MATEO, NAIMBAG A DAMAG SIGUN KEN

Ti naipaltiing a salaysay maipapan iti biag ni Jesu-Kristo nga awan duadua nga insurat idiay Palestina ti sigud nga agsingsingir iti buis a ni Mateo, wenno Levi. Daytoy ti umuna a libro iti Kristiano a Griego a Kasuratan ken naibilang nga isu ti umuna a naisurat nga Ebanghelio nanipud pay kadagidi nagkauna a tiempo. Ti rugi ti salaysay ni Mateo ket maipapan iti kapuonan ni Jesus kas tao, sumaruno ti pannakaipasngayna, sa agngudo iti panangbilin ni Kristo kadagiti pasurotna kalpasan ti panagungarna, a mapanda ‘mangaramid iti ad-adalan kadagiti tattao iti amin a nasion.’ (Mt 28:19, 20) Ngarud, saklawenna ti tiempo iti nagbaetan ti pannakaipasngay ni Jesus idi 2 K.K.P. ken ti panagkikitada kadagiti adalanna sakbay nga immuli idiay langit idi 33 K.P.

Tiempo ti Pannakaisuratna. Patalgedan dagiti naipirma a masarakan iti ngudo ti Ebanghelio ni Mateo iti adu a manuskrito (a napetsaanda amin kalpasan ti maikasangapulo a siglo K.P.), a ti salaysay ket naisurat idi agarup maikawalo a tawen kalpasan ti iyuuli ni Kristo (a. 41 K.P.). Maitunos met daytoy kadagiti pammaneknek a mismo ti libro. Ti saanna a panangtukoy iti kaitungpalan ti padto ni Jesus maipapan iti pannakadadael ti Jerusalem ti mangipasimudaag a naisurat dayta sakbay ti 70 K.P. (Mt 5:35; 24:16) Ket ti sasao nga “agingga itoy met laeng nga aldaw” (27:8; 28:15) ipasimudaagna nga adun a tiempo ti naglabas nanipud pannakaaramid dagiti nadakamat a pasamak agingga iti tiempo ti pannakaisuratna.

Sigud a Naisurat iti Hebreo. Ti pammaneknek manipud sabali a gubuayan a mangipakita a sigud nga insurat ni Mateo iti Hebreo daytoy nga Ebanghelio ket nanipud pay ken Papias ti Hierapolis, idi maikadua a siglo K.P. Inadaw ni Eusebius ti imbaga ni Papias nga: “Inummong ni Mateo dagiti orakulo iti Hebreo a pagsasao.” (The Ecclesiastical History, III, XXXIX, 16) Idi rugrugi ti maikatlo a siglo, tinukoy ni Origen ti salaysay ni Mateo ket idi insalaysayna dagiti uppat nga Ebanghelio inadaw ni Eusebius ti kinunana a ti “umuna ket naisurat iti Hebreo a pagsasao . . . sigun ken Mateo, a sigud nga agsingsingir iti buis ngem idi agangay nagbalin nga apostol ni Jesu-Kristo. . . . ” (The Ecclesiastical History, VI, XXV, 3-6) Insurat ti eskolar a ni Jerome (idi maikapat ken maikalima a siglo K.P.) iti librona a De viris inlustribus (Maipapan Kadagiti Natan-ok a Lallaki), kapitulo III, a ni Mateo “insuratna ti maysa nga Ebanghelio ni Kristo idiay Judea iti Hebreo a pagsasao ken letra agpaay a pagimbagan dagidiay nakugit a namati. . . . Kanayonanna pay, ti Hebreo a mismo ket naitalimeng agingga itoy nga aldaw iti libraria ti Cesarea, nga inkagumaan a ginupgop ti martir a ni Pamphilus.”​—Patarus manipud Latin a teksto nga inurnos ni E. C. Richardson ken naipablaak kadagiti serye ti “Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,” Leipzig, 1896, Tomo 14, p. 8, 9.

Naikuna a kalpasan a ginupgop ni Mateo ti salaysayna iti Hebreo, mabalin nga isu a mismo ti nangipatarus iti dayta iti Koine, ti kadawyan a Griego.

