heb., rav, a kaipapananna ti “adu,” “naindaklan”; maysa a titulo ti panagraem a nayawag kadagiti mannursuro). Ti termino nayaplikar ken Kristo iti sumagmamano a paset ti Kasuratan. Iti Juan 1:38 naipatarus a kaipapananna ti “Mannursuro.” Iti kinapudnona, ni Jesus ti mannursuro dagiti adalanna, ngem sigun iti Mateo 23:8, pinaritanna ida a manggartem iti dayta nga awag wenno mangyaplikar iti dayta iti bagbagida kas titulo, kas iti inaramid dagiti eskriba. (Mt 23:2, 6, 7) Sibibileg a kinondenar ni Jesus dagiti eskriba dagiti Judio agraman dagiti Fariseo agsipud ta ninayonanda ti Linteg ken nangparnuayda kadagiti paglusotan tapno makaliklikda a mangtungpal iti Linteg, iti kasta kinunana kadakuada: “Pinagbalinyo nga awan kapapay-an ti sao ti Dios gapu iti tradisionyo.” Nangdakamat iti maysa a pagarigan iti daytoy: Ipalubosda a ti maysa a tao makaliklik iti panangtulongna iti ama wenno inana​—babaen ti panangikunana a ti sanikua wenno kupkupikopanna a pangtulongna koma kadagiti nagannakna ket maysa a sagut a naidedikar iti Dios.​—Mt 15:1-9; Mr 7:10-13; kitaenyo ti KORBAN.

Impanayag ni Jesus a dagiti eskriba, kas kadagiti Fariseo, nanginayonda iti adu a banag, a pinagbalinda a ti Linteg makapadagsen a suroten dagiti tattao ket pinadagsenanda dagiti tattao. Kanayonanna pay, kas maysa a grupo, awan pudpudno a panagayatda kadagiti tattao ket saanda met a tinarigagayan a tulongan ida, yantangay saanda a situtulok a mangusar iti maysa a ramay tapno palag-anen dagiti dadagsen dagiti tattao. Inayatda dagiti pammadayaw ti tattao ken dagiti natan-ok a titulo. Ti relihionda ket pammarang ken ritual; managinsisingpetda. Impakita ni Jesus no kasano a nagbalin a narigat ti pananggun-odda iti anamong ti Dios gapu iti kababalin ken ar-aramidda, a kinunana kadakuada: “Serpiente, putot dagiti karasaen, kasanokayo a makalisi iti pannakaukom idiay Gehenna?” (Mt 23:1-33) Nadagsen ti pagrebbengan dagiti eskriba, ta ammoda ti Linteg. Nupay kasta inikkatda ti tulbek ti pannakaammo. Saanda a napnek iti panagkedkedda a mangbigbig ken Jesus, daydiay pampaneknekan dagiti kopiada iti Kasuratan; imbes ketdi, dinegdeganda ti panagbasolda babaen ti nakaro a pananglappedda iti asinoman tapno saanna a bigbigen ni Jesus, wen, tapno saan nga agimdeng kenkuana.​—Lu 11:52; Mt 23:13; Jn 5:39; 1Te 2:14-16.

Iti akemda, dagiti eskriba kas “rabbi” saanda laeng a pagrebbengan ti teoretiko nga irarang-ay ti Linteg ken ti panangisuro iti Linteg no di ket addaanda met iti hudisial nga autoridad, nga ideklarada ti sentensia kadagiti pangukoman ti hustisia. Adda idi dagiti eskriba iti nangato a pangukoman dagiti Judio, ti Sanhedrin. (Mt 26:57; Mr 15:1) Saanda a patangdanan maipaay iti panangukomda, agsipud ta ti Linteg imparitna dagiti panagparangkap wenno panagpasuksok. Mabalin a nagtawid ti sumagmamano a rabbi iti kinabaknang; gistay addaanda amin iti pagsapulan, a dayta ti pagpampannakkelda, ta kabaelanda a suportaran ti bagbagida malaksid pay iti akemda kas rabbi. Nupay di maiparbeng nga umawatda iti aniaman a banag maipaay iti trabahoda kas uk-ukom, mabalin a nangnamnama ken immawatda iti tangdan maipaay iti panangisuroda iti Linteg. Mabalin a maripirip daytoy manipud sasao nga insawang ni Jesus idi pinakdaaranna ti bunggoy maipapan iti kinaagum dagiti eskriba, kasta met idi nagsao maipapan iti patangtangdanan a tao a saan a maseknan kadagiti karnero. (Mr 12:37-40; Jn 10:12, 13) Pinakdaaran ni Pedro dagiti Kristiano a pastor maibusor iti panangaramatda iti saadda tapno gumun-odda kadagiti gunggona.​—1Pe 5:2, 3.

