Makaispal iti Biag ti Panamati iti Padto ti Biblia

ITI maudi nga iruruar ni Jesus iti templo ti Jerusalem, kinuna ti maysa kadagiti adalanna: “Mannursuro, kitaem! anian a kita dagiti bato ken anian a kita dagiti patakder!” Ti templo ti pagpannakkel ken kadayagan a pasdek iti nasion dagiti Judio. Nupay kasta, kinuna kenkuana ni Jesus: “Makitam kadi dagitoy dadakkel a patakder? Awanto a pulos ti matda ditoy a maysa a bato iti rabaw ti maysa a bato a saan a marba.”​—Marcos 13:1, 2.

Kasla di nakappapati dayta! Nagdadakkel ti dadduma kadagiti bato ti templo. Maysa pay, ti ibagbaga ni Jesus maipapan iti templo ket pamalatpatan a madadael ti Jerusalem ken nalabit ti nasion a Judio, ta ti templo ti sentro ti panagdayawda. Isu a dagiti adalan ni Jesus nagsaludsodda pay kenkuana: “Ibagam kadakami, Kaanonto a mapasamak dagitoy a banag, ket anianto ti pagilasinan inton amin dagitoy a banag maikeddengda a dumteng iti panungpalan?”​—Marcos 13:3, 4.

“Saan pay a panungpalan,” impakdaar ni Jesus. Umuna, makangngeg dagiti adalan kadagiti gubgubat, ginggined, bisin, ken angol iti nadumaduma a disso. Kalpasanna, mapasaran ti nasion a Judio dagiti nakaam-amak a didigra nga awan kaaspingna, wen, maysa a “dakkel a rigat.” Ngem bumallaet ti Dios tapno isalakanna ‘dagiti napili,’ dagiti matalek a Kristiano. Kasano?​—Marcos 13:7; Mateo 24:7, 21, 22; Lucas 21:10, 11.

Iyaalsa Maibusor iti Roma

Duapulo ket walo a tawen kalpasan ti pannakaipadto dayta, dagiti Kristiano idiay Jerusalem ur-urayenda pay laeng ti panungpalan. Naparigat ti Imperio ti Roma babaen kadagiti gubat, ginggined, bisin, ken angol. (Kitaem ti kahon iti panid 9.) Adu ti mapaspasamak a panagdadangadang idiay Judea maigapu iti turay ken puli. Ngem adda talna iti uneg ti pader ti Jerusalem. Mangmangan, agtartrabaho, makias-asawa, ken mangipaspasngay dagiti tattao a kas iti kadawyan. Pagarupen dagiti tattao a natalged ken agtalinaed ti siudad gapu iti kaadda ti dakkel a templo.

Idi agarup 61 K.P., dagiti Kristiano idiay Jerusalem nakaawatda iti surat manipud kenni apostol Pablo. Kinomendaranna ti panagibturda ngem maseknan gapu ta dadduma iti kongregasion ti saan a makabigbig iti kinaganat ti panawen. Adu ti kumapkapuy wenno saan a nagmataengan iti naespirituan. (Hebreo 2:1; 5:11, 12) Indagadag ni Pablo kadakuada: “Dikay, ngarud, ibelleng ti wayawayayo nga agsao . . . Ta ‘iti mabiit unayen a kanito,’ ket ‘daydiay umay dumtengto ket saan nga agtaktak.’ ‘Ngem daydiay nalintegko agbiagto gapu iti pammati,’ ken, ‘no isu agsanud, saan a maragsakan kenkuana ti kararuak.’” (Hebreo 10:35-38) Talaga a naintiempuan a balakad dayta! Ngem ipakitanto ngata dagiti Kristiano nga adda pammatida ken agtalinaeddanto a nasiput kadagiti kaitungpalan ti padto ni Jesus? Talaga kadi a dandanin ti panungpalan ti Jerusalem?