Ti Impormasion a Masarakan Laeng iti Ebanghelio ni Mateo. Ipakita ti panangsukimat iti salaysay ni Mateo a ti nasurok nga 40 porsiento kadagiti linaonna nga impormasion ket awan iti dadduma pay a tallo nga Ebanghelio. Naidaddaduma ti kapuonan ni Jesus nga inlanad ni Mateo (Mt 1:1-16), ta naiduma dayta iti panangidatag ni Lucas (Lu 3:23-38). Agminar a no pagdiligen dagiti dua nga Ebanghelio, inlanad ni Mateo ti kapuonan ni Jesus maibatay iti linteg babaen ken Jose a pannakaamana, idinto ta nalawag nga inlanad ni Lucas ti kapuonan ni Jesus maibatay iti pudpudno a nagtaudanna. Ti dadduma pay a pasamak a nadakamat laeng iti salaysay ni Mateo ket: ti reaksion ni Jose idi nagsikog ni Maria, ti panagparang ti maysa nga anghel ken Jose iti maysa a tagtagainep (Mt 1:18-25), ti isasarungkar dagiti astrologo, ti panagkamang idiay Egipto, ti pannakapapatay ti ubbing a lallaki idiay Betlehem ken kadagiti distritona (kap 2), ken ti tagtagainep ti asawa ni Pilato maipapan ken Jesus (27:19).

Saan a nadakamat iti dadduma pay nga Ebanghelio ti di kumurang a sangapulo a parabulo, wenno pangngarig a masarakan iti salaysay ni Mateo. Karaman ditoy ti uppat a masarakan iti kapitulo 13, dagiti pangngarig maipapan kadagiti dakes a ruot iti talon, nakadulin a gameng, “maysa a perlas a nangato ti pategna,” ken ti iket. Ti dadduma pay ket dagiti pangngarig maipapan iti awanan asi nga adipen (Mt 18:23-35), trabahador iti kaubasan (20:1-16), kasar ti anak ti ari (22:1-14), sangapulo a birhen (25:1-13), ken talento (25:14-30).

No dadduma, mangipaay ni Mateo kadagiti kanayonan a detalye. Nupay agparang met iti salaysay ni Lucas (Lu 6:17-49) dagiti sasao a nadakamat iti Sermon iti Bantay, ti Ebanghelio ni Mateo ket ad-adda a detalyado. (Mt 5:1–7:29) Nupay dinakamat da Marcos, Lucas, ken Juan ti namilagruan a pannakapakan ti agarup 5,000 a lallaki, innayon ni Mateo ti sasao a “malaksid dagiti babbai ken ub-ubbing.” (Mt 14:21; Mr 6:44; Lu 9:14; Jn 6:10) Dua a lallaki a nagunggan iti sairo ti dinakamat ni Mateo a nasabet ni Jesus iti pagilian dagiti Gadareno, idinto ta maysa laeng ti tinukoy da Marcos ken Lucas. (Mt 8:28; Mr 5:2; Lu 8:27) Dinakamat met ni Mateo a dua a lallaki a bulsek ti napaimbag iti maysa a gundaway, idinto ta maysa laeng ti dinakamat da Marcos ken Lucas. (Mt 20:29, 30; Mr 10:46, 47; Lu 18:35, 38) Siempre, umiso amin dagitoy a mannurat nga adda maysa a tao a natukoy iti tunggal pasamak. Ngem masansan a mas espesipiko ni Mateo no maipapan iti bilang. Nalabit maigapu daytoy iti sigud a pagsapulanna kas agsingsingir iti buis.

Ti Panagadaw ni Mateo iti Hebreo a Kasuratan. Naikuna a ti Ebanghelio ni Mateo ket naglaon iti agarup sangagasut a panangtukoy iti Hebreo a Kasuratan. Agarup 40 kadagitoy ket aktual a naadaw kadagiti teksto. Karaman kadagitoy dagiti mismo a panagadaw ken panangtukoy ni Kristo iti Hebreo a Kasuratan, a pakairamanan dagiti sumaganad: dagiti kabusor ti tao isunto dagiti bukodna a sangakabbalayan (Mt 10:35, 36; Mik 7:6); natukoy ni Juan a Manangbautisar nga isu ti “Elias” nga umay (Mt 11:13, 14; 17:11-13; Mal 4:5); panagpada dagiti kapadasan ni Jesus ken ni Jonas (Mt 12:40; Jon 1:17); ti bilin a dayawen dagiti nagannak (Mt 15:4; Ex 20:12; 21:17); panagserbi iti Dios ngem iti laeng bibig (Mt 15:8, 9; Isa 29:13); kasapulan ti dua wenno tallo a saksi (Mt 18:16; De 19:15); sasao maipapan iti panagasawa (Mt 19:4-6; Ge 1:27; 2:24); nadumaduma a bilin (Mt 5:21, 27, 38; 19:18, 19; Ex 20:12-16; 21:24; Le 19:18; 24:20; De 19:21); ti templo ket nagbalin a “rukib dagiti mannanakaw” (Mt 21:13; Isa 56:7; Jer 7:11); saanda a panangawat ken Jesus, “ti bato” a nagbalin a “kangrunaan a bato a pasuli” (Mt 21:42; Sal 118:22, 23); dagiti kabusor ti Apo ni David ket maikabil iti baba dagiti sakana (Mt 22:44; Sal 110:1); makarimon a banag iti nasantuan a disso (Mt 24:15; Da 9:27); nawarawara dagiti adalan ni Jesus (Mt 26:31; Zac 13:7); ni Kristo ket kasla binaybay-an ti Dios (Mt 27:46; Sal 22:1). Nailanad met ti sasao nga imbaga ni Jesus idi sinarangetna dagiti sulisog ni Satanas.​—Mt 4:4, 7, 10; De 8:3; 6:16, 13.