Dagiti Managkopia ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Iti surat ni apostol Pablo kadagiti taga Colosas, ibilinna a daytoy a surat maibasa iti kongregasion dagiti taga Laodicea, sa ti surat a naggapu idiay Laodicea maibasa met kadagiti taga Colosas. (Col 4:16) Amin a surat dagiti apostol ken dagiti padada a kameng iti Kristiano a bagi a manarawidwid agpaay iti kongregasion ket awan duadua a tinarigagayan a basaen dagiti amin a kongregasion. Gapuna, naaramid dagiti kopia tapno adda pagkonsultaan inton agangay ken tapno nasaksaknap ti pannakaiwaras dagita. Dagiti kadaanan a koleksion ti sursurat ni Pablo (kopkopia dagiti orihinal) ket pammaneknek a naaramid idi ti adu a panangkopia ken panangipablaak kadagita.

Ti managipatarus iti Biblia a ni Jerome iti maikapat a siglo ken ni Origen iti maikatlo a siglo K.P. kunaenda a Hebreo ti pagsasao nga inaramat ni Mateo idi insuratna ti Ebangheliona. Kangrunaanna a naiturong dayta kadagiti Judio. Ngem adu a Judio a naimpluensiaan iti Helenismo ket karaman iti Pannakaiwarawara; gapuna, mabalin a ni Mateo a mismo ti nangipatarus iti Ebangheliona iti Griego idi agangay. Insurat ni Marcos ti Ebangheliona nangnangruna nga agpaay kadagiti managbasa a Gentil, kas ipasimudaag dagiti panangilawlawagna kadagiti kaugalian ken sursuro dagiti Judio, dagiti panangipatarusna iti sumagmamano a sasao a saan a maawatan dagiti managbasa a Romano, ken ti dadduma pay a panangilawlawag. Dagiti ebanghelio ni Mateo ken ni Marcos agpadada a nairanta a maiwaras iti nasaknap, ket gapu itoy, adu a kopia ti kasapulan a maaramid ken maibunong.

Dagiti Kristiano a managkopia masansan a saanda a propesional, ngem siaannad a kinopiada ti naipaltiing a Nakristianuan a sursurat yantangay addaanda iti panagraem ken nangato a panangikabilangan iti pateg dagita. Ti maysa a pakakitaan iti gapuanan dagitoy a nagkauna a Kristiano a managkopia isu ti kadadaanan nga adda pay laeng ita a pirsay ti aniaman kadagiti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti Papyrus Rylands No. 457. Nasuratan dayta iti agsumbangir a parupa ken aglaon laeng iti agarup 100 a letra ti Griego, kasta met a napetsaan iti umuna a kagudua ti maikadua a siglo K.P. (LADAWAN, Tomo 1, p. 323) Nupay ordinario laeng ti kasasaadna ken saanna nga ibagbaga a nasayaat a surat, maysa dayta a naannad ti pannakaaramidna a gapuanan. Makapainteres, daytoy a pirsay ket manipud iti maysa a codex a mabalbalin a naglaon iti intero nga Ebanghelio ni Juan, wenno aganay nga 66 a binulong, agarup 132 a panid amin.

Mangipaay ti Chester Beatty Biblical Papyri iti ad-adu pay a pammaneknek, ngem kadagiti naud-udi a petsa. Buklen dagitoy ti paspaset ti 11 a Griego a codex, a napataud iti nagbaetan ti maikadua ken maikapat a siglo K.P. Aglaonda kadagiti paset ti 9 a Hebreo a libro ken 15 a Kristiano a libro ti Biblia. Dagitoy ipatuldoda ti gapuanan dagiti eskriba iti dayta a tiempo, yantangay makita kadagita ti nadumaduma nga estilo ti panagsurat. Naikuna a ti maysa a codex ket “gapuanan ti nalaing a propesional nga eskriba.” Naikuna maipapan iti sabali pay: “Umiso unay ti pannakaisuratna, ket nupay saanna nga ibagbaga nga addaan nagsayaat nga estilo ti pannakaisurat, dayta ket gapuanan ti makabael nga eskriba.” Ken naikuna maipapan met iti sabali pay, “Saan a pino ti pannakaisuratna, ngem umiso ti intero a pakabuklanna.”​—The Chester Beatty Biblical Papyri: Descriptions and Texts of Twelve Manuscripts on Papyrus of the Greek Bible, ni Frederic Kenyon, London, 1933, Fasciculus I, General Introduction, p. 14; 1933, Fasciculus II, The Gospels and Acts, Text, p. ix; 1936, Fasciculus III, Revelation, Preface.