Bayat ti simmaganad a lima a tawen, nagtultuloy a dimmakes dagiti kasasaad iti Jerusalem. Kamaudiananna, idi 66 K.P., ti dakes a Romano a Gobernador a ni Florus innalana ti 17 a talento a pondo ti “di nabayadan a buis” manipud iti sagrado a templo. Nakapungtot dagiti Judio ket immalsada. Dagiti rebelde a Judio simrekda iti Jerusalem ket pinapatayda dagiti buyot ti Roma. Kalpasanna, situtured nga impakaammoda a nawayawayaanen ti Judea manipud iti Roma. Agkalaban itan ti Judea ken Roma!

Iti las-ud ti tallo a bulan, nagpaabagatan ti Romano a gobernador iti Siria a ni Cestius Gallus a kadua ti 30,000 a buyot tapno parmeken ti iyaalsa dagiti Judio. Simmangpet ti buyotna idiay Jerusalem bayat ti Piesta Dagiti Abong-abong ket dagus a nastrekda dagiti kaparanget ti siudad. Basbassit ti bilang dagiti rebelde isu a nagkamangda iti uneg ti templo. Di nagbayag, dagiti Romano a soldado rinugianda a dadaelen ti pader ti templo. Nagbuteng dagiti Judio, ta tabtabbaawanen dagiti pagano a soldado ti kasasantuan a disso ti Judaismo! Ngem dagiti Kristiano iti siudad nalagipda dagiti sasao ni Jesus: ‘Inton makitayo ti makarimon a banag a sitatakder iti maysa a nasantuan a disso, iti kasta dagidiay adda idiay Judea rugianda koma ti agkamang iti bambantay.’ (Mateo 24:15, 16) Ipakitada ngata nga adda pammatida kadagiti padto ni Jesus ket ipangagda ti bilinna? Kas ipakita dagiti pasamak, maispalda ti biagda no kasta ti aramidenda. Ngem kasanoda a makalibas?

Nupay awan ti nalawag a rason, pinagsanud ni Cestius Gallus ti buyotna ket nagturongda iti kosta bayat a kamkamaten ida dagiti rebelde. Nakaskasdaaw ta napaababa ti panagrigat ti siudad! Kas panangipakita iti pammatida iti naimpadtuan a pakdaar ni Jesus, dagiti Kristiano iti Jerusalem nagkamangda idiay Pella, maysa a siudad nga awan dasdasiganna nga adda iti kabambantayan iti ballasiw ti Karayan Jordan. Naintiempuan ti panaglibasda. Di nagbayag, nagsubli dagiti rebelde idiay Jerusalem ket pinilitda dagiti umili a nagtalinaed sadiay a makiraman iti iyaalsa.a Kabayatanna, natalged ti kasasaad dagiti Kristiano idiay Pella ket inur-urayda ti dadduma pay a mapasamak.

Nagbalin nga Anarkia

Iti sumagmamano a bulan, umas-asidegen iti Jerusalem ti baro a buyot ti Roma. Idi 67 K.P., indauluan ni Heneral Vespasian ken ti anakna a ni Tito ti dakkel a buyot nga 60,000. Bayat ti simmaganad a dua a tawen, nagturong idiay Jerusalem daytoy a nabileg a buyot, ket dinadaelna ti amin a lapped iti dalanna. Kabayatanna, nagdadangadang dagiti agkakaribal a grupo dagiti Judio iti uneg ti Jerusalem. Nadadael dagiti binukel nga abasto ti siudad, napatag ti lugar iti aglawlaw ti templo, ket napapatay ti nasurok a 20,000 a Judio. Nagtaktak ni Vespasian nga immadani iti Jerusalem, a kunkunana: ‘Nalalaing a Romano a heneral ti Dios ngem siak; agpipinnatay dagiti kabusormi.’

