Libro a Mapagtalkam—Paset 6

IDI agturturay ti Imperio ti Roma, impasdek ni Jesus ti Kristianidad, ket insaknap dayta dagiti pasurotna iti nadumaduma a lugar. Makitam pay laeng dagiti kalsada, kalasugan, ken monumento nga agpaypayso nga inaramid dagiti Romano kadagiti pagilian a kas iti Britania ken Egipto. Ipalagip dagita kadatayo a ni Jesus ken dagiti apostolna ket agpaypayso met, agraman dagiti imbaga ken inaramidda. Kas pagarigan, no magnaka iti nagkauna nga Appian Way (Kalsada ni Appio), magmagnaka iti isu met la a kalsada a mabalin a nagdaliasatan ti Kristiano a ni apostol Pablo iti panagturongna idiay Roma.—Aramid 28:15, 16.

Mapagtalkan a Salaysay

Iti salaysay ti Biblia maipapan ken Jesus ken dagiti adalanna, adu ti nadakamat a historikal a pasamak idi umuna a siglo. Usigem no kasano a silalawag a tinukoy ni Lucas a mannurat iti Biblia ti tawen ti dua a nakapatpateg a pasamak: ti panangrugi ti ministerio ni Juan a Manangbautisar ken ti bautismo ni Jesus, idi nagbalin a Kristo, wenno Mesias. Insurat ni Lucas a napasamak dagita idi “maikasangapulo ket lima a tawen ti panagturay ni Tiberio Cesar [29 K.P.], idi a ni Poncio Pilato ti gobernador ti Judea, ket ni Herodes ti agturay iti distrito ti Galilea.” (Lucas 3:1-3, 21) Dinakamatna ti uppat pay a napateg nga opisial—da Felipe (kabsat ni Herodes), Lisanias, Anas, ken ni Caifas. Dagita a pito a nagan ket pasingkedan dagiti sekular a historiador. Ngem da Tiberio, Pilato, ken Herodes ti usigentayo.

Nalatak ni Tiberio Cesar, ket makita ti langana kadagiti obra ti arte. Isu ket dinutokan ti Senado ti Roma kas emperador idi Setiembre 15, 14 K.P., idi agarup 15 ti tawen ni Jesus.

Ulo ni Tiberio Cesar: Naretrato iti pammalubos ti British Museum

Mabasa ti nagan ni Poncio Pilato a kadua ti nagan ni Tiberio iti salaysay nga insurat ti Romano a historiador a ni Tacitus di nagbayag kalpasan a nakompleto ti intero a Biblia. Maipapan iti termino a “Kristiano,” insurat ni Tacitus: “Ni Kristo, a nagtaudan dayta a nagan, ket naglak-am iti kadagsenan a pannusa kadagiti ima ni Poncio Pilato, a maysa kadagiti prokuradortayo bayat ti panagturay ni Tiberio.”

Nagdinamag met ni Herodes Antipas kas ti namangon iti siudad ti Tiberias iti igid ti Baybay ti Galilea. Sadiay met ti nagnaedanna ken posible a nangpapugotanna ken Juan a Manangbautisar.

Nadakamat met kadagiti salaysay ti Biblia ti agkakapateg a paspasamak idi panawen ti Roma. Kastoy ti kuna ti Biblia maipapan iti pannakayanak ni Jesus: “Ita kadagidiay nga aldaw rimmuar ti bilin manipud ken Cesar Augusto a maipasalista ti intero a mapagnaedan a daga; (daytoy nga umuna a panagpasalista naaramid idi a ni Quirinio ti gobernador ti Siria;) ket amin a tattao nagdaliasatda tapno maipasalistada, tunggal maysa iti bukodna a siudad.”—Lucas 2:1-3.

Ni Quirinio ket agpada a dinakamat da Tacitus ken ti Judio a historiador a ni Josephus. Makita iti British Library ti orihinal a bilin ti Romano a gobernador a mangpasingked kadagita a panagpasalista wenno panagparehistro. Kastoy ti mabasa: “No masensus ti amin a balay, masapul nga agawid iti bukodda a pagtaengan ti asinoman nga iti aniaman a rason ket agnanaed iti ruar ti distritoda.”