Nupay kasta, ti napatpateg pay ngem kadagitoy a galad isu ti suheto a salsalaysayenda. Kangrunaanna, pasingkedanda dagidiay a vellum a manuskrito iti maikapat a siglo a naawagan “Neutrals,” nga imbilang dagiti eskolar iti teksto a da Westcott ken Hort kas nakapatpateg; karaman kadagitoy ti Vatican No. 1209 ken ti Sinaiticus. Kanayonanna, awan dagiti linaonda a nakadkadlaw a panagiballaet a masarakan iti sumagmamano a vellum a manuskrito, daydiay nalabit biddut a naawagan iti “Western.”

Adda pay laeng ita dagiti rinibu a manuskrito a kangrunaanna a manipud iti maikapat a siglo K.P. nga agpatpatuloy. Ti napalalo a kinaannad dagiti managkopia ket nakita dagiti eskolar a siaannad a nangadal ken namagdidilig kadagitoy a manuskrito. Ti sumagmamano kadagitoy nga eskolar nagaramidda kadagiti kritikal a rebision wenno panagusig a naibatay kadagitoy a panamagdidilig. Ti kakasta a kritikal a rebision ti nakaibasaran dagiti pamunganayan a teksto maipaay kadagiti agdama a patarustayo. Kunaen dagiti eskolar a da Westcott ken Hort a “ti dagup ti mabalbalin a maawagan dakkel a panagduduma ket bassit laeng a kapaset ti intero a nabatbati a panagduduma, ket saan pay nga umanay a mangbukel iti nasursurok ngem kakasangaribu ti intero a teksto.” (The New Testament in the Original Greek, Graz, 1974, Tomo II, p. 2) Kinuna ni Sir Frederic Kenyon maipapan iti Chester Beatty Papyri: “Ti umuna ken kapatgan a konklusion a napataud iti panangusig kadagita ket makapnek ta patalgedanda ti naisangsangayan a kinasin-aw dagiti adda ita a teksto. Awan ti naipakita a nakadkadlaw wenno dakkel a panagduma agpadpada iti Daan ken Baro a Tulag. Awan dagiti napateg a panagikkat wenno panaginayon iti sasao, ket awan dagiti panagduduma a mangapektar kadagiti napapateg a kinapudno wenno doktrina. Babassit laeng a bambanag, kas iti pannakasangal ti sasao wenno ti eksakto a sasao a naaramat.”​—Fasciculus I, General Introduction, p. 15.

Maigapu iti sumagmamano a rason, bassit laeng itan ti natedda kadagiti gapuanan dagiti kaunaan a managkopia. Adu kadagiti inaramidda a kopia ti Kasuratan ti nadadael bayat ti tiempo a panangidadanes dagiti Romano kadagiti Kristiano. In-inut a nagrakaya dagitoy kas epekto ti pannakausarda. Kasta met, ti napudot, naalnaab a klima iti sumagmamano a lugar ti nakaigapuan ti napartak a panagrakaya. Kanayonanna pay, bayat a dagiti propesional nga eskriba iti maikapat a siglo K.P. sinuktanda dagiti papiro a manuskrito iti vellum a kopia, agparang a saanen a kasapulan a taginayonen dagiti daan a kopia a papiro.

Ti tinta nga inusar dagiti managkopia iti panagsuratda ket napaglaok nga iro ken tutot, a naaramid a sangkatukel ken nailaok iti danum tapno mausar. Ti plumada ket naaramid iti runo. No mapalamuyot ti murdongna babaen iti danum, umarngi iti brutsa. Dagiti lukot wenno rolio a lalat ken papiro ti naaramat a pagsuratan; idi agangay, naaramat dagiti piliego iti porma a codex a, no madait a mapagmaymaysa, masansan nga addaan iti akkub a kayo.