Makapainteres met ti naipaltiing a panangyaplikar ni Mateo kadagiti padto ti Hebreo a Kasuratan maipapan ken Jesus, a pinaneknekanna a ni Jesus ti naikari a Mesias. Sigurado a daytoy a banag ti nangnangruna a pakaseknan unay dagiti Judio, nga orihinal a nakairantaan dayta a salaysay. Karaman kadagita a padto ti: pannakaipasngay ni Jesus babaen iti maysa a birhen (Mt 1:23; Isa 7:14); pannakayanakna idiay Betlehem (Mt 2:6; Mik 5:2); pannakaayabna manipud Egipto (Mt 2:15; Os 11:1); panagdung-aw gapu kadagiti napapatay nga ubbing (Mt 2:16-18; Jer 31:15); panangisagana ni Juan a Manangbautisar iti dalan nga agpaay ken Jesus (Mt 3:1-3; Isa 40:3); ministerio ni Jesus a mangyeg iti lawag (Mt 4:13-16; Isa 9:1, 2); panangawitna kadagiti sakit ti tattao (Mt 8:14-17; Isa 53:4); panagusarna kadagiti pangngarig (Mt 13:34, 35; Sal 78:2); iseserrek ni Jesus iti Jerusalem a sisasakay iti urbon ti asno (Mt 21:4, 5; Zac 9:9); naliputan ni Kristo iti 30 a kapisi a pirak (Mt 26:14, 15; Zac 11:12).

Umiso ken Makagunggona a Rekord. Gapu ta aktual a nasaksian ni Mateo ti ministerio ni Jesus, ta isu ket nasinged a kadua ni Kristo kadagidi naud-udi a tawen ti panagbiagna ditoy daga, saan ngarud a pakasdaawan a nailanad ni Mateo ti makatukay ken makagunggona nga Ebanghelio. Daytoy a rekord maipapan iti biag ni Jesu-Kristo ket magun-odantayo manipud iti inlanad ti sigud nga agsingsingir iti buis. Ni Mateo ket tinulongan ti espiritu ti Dios tapno malagipna a detalyado ti sinao ken inaramid ni Jesus ditoy daga. (Jn 14:26) Gapuna, ni Jesus ti Nazaret ket siuumiso a nailadawan ni Mateo kas daydiay dungdungnguen nga Anak ti Dios nga addaan iti nadibinuan nga anamong, kas daydiay immay “tapno agserbi ken tapno itedna ti kararuana kas subbot a kasukat dagiti adu,” ken kas ti naipadto a Mesianiko nga Ari a dumteng buyogen ti dayag. (Mt 20:28; 3:17; 25:31) Idi adda ditoy daga ni Jesus, dinakamatna ti ar-aramidna ken sikokompiansa a naikunana: “Dagiti napanglaw maidekdeklara kadakuada ti naimbag a damag.” (11:5) Nakaad-adu a tattao iti agdama, Judio ken saan a Judio, ti magunggonaan iti kasta a naimbag a damag ti Pagarian a nailanad iti Ebanghelio ni Mateo.​—Mt 4:23, Rbi8 ftn.