Dinakamat met ti Biblia ti “dakkel a panagbisin . . . idi tiempo ni [Romano nga Emperador] Claudio.” (Aramid 11:28) Dayta a salaysay ket pasingkedan ti umuna-siglo a historiador a ni Josephus. Insuratna: “Talaga a nagsagabada iti bisin iti dayta a tiempo ket adu a tattao ti natay.”

Kuna pay ti Biblia iti Aramid 18:2 a “ni Claudio binilinna dagiti amin a Judio a pumanawda iti Roma.” Pasingkedan dayta ti pakasaritaan ti biag ni Claudio nga insurat ti Romano a historiador a ni Suetonius idi agarup 121 K.P. Ni Claudio “pinagtalawna amin a Judio nga adda idiay Roma,” kuna ni Suetonius, sana innayon a gapu iti gura, “kanayon a mangriribuk” dagiti Judio kadagiti Kristiano.

Sigun iti Biblia, agarup iti isu met la a tiempo a napasamak ti nadakamat a bisin, ni Herodes Agripa a naaruatan “iti naarian a kawes” ket nagbitla iti sanguanan ti tallaong a nangidaydayaw kenkuana a nagkuna: “Timek ti maysa a dios, ket saan a timek ti tao!” Kalpasan dayta, kuna ti Biblia a ni Agripa “ket kinnan dagiti igges ket nauyos ti biagna.” (Aramid 12:21-23) Insurat met ni Josephus daytoy a pasamak sa nanginayon iti sumagmamano a detalye. Imbagana a nagbitla ni Agripa a sikakawes iti “pagan-anay a naaramid nga interamente iti pirak.” Kinunana pay a ‘kellaat a nakarikna ni Agripa iti nakaro a sakit ti tian.’ Sigun ken Josephus, natay ni Agripa kalpasan ti lima nga aldaw.

Mapagtalkan a Padto

Naglaon met ti Biblia kadagiti napapateg a padto a naisurat ken natungpal idi panawen ti Roma. Kas pagarigan, idi sisasakay a simrek ni Jesus idiay Jerusalem, sinangitanna ti siudad ken impadtona no kasano a dadaelen dayta dagiti buyot ti Roma. Kinunana: “Umayto kenka dagiti aldaw inton dagiti kabusormo mangbangonda iti aglikmutmo iti sarikedked nga addaan natirad a kaykayo . . . ket saandanto a mangibati kenka iti bato iti rabaw ti bato, agsipud ta saanmo a nailasin ti tiempo a pannakasukimatmo.”—Lucas 19:41-44.

Nupay kasta, adda gundaway idi dagiti pasurot ni Jesus nga agtalaw. Kasano? Nasakbay a nangted ni Jesus kadagiti espesipiko nga instruksion. Impakdaarna: “Inton makitayo ti Jerusalem a nalikmut kadagiti nagkampo a buyot, iti kasta ammuenyo a ti pannakalangalangna immasidegen. Iti kasta dagidiay adda idiay Judea rugianda koma ti agkamang iti bambantay, ket dagidiay adda iti tengngana [ti Jerusalem] pumanawda koma.” (Lucas 21:20, 21) Posible nga inut-utob dagiti pasurot ni Jesus no kasanoda a talawan ti malaklakub a siudad.

Insurat ni Josephus ti napasamak. Idi 66 K.P., adda gobernador ti Roma a nangkompiskar iti di nabayadan a buis manipud iti paggamengan ti templo isu a nakapungtot dagiti rebelde a Judio ket pinatayda dagiti soldado ti Roma. Iti dayta nga inaramidda, arigna indeklarada ti isisinadan iti turay ti Roma. Iti arinunos dayta a tawen, nagpaabagatan ni Cestius Gallus a Romano a gobernador ti Siria a kaduana ti 30,000 a soldado. Dimtengda idiay Jerusalem bayat ti narelihiosuan a piesta. Sinerrek ni Gallus dagiti purok iti aglawlaw ti siudad ken rinugianna pay a rebbaen ti pader ti templo a nagkamangan dagiti rebelde. Kalpasanna, nagsanud ni Gallus a di ammo ti gapuna! Dagiti naragsakan a Judio dinarupda dagiti agsansanud a buyotna.

