Ti Maudi nga Al-aldaw​—Bisin, Angol, Polusion​—Ken ti Panangasaba ti Pagarian

“Ti bisin dumteng iti sabali a porma. Dayta ti inaldaw-aldaw a bisin ta ti nasurok a 700 milion a tattao ti agsagaba. . . . Iti tinawen daytoy a ngangngani di madlaw a bisin ti mangpatpatay iti 18 agingga iti 20 milion a tattao​—nasurok a mamindua iti bilang dagiti natay iti tinawen bayat ti Gubat Sangalubongan II.”​—World Hunger​—Twelve Myths, ni Frances Moore Lappé ken ni Joseph Collins.

KAS impadto ni Jesus, ti kaputotantayo adda met bingayna kadagiti bisbisin ken kinakurang ti taraon ngem basbassit laeng ti pannakaikalinteganna ngem kadagiti napalabas a kaputotan. Apay a kasta? Agsipud ta ti moderno a teknolohia ken dagiti pamay-an ti komunikasion ken ti panagbiahe ti namagbalin koma iti bisin a maysa a banag a napalabasen. Kaskasdi, dagiti makinkukua iti daga ken dagiti politiko inusarda dagiti tattao a kas prenda, kasano man ti panagsagaba nga ipaayna kadagiti napanglaw ken kadagiti awan dagana.

Ti panagbisin agtultuloy a mamutbuteng iti Africa. Nabiit pay idi Setiembre 1987, adda pakdaar a ti Ethiopia ti mararaut manen bayat a ti “bisin agsaksaknap manen a sipapartak iti dayta a napanglaw nga Africano a pagilian,” kuna ti The New York Times. Ti dati a pangulo iti relief iti bisin iti Ethiopia kinunana: “Agparang nga addan agarup lima a milion a tattao nga inapektaran iti bisin, ket ditay ammo no kasano kakaro ti mabalin a magtengan dayta.”

Iti dayta met laeng a tiempo, dagiti report manipud iti nakalawlawa a subkontinente iti India mangipintada iti sabali pay a nakalkaldaang a ladawan a pinataud ti tikag. Ti nasional a Minister of State for Agriculture kinunana: “Agarup 60 porsiento iti dagup ti populasiontayo ti dangranto ti tikag.” Kunana pay a “daytoy a bilang ket adayo a nangatngato ngem ti immuna a pattapatta ket kaipapananna nga agarup 470 milion iti populasion a 780 milion ti naapektaran.” Pudno kadi nga aminentayo ken awatentayo dagidiay a bilang ken ti epektoda iti natauan a pamilia?

Inayonyo iti kankanayon a siklo ti bisin, dagiti laylayus, ken tikag ti nakaam-amak a gatad a maibayad iti bisin bayat ti dua a gubat sangalubongan ken dagiti epektona kalpasanna. Kas impadamag ti maysa a mannurat maipapan iti kasasaad idi 1945-46: “Adda ti sangalubongan a kinakurang iti taraon kas banag iti gubat ken ti kasasaad iti intero nga Europa . . . ket makadidigra. Iti mabiiten addanton ti nakaro a bisin iti paspaset ti Russia ken Rumania ken iti Grecia rinibo ti mabisinan agingga ken patay. Uray idiay Britania ti taraon mairasionton iti damdamo unay iti historia ti nasion.”

Wen, ti nangisit a kabayo iti bisin, a mangipalpallayog iti pagtimbanganna iti tangatang, nagsaknapen kadagiti nasnasion ket kaskasdi nga agtartaray pay laeng a mangasak iti sangatauan.​—Apocalipsis 6:5, 6.

Angol ken Saplit

Impadto ni Jesus a paset iti pagilasinan iti maudi nga al-aldaw isunto ti “angol.” (Lucas 21:11) Ti kadi maika-20 a siglo nakitanan ti bingayna iti angol ken saplit? Mangrugi iti trangkaso Español a napasamak idi pagnguduan iti Gubat Sangalubongan I ket innalana ti agarup 20 milion a biag, ti sangatauan, kas kadagiti napalabas a kapkaputotan, nasapliten kadagiti saksakit. Ngem uray pay adda dagiti dinur-asan ti siensia ken ti medisina kadagitoy maudi nga al-aldaw, ti kaadu dagiti agsakit ken matmatay ti kaskasdi nga agbilang pay laeng iti minilion iti tunggal tawen.