Idi natay ti Romano nga Emperador a ni Nero, nagsubli ni Vespasian idiay Roma tapno sublatenna ti trono, ket imbatina ni Tito a mangileppas iti panangsakup iti Judea. Simmangpet ni Tito idiay Jerusalem idi asidegen ti Paskua idi 70 K.P., isu a napupok dagiti umili ken dagiti peregrino iti uneg ti siudad. Pinukan ti buyotna dagiti kayo iti away iti Judea tapno agaramidda iti pito a kilometro a bakud a natitirad a pasok iti aglikmut ti nalakub a kabesera. Dayta ti impadto ni Jesus: “Dagiti kabusormo mangbangonda iti aglikmutmo iti sarikedked nga addaan natirad a kaykayo ket lakubendakanto ken parigatendaka iti tunggal sikigan.”​—Lucas 19:43.

Di nagbayag, kimmaron ti bisin iti siudad. Dagiti armado a buyot takawanda dagiti pagtaengan dagiti natayen ken dagiti agngangabit a matay. Adda maysa a desperado a babai a nangpapatay ken nangan iti maladagana, isu a natungpal ti naipadto: “Kanem ti bunga ti tianmo, ti lasag ti annakmo a lallaki ken annakmo a babbai . . . gapu iti kinairteng ken pakarigatan a pangalikubkobto kenka ti kabusormo.”​—Deuteronomio 28:53-57.

Kamaudiananna, kalpasan ti lima a bulan a pananglakub, naparmek ti Jerusalem. Nasamsam ken napuoran ti naindaklan a templo ket kalpasanna narba dagiti batona. (Daniel 9:26) Agdagup iti agarup 1,100,000 dagiti natay; adda met 97,000 a naadipen.b (Deuteronomio 28:68) Dandani awan ti Judio a nabati idiay Judea. Talaga nga awan ti kaasping dayta a pannakadidigra ti nasion, maysa a pasamak a nangbalbaliw iti panagbiag dagiti Judio mainaig iti politika, relihion, ken kultura.c

Kabayatanna, dagiti Kristiano idiay Pella naimpusuan a nagyamanda iti Dios gapu iti pannakaispalda. Gapu iti panamatida iti padto ti Biblia, naispal ti biagda!

No lagipentayo dagidiay a pasamak, imtuoden koma ti tunggal maysa kadatayo: ‘Addaanak kadi iti pammati a mangispal iti biagko bayat ti umad-adanin a dakkel a rigat? Siak kadi “ti kita nga addaan pammati nga agturong iti pannakataginayon a sibibiag ti kararua”?’​—Hebreo 10:39; Apocalipsis 7:14.

[Footnotes]

[Tsart iti panid 9]

Dagiti Paset ti Pagilasinan a Natungpal Idi Umuna a Siglo

GUBAT:

Gaul (39-40 K.P.)

Amianan nga Africa (41 K.P.)

Britania (43, 60 K.P.)

Armenia (58-62 K.P.)

Dagiti panagdadangadang iti pagilian ken kadagiti nagduduma a puli idiay Judea (50-66 K.P.)

GINGGINED:

Roma (54 K.P.)

Pompeii (62 K.P.)

Asia Menor (53, 62 K.P.)

Creta (62 K.P.)

BISIN:

Roma, Grecia, Egipto (agarup 42 K.P.)

Judea (agarup 46 K.P.)

ANGOL:

Babilonia (40 K.P.)

Roma (60, 65 K.P.)

DAGITI ULBOD A MAMMADTO:

Judea (agarup 56 K.P.)

[Mapa/Ladawan iti panid 10]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Kampania ti Roma Idiay Palestina, 67-70 K.P.

Ptolemais

Baybay ti Galilea

Pella

PEREA

SAMARIA

Jerusalem

Asin a Baybay

JUDEA

Cesarea

[Credit Line]

Mapa laeng: Naibatay kadagiti mapa a kukua ti Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. ken Survey of Israel

[Ladawan iti panid 11]

‘Agpipinnatay dagiti kabusormi.’​—Vespasian

[Dagiti Ladawan iti panid 11]

Idi 70 K.P., dagiti buyot ti Roma dinadaelda ti Jerusalem

[Picture Credit Lines iti panid 11]

Saranay: Soprintendenza Archeologica di Roma; Vespasian: Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY