DECAPOLIS

[Rehion ti Sangapulo a Siudad].

Liga wenno panagkakappon ti sangapulo a siudad (manipud Griego a deʹka, kaipapananna ti “sangapulo,” ken poʹlis, “siudad”). Ti nagan ket nagaplikar met iti rehion a nakaisentruan ti kaaduan kadagitoy a siudad.​—Mt 4:25.

Kalpasan ti panagparmek ni Alejandro a Dakkel idi agarup 332 K.K.P., timmanor dagiti Griego a kolonia idiay Siria ken Palestina, ta nalawag a nagnaed sadiay dagiti beterano manipud buybuyot ni Alejandro nga idi agangay simmaruno met dagiti imigrante a Griego ti pagsasaoda. Kaaduanna, timmaud dagitoy a kolonia kadagiti disso nga ayan idi ti il-ili dagiti Judio, idinto ta ti dadduma ket naibangonda kadagiti disso nga awanan pay iti il-ili, nangnangruna iti daya ti Karayan Jordan. Rimmang-ayda bayat ti panagturay dagiti Seleucido ti Siria ken dagiti Ptolemy ti Egipto, ngem nadadael iti kasta unay ti relatibo a kinawaywayasda idi timmanor ti Macabeo-Judio nga estado (nangrugi idi a. 168 K.K.P.). Nupay awan duadua nga adu ti Judio kadagiti populasion dagitoy a siudad, sentro pay laeng dagitoy a siudad ti Griego a kultura ken organisasion ket ngarud maikontra kadagiti kalat dagiti Macabeo. Idi a ti Palestina ket pinarmek ken inorganisar manen ni Pompey idi 63 K.K.P., sinalakniban ken pinaboran ti Roma dagitoy a Helenistiko a siudad. Napalubosanda nga agaramid kadagiti bukodda a sinsilio ken, addaanda iti dakkel a wayawaya a mangituray iti bagbagida, nupay agbalinda latta a nasungdo iti Roma ken iti gobierno ti probinsia ti Siria ket naikalikagum nga agbuisda ken mangipaayda iti lallaki nga agserbi iti militar.

Pannakabuangay ti Liga. Nalabit nga iti nagbaetan ti panagparmek ni Pompey ken ti ipapatay ni Herodes a Dakkel (a. 1 K.K.P.) adda tiempo a nabuangay ti nalukay a panagkakappon ti sangapulo kadagitoy a Helenistiko a siudad a pagaammo kas Decapolis. Agparang a ti motibo daytoy a panagkaykaysa ket gapu ta kayatda amin a suminged ti relasionda iti negosio ken kas pangdepensada met kadagiti puersa nga anti-Helenistiko nga adda iti uneg ti Palestina wenno kadagiti naranggas nga agakar-akar a tribu kadagiti desierto a rehion iti daya. Ti termino a “Decapolis” ket damo nga agparang iti Kristiano a Griego a Kasuratan ken kadagiti surat da Josephus ken Pliny a Laklakay (agpada nga idi umuna a siglo K.P.). Nupay bigbigen ni Pliny nga adda nagdudumaan a kapanunotan, dagiti sumaganad a siudad ti inlanadna a karaman kadagiti orihinal a sangapulo: Damasco, Filadelfia, Rafana, Scythopolis, Gadara, Hippo (Hippos), Dion, Pella, Galasa (Gerasa), ken Canatha. (Natural History, V, XVI, 74) Kadagitoy amin, ti laeng Scythopolis (Bet-sean) ti adda iti laud ti Jordan; gapu iti nagsayaat nga ayanna iti Ginget ti Esdraelon (Jezrael), nagserbi dayta kas napateg a disso a mamagsilpo iti Dapnis ti Mediteraneo ken kadagiti kuala. Nabatad a nairaman met ti Damasco nga adda iti naam-amianan pay a paset ti Siria gapu ta nagpateg dayta a sentro ti komersio. Ti Filadelfia (kadaanan a Rabba, agdama nga ʽAmman) ti kaabagatanan kadagiti sangapulo a siudad, agarup 40 km (25 mi) laeng iti amianan-a-daya ti makin-amianan nga ungto ti Natay a Baybay. Ti dadduma pay kadagita a siudad ket adda iti nadam-eg a rehion ti Galaad wenno iti kabangibang a Basan. Patien a ti kaaduan kadagita ket adda kadagiti kangrunaan a kalsada dayta a rehion wenno iti asidegna. Nalabit ti Canatha isu ti Kenat iti Numeros 32:42.