Kadagiti nabaknang a Makinlaud a lubong, makangngegtayo kadagiti kankanayon a panagapelar a maipaay iti pundo ken ti panangagas iti kanser, sakit ti puso, ken AIDS. Pudno, ginasgasut a ribo ti matmatay iti tinawen manipud kadagitoy ken kadagiti dadduma a saksakit. Kaskasdi, addada dagiti saksakit a mangpukpukaw kadagiti minilion iti tinawen idiay Africa, Asia, ken Latin America.

Iti librona a Mirage of Health, ni René Dubos nagsurat: “Ti malaria, dagiti dadduma nga impeksion iti protozoa, ken ti pannakaraut kadagiti igges ti gubuayan dagiti sikolohikal ken rigrigat iti ekonomia iti kaaduan kadagiti napapanglaw a luglugar.” Kas banagna, “minilion a tattao idiay Asia, Africa, ken Latin America ti agsagaba ken matay iti tinawen manipud saksakit gapu iti ariet, ti Africano a sakit a panagtuglep, wenno malaria.” Ti rigat a patauden dagitoy a saksakit ket saan a marukrukod babaen laeng iti bilang dagiti matmatay kas banag dagitoy. Kuna ni Dubos: “Ti saksakit gapu iti mikrobio saan pay a naparmek.”

Intuloy a kinuna ni Dubos: “Maisupadi iti dayta, ti kinaagum [ti puraw a tao] ti mangipaay kenkuana iti sientipiko a kinadayag ti aniaman a diskubre a mangiparangarang iti pagimbaganna.” Gapuna, ti panangipaganetget iti Makinlaud a lubong adda iti kanser ken iti sakit ti puso​—ket di met liplipatan dagiti saksakit a maiyakar babaen iti sekso. Maysa a medikal a pagiwarnak kunana nga adda ti ngangngani tallo a milion a baro a kaso iti gonorrhea iti tinawen idiay Estados Unidos laeng.

Ngem usigentay man ti narang-ay wenno ti di narang-ay a lubong, makitatayo ti pammaneknek iti ‘nabessag a kabayo iti Patay ken ti makapapatay a saplit,’ ti maikapat a kabayo iti Apocalipsis.​—Apocalipsis 6:8.

Daddadaelenna ti Daga

Iti sangalubongan, ti tao daddadaelennan ti narikut a kinatimbeng iti naturalesa iti bukodna a pagbibiagan babaen iti polusion, pananggundaway, panagliway, ken ti panangpukan dagiti kaykayo.

Ti tudo nga asido wenno ti panagtudo, gapu iti panaglaok ti tudo ken niebe nga addaan kadagiti umasok a produkto (nitrogen oxides ken asufre) manipud iti karbon ken krudo a maur-uram kadagiti planta ti koriente, ti mangap-apektar kadagiti danaw ken dagiti kabakiran iti Makin-amianan a Hemispero. Kas kuna dagiti mannurat iti libro nga Earth: “Maysa a banag iti panagtudo iti asido isu ti pannakabalbaliw dagiti adu a danaw kadagiti luglugar a kas ti New England ken Scandinavia manipud iti aduan biag ken nabunga nga ecosystems nga agbalin a nanumo, no dadduma ngangngani awanan biag, a bagi ti danum. Kas pangarigan, amin dagiti ikan ket natayen kadagiti ginasgasut a danaw iti Adirondacks, ken ngangngani 50,000 a dandanaw iti Canada ti agpegpeggad iti kasta met laeng a pagbanagan.”

No maipapan met kadagiti kabakiran, adu ti agsagsagaba manipud iti “ipapatay ti kabakiran.” “Dagiti sintomas iti ‘ipapatay ti kabakiran’ ket napaliiwen kadagiti kabakiran iti Makindaya nga Europa, ti USSR, Italia, España, Canada, Britania ken ti makingngato a Makinlaud nga America.” Dagiti isu met laeng a mannurat kunada: “Kaiyariganna, ti sangatauan agturturongen iti nagdakkelan nga eksperimento, ti adu a panangsabidong iti maysa a hemispero (ken nalabit dagiti paspaset iti sabali pay a hemispero), kalpasanna urayenna tapno kitaen no ania ti mapasamak.”

Ti pannakaparigat ti biosphere wenno lugar a pagbiagan dagiti organismo kimmaro pay babaen iti sabali pay a di malapdan a banag​—ti populasion ti lubong nabiit pay a linab-awanna ti lima a bilion. Dagiti biologo a da Anne ken Paul Ehrlich kunada: “Ngangngani amin a porma ti biag iti Daga ti agsagsagaba manipud iti iyaadu iti Homo sapiens.” Agsaknap ti tao ken usarenna dagiti bambanag. Dagiti masanguanan a kaputotan masapul nga aywananda dagiti bagbagida.