Saan a naallilaw dagiti matalek a Kristiano kadagita. Naamirisda a matungtungpalen ti nakaskasdaaw a padto ni Jesus: Ti siudad ket linakub ti nagkampo a buyot! Ket ita, gapu ta agsansanuden dagita a buyot, ginundawayanen dagiti matalek a Kristiano ti pumanaw. Adu ti napan idiay Pella, maysa a siudad dagiti Gentil nga awan dasdasiganna iti politika, a masarakan iti kabambantayan iti ballasiw ti Jordan.

Ania ti napasamak iti Jerusalem? Nagsubli dagiti buyot ti Roma nga agdagupen iti 60,000 a soldado nga indauluan ni Vespasian ken ti anakna a ni Tito. Sinerrekda ti siudad sakbay ti Paskua idi 70 K.P., a nakakubongan dagiti umili ken dayo a naguummong sadiay tapno makipiesta. Pinukanda amin a kayo iti dayta a distrito ken pinagbalinda a natitirad nga estaka sada inaramid a sarikedked iti aglawlaw ti siudad, kas iti impadto ni Jesus. Kalpasan ti agarup lima a bulan, narpuog ti siudad.

Imbilin ni Tito a mataginayon koma ti templo; ngem adda soldado a nangpuor iti dayta isu a naan-anay a nadadael—eksakto a kas iti impadto ni Jesus. Sigun ken Josephus, agarup 1,100,000 a Judio ken proselita ti natay, kaaduan ti natay iti bisin ken angol, ken 97,000 ti nakautibo. Adu ti naipan idiay Roma kas tagabo. No mapanka ita idiay Roma, mabalinmo a pasiaren ti nalatak a Colosseum nga inaramid ni Tito kalpasan a naparmekna ti Judea. Makitam met ti Arko ni Tito, a mangipalagip iti pannakaraut ti Jerusalem. Wen, mapagtalkan ti padto ti Biblia agingga iti kabassitan a detalyena. Nagpateg ngarud nga ipapusotayo ti ibagbagana maipapan iti masanguanan!

Namnama a Mapagtalkam

Idi simmaklang ni Jesus iti Romano a Gobernador a ni Poncio Pilato, nadakamatna ti maipapan iti Pagarian, wenno gobierno, a “saan a paset daytoy a lubong.” (Juan 18:36) Kinapudnona, insuro ni Jesus kadagiti pasurotna nga ikararagda dayta a naarian a gobierno. Kinunana: “Amami nga adda iti langlangit . . . Umay koma ti pagariam. Maaramid koma ti pagayatam, kas sadi langit, kasta met iti daga.” (Mateo 6:9, 10) Laglagipem a ti Pagarian ti Dios ti mangitungpal iti pagayatan ti Dios ditoy daga, saan a ti pagayatan dagiti natangsit ken ambisioso a tattao.

Ni Jesus ti Ari dayta a nailangitan a Pagarian. Ket maitunos iti orihinal a panggep ti Dios, pagbalinennanto a paraiso ti intero a daga.—Lucas 23:43.

Kaano a bumallaet ti Pagarian ti Dios kadagiti ar-aramid ti tattao? Ti napagungar a ni Jesus impasimudaagna ti sungbat idi kinunana ken apostol Juan, a nakabalud idi iti isla ti Patmos bayat ti panagturay ti Romano nga emperador a ni Domitian, a kabsat ni Tito. Impalgak ni Jesus: “Adda pito nga ar-ari: lima ti natnagen, maysa ti adda, ti sabali saan pay a dimteng, ngem inton dumteng masapul nga agtalinaed iti bassit a kanito.”—Apocalipsis 17:10.

Idi insurat dayta ni Juan, lima nga “ar-ari,” wenno imperio, ti limmabasen: Egipto, Asiria, Babilonia, Medo-Persia, ken Grecia. Ti maysa nga “adda,” wenno agturturay idi panawen ni apostol Juan ket ti Roma. Gapuna, maymaysan ti natda—ti maudi a kabilgan a turay iti lubong sigun iti salaysay ti Biblia. Ania dayta a turay? Kasano kapaut ti panagturayna? Masungbatan dagita iti sumaganad a ruar ti Agriingkayo!