Idi maikadua a siglo K.P., 18 a siudad ti dinakamat ni Ptolemy nga adda iti “Decapolis,” a mangipasimudaag a ti nagan ket naaramat kas pangkaaduan nga awag laeng ken nadumaduma ti bilang dagiti siudad. Ibilang ti dadduma nga eskolar a ti Abila a dinakamat ni Ptolemy ket karaman iti orihinal a sangapulo, a kasukat ti Rafana. Aniaman kadagita, ti nabatad ket awanan ti rehion ti Decapolis kadagiti masinunuo a beddeng ken amin a naipasngat a teritoria ket saan a masakupan dagiti siudad ti Decapolis no di ket dagiti laeng distrito nga adda iti uneg ti tunggal siudad ti masakupanda.

Ti Ministerio ni Jesus ken ti Decapolis. Nupay karaman dagiti taga Decapolis kadagiti bunggoy nga immimdeng iti sursuro ni Jesus idiay Galilea (Mt 4:25), awan espesipiko a nadakamat nga impamaysana ti tiempona iti aniaman kadagiti Helenistiko a siudad ti Decapolis. Simrek ni Jesus iti rehion ti Decapolis bayat ti ministeriona idiay Galilea idi binallasiwna ti Baybay ti Galilea ket simrek iti pagilian dagiti Geraseno (wenno Gadareno sigun iti Mt 8:28). (Mr 5:1) Ngem ditoy a dagiti umili manipud kabangibang a siudad ken away dinagdagda ni Jesus a “pumanaw kadagiti distritoda” idi pinaruarna dagiti sairo ken pinalubosanna ida a sumrek iti pangen dagiti baboy, a nagbanag iti pannakatay ti pangen. Pimmanaw ni Jesus, ngem ti lalaki a winayawayaanna manipud panangituray ti sairo ket nagtulnog iti bilinna a mapan mangsaksi kadagiti kabagianna, ket inwaragawagna dagiti aramid ni Jesus a panangpaimbag idiay Decapolis. (Mr 5:2-20) Patien ti dadduma nga eskolar a ti kaadda sadiay ti pangen dagiti baboy ket kanayonan a pammaneknek a nasaknap idi ti impluensia dagiti di Judio iti dayta a rehion.

Kalpasan ti Paskua ti 32 K.P., ken apaman a nakasubli manipud panagdaliasat kadagiti rehion ti Tiro ken Sidon idiay Fenicia, dimteng ni Jesus “iti baybay ti Galilea agingga iti nagbabaetan dagiti rehion ti Decapolis.” (Mr 7:31) Iti maysa a paset daytoy a rehion pinaimbagna ti maysa a tuleng a lalaki nga adda lapped ti panagsaona ket idi agangay namilagruan a pinakanna ti bunggoy ti 4,000.​—Mr 7:32–8:9.

Naud-udi a Pakasaritaan. Sigun ken Eusebius, sakbay ti pannakadadael ti Jerusalem idi 70 K.P., dagiti Kristiano iti Judea nagkamangda iti Pella a siudad ti Decapolis iti kabambantayan a rehion ti Galaad, iti kasta impangagda ti naimpadtuan a pakdaar ni Jesus.​—Lu 21:20, 21; The Ecclesiastical History, III, V, 3.

Gapu ta karamanda kadagiti siudad ti Palestina nga addaan kadagiti Helenistiko a pagannayasan, dagiti siudad ti Decapolis ti pakakitaan iti kasta unay nga impluensia dagiti Griego. Patien a nagtenganda ti kangitingitan ti irarang-ayda bayat ti maikadua a siglo K.P., ket iti simmaganad a siglo nangrugin a marpuog ti panagkaykaysada. Ti pammaneknek iti nabileg nga impluensia dagiti Griego, kasta met iti kinabaknang dagiti siudad ti Decapolis ket makita iti makapaamanga a tedtedda dagiti teatro, ampiteatro, templo, pagdigusan, kalasugan, ken dadduma pay a patakder idiay Gerasa (agdama a Jarash) kasta met iti dadduma pay a siudad.