Dagiti karkarayan, dagiti baybay, ken tataaw ti marugrugitanen babaen ti awan konsiensiana a panangabuso ti tao kadagitoy a gameng. Ti ibleng, basura, ken dagiti makarugit a kemikal maibasurada kadagiti baybay a kasla dagitoy ti lokal a pagbasuraan, banag a saan a kasapulan iti biag ditoy daga.

Daytoy, ngarud, ti immuna a kaputotan iti natauan a historia a literal a nakabael a nangdadael iti daga. Itan, iti damdamo unay, ti padto iti Apocalipsis 11:18, nga agkuna a ti Dios “dadaelennanto dagidiay a mangdaddadael iti daga,” mabalin a matungpalen. Dayta masapul a mapasamak iti panagpatingga “ti panawen ti panungpalan.”​—Daniel 12:4.

Naisangsangayan a Trabaho a Panangpakdaar

Adda pay sabali a paset iti padto ni Jesus a matungtungpal iti nakaskasdaaw a pamay-an. Impadtona a maysa a dakkel a trabaho a panangasaba, ti trabaho a panangpaneknek, ti maibanag kadagiti isuamin a nasnasion sakbay ti iyaay ti panungpalan. (Mateo 24:14; Marcos 13:10) Ket dayta ti maaramid iti tiempo ti panagbiag iti kaputotan iti 1914. Daytoy ket posible laeng iti maika-20 a siglo a ti moderno nga irarang-ay ti panagbiahe, komunikasion, kompiuter, ken ti panagimaldit ti nangipalubos kadagiti Saksi ni Jehova a mangpalawa iti nasaknap nga edukasional a trabahoda kadagiti 200 a pagsasao iti isuamin a daga.

Itan dagiti Saksi mangpatpatauddan ti magasin a Pagwanawanan kadagiti 103 a pagsasao! Nasurok a 13 milion a kopia iti tunggal bilang ti maiwarwaras. Ti magasin a basbasaenyo ket maipabpablaak iti 54 a pagsasao, ken nasurok nga 11 milion a kopia ti maimalmaldit iti tunggal bilang. Ngangngani tallo ket kagudua a milion a Saksi ti kanayon a mangiyan-anunsio ti naimbag a damag iti gobierno ti Pagarian ti Dios iti ministerioda iti 210 a pagpagilian.

Daytoy a naisangsangayan a trabaho maibambanagen nupay adda ti sangalubongan a panangidadanes kadagiti paspasurotna nga impadto met ni Jesus. Wen, ti trabaho a mismo ken ti pannakalasat dagiti Saksi ni Jehova iti sangalubongan ket sibibiag a pammaneknek nga addatayon iti maudi nga al-aldaw!​—Marcos 13:9, 10.

Asidegen ti Kangitingitanna

Gapuna, iti moderno a kaitungpalan iti padto ni Jesus, amin dagitoy a paspasamak ti mangbukel iti pagilasinan iti di makita a kaadda ni Jesus ken ti maudi nga al-aldaw, wenno “ti panungpalan iti sistema dagiti bambanag.” (Mateo 24:3) (Kitaenyo ti Kahon iti panid 11.) Dagitoy ti agkaykaysa a kas maysa a jigsaw puzzle, a mangbukel iti naan-anay a ladawan a kunaenna, “Dagitoy ti maudi nga al-aldaw daytoy a sistema dagiti bambanag.”​—Kitaenyo met ti 2 Timoteo 3:1-5, 12, 13.

Nupay no adu kadagiti kasasaad nga impadto ni Jesus ti indibidual a nagparangen kadagiti immuna a kapkaputotan, ti kumbinasion amin dagitoy a nakita iti maymaysa a kaputotan saan pay a napasamak idi. Kas nakitatayon, dadduma ti pulos a di pay napaspasamak iti aniaman nga immuna a kaputotan, wenno saanda pay a naar-aramid. Dadduma ti mangur-uray pay laeng iti naan-anay a kaitungpalanda sakbay ti panagpatingga daytoy a kaputotan. Ket addada pay dadduma a paspasamak nga ur-urayen dagiti Saksi ni Jehova a buyogen iti dakkel a panaginteres. Dagidiay a paspasamak ti umun-una iti panangipaay iti Dios ti panangituray ti Pagarianna itoy a daga. Gapuna ti saludsod ket, Ania ti Sumaruno?

[Kahon iti panid 7]

Kasano ti Isusungbatyo? Nanipud 1914 . . .

1. Ania a kangrunaan a gubgubat ti napagdadangadangan?

2. Mano a kangrunaan a ginggined ti malagipyo?

3. Nagsagaba kadin ti sangatauan iti aniaman a kangrunaan a saksakit ken saplit?

4. Ania a kangrunaan a bisin ken kinakurang ti taraon ti nangsapliten iti lubong?

5. Dagiti kadi ulbod a mammadto ken ulbod a mesias imparangarangdan ti bagbagida?

6. Adda kadi pammaneknek iti kimmaro a kinaranggas ken kinadakes?

7. Adda kadi panaglamiis ti panagayat ken ti panagkakaarruba?

8. Adda kadi aniaman nga organisasion nga agkunkuna a mangiyegto iti talna iti lubong?

9. Adda kadi panagdanag dagiti nasnasion ken ti panagamak iti masanguanan?

10. Makitayo kadi ti pammaneknek iti sangalubongan a trabaho a panangikaskasaba iti Pagarian?

(Maipaay kadagiti sungbat, kitaenyo ti panid 11.)

[Kahon iti panid 11]

Dagiti Sungbat iti Salsaludsod iti Panid 7a

1. Mateo 24:7​—Dua a gubat sangalubongan (1914-18; 1939-45); Guerra Sibil nga Español (1936-39); Gubat ti Korea; Gubat ti Vietnam; Iraq-Iran; dagiti gubgubat iti Makintengnga a Daya ken dadduma pay.

2. Mateo 24:7​—Dagiti ginggined: 1920 ken 1932, Kansu, China, 200,000 ken 70,000 dagiti natay kadagitoy dua a petsa; 1923 Kanto, Japan, 142,000 ti natay; 1935, Quetta, Pakistan, 60,000 ti natay; 1939, Chillán, Chile, 30,000 ti natay; 1939, Erzincan, Turkey, 30,000 ti natay; 1960, Agadir, Morocco, 12,000 ti natay; 1970, Peru, 66,700 ti natay; 1972, Managua, Nicaragua, 5,000 ti natay; 1976, Guatemala City, Guatemala, 23,000 ti natay; 1976, Tangshan, China, 800,000 ti natay.

3. Lucas 21:11​—Sakit ti puso; kanser; AIDS; onchocerciasis (river blindness); malaria; maiyakar babaen ti sekso a saksakit.

4. Lucas 21:11​—Bisin: 1920-21, makin-amianan a China, napattapatta a 20 milion ti naapektaran; 1943-44, India, 1,500,000 natay; 1967-69, Nigeria, nasurok a 1,500,000 nga ubbing ti natay; 1975-79, Kampuchea, 1,000,000 ti natay; 1983-87, Black Africa, 22 milion a tattao ti naapektaran.

5. Mateo 24:11​—Karismatiko a relihiuso a papangulo, dagiti mesias iti TV, ken dagiti gurus itultuloyda ti mangallilaw kadagiti minilion.

6. Mateo 24:12; 2 Timoteo 3:13​—Ti krimen, kinaranggas, kinadelingkuente, ken panangabuso ti droga nasaknapdan iti kaaduan a paspaset ti lubong. Ti panaglako ti droga iti lubong nakapatauden iti kaputotan dagiti narungsot a siwayawaya a tao ken manangpapatay.

7. Mateo 24:12​—Dagiti ruruangan mabalunetandan ken makandaduan; dagiti kumagat nga aso mausarda a mangsalaknib iti sanikua; dagiti agkakaarruba masansan a dida agaammo.

8. Apocalipsis 17:3, 8-11​—Ti Liga dagiti Nasnasion ken ti Naciones Unidas.

9. Lucas 21:26​—Dua a gubat sangalubongan ti nangpataud ti di mailadawan a panagsagaba ken panagdanag. Ti pammutbuteng ti nuklear a pannakapukaw nanipud 1945 ti nangisaknapen ti buteng ken panagdanag iti isuamin a lubong.

10. Mateo 24:14​—Nasurok a tallo a milion a Saksi ni Jehova ti mangaskasaba iti ‘naimbag a damag iti pagarian ti Dios’ iti agarup 200 a pagsasao.

[Dagiti Footnote]

[Dagiti ladawan iti panid 10]

Ti bisin ap-apektaranna ti dakkel a paset iti globo

Rugrugitan ti tao ti biosphere a pakiramramananna a kadua dagiti dadduma a nabiag a parparsua

Minilion a tattao ti apektaran dagiti nadumaduma a saksakit

Maysa a naisangsangayan a trabaho a panangpakdaar ti maar-aramiden kadagiti 200 a pagsasao iti sangalubongan

[Picture Credit Line iti panid 10]

Ladawan ti FAO