[Kahon iti panid 291]

DAGITI TAMPOK TI MATEO

Salaysay ni apostol Mateo maipapan iti biag ni Jesus; kangrunaanna a naisurat a dagiti Judio ti nakairantaanna, ipakita daytoy nga Ebanghelio a ni Jesus ti naipadto a Mesianiko nga Ari

Ti kaunaan nga Ebanghelio a naisurat, nalabit idi damo naputar iti Hebreo agarup walo a tawen kalpasan ti ipapatay ken panagungar ni Kristo

Dagiti detalye ti biag ni Jesus tungpalenda dagiti Mesianiko a padto

Mayanak ni Jesus iti maysa a birhen, kaputotan ni Abraham iti linia ni David, idiay Betlehem (1:1-23; 2:1-6)

Magudas dagiti ubbing a lallaki; isu maayaban manipud Egipto (2:14-18)

Dumakkel idiay Nazaret; ni Juan a Manangbautisar isaganana ti dalan maipaay kenkuana (2:23–3:3)

Isu agbalin a lawag idiay Galilea (4:13-16)

Mangaramid iti adu a namilagruan a panangpaimbag (8:16, 17)

Siraragsak a tumulong kadagiti nanumo (12:10-21)

Mangisuro, nga agaramat kadagiti pangngarig; di makaawat ti puspuso ti adu a tattao (13:10-15, 34, 35)

Agsakay ni Jesus a sumrek iti Jerusalem iti urbon ti maysa nga asno; isu idir-i dagiti bunggoy kas ti Anak ni David ngem laksiden dagiti Judio a “managibangon” (21:1-11, 15, 42)

Liputan ni Judas maipaay iti 30 a kapisi a pirak, a dayta a kuarta idi agangay naaramat a panggatang iti maysa a talon ti agdamdamili (26:14, 15, 48, 49; 27:3-10)

Mawarawara dagiti adalanna (26:31)

Adda ni Jesus iti tanem iti paspaset ti tallo nga aldaw (12:39, 40)

Iwaragawag ni Jesus ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios

Kalpasan ti pannakaaresto ni Juan, iwaragawag ni Jesus: “Ti pagarian ti langlangit asidegen” (4:12-23)

Sarungkaranna dagiti amin a siudad ken purok ti Galilea tapno ikasabana ti naimbag a damag ti Pagarian (9:35)

Bilinenna ti 12 nga adalanna ken ibaonna ida a mangasaba maipapan iti Pagarian (10:1–11:1)

Mangipalgak kadagiti kinapudno maipapan iti Pagarian, a dakamatenna dagiti pangngarig maipapan iti managmula, trigo ken dakes a ruruot, bukel ti mustasa, lebadura, gameng a naidulin iti maysa a talon, perlas a nangato ti pategna, iket, trabahador iti maysa a kaubasan, dua nga annak, nadadangkes nga agtaltalon, ken padaya ti kasar maipaay iti anak ti maysa nga ari (13:3-50; 20:1-16; 21:28-41; 22:1-14)

Sungbatanna ti saludsod dagiti adalanna maipapan iti pagilasinan ti kaaddana, nga iramanna iti sungbatna ti padto maipapan iti sangalubongan a pannakaikasaba ti naimbag a damag ti Pagarian (24:3–25:46)

Ibutaktak ni Jesus ti kinamanaginsisingpet dagiti panguluen ti relihion

Ipakitana a di umiso ti panangiladawanda iti panggep ti Sabbath ket dagiti tradisionda pagbalinenda nga awan kapaypay-an ti Sao ti Dios (12:3-7; 15:1-14)

Ibutaktakna ti kaawan ti pammatida, ti manangpapatay nga espirituda, ti panaginsisingpet ken panagpannakkelda (12:24-42; 16:1-4; 21:43-45; 23:2-36)

Ilatakna ti naan-anay a saanda a panangikankano iti kinahustisia, asi, ken kinamatalek (23:23, 24; 9:11-13)

Mangipaay ni Jesus iti nasayaat a pammatigmaan kadagiti pasurotna

Iti Sermon iti Bantay, ipakita ni Jesus no apay a pudpudno a naragsak dagiti adalanna; mamakdaar maibusor iti pungtot ket idagadagna kadakuada a makikappiada iti maysa ken maysa ken ayatenda uray dagiti kabusorda; dakamatenna ti peggad iti mannakikamalala a pampanunot; mamatigmaan maibusor iti panaginsisingpet, isurona no kasano ti agkararag, mamakdaar maibusor iti materialismo, ken ibalakadna a sapulen nga umuna ti Pagarian ti Dios ken ti kinalintegna; ballaaganna dagiti dumdumngeg kenkuana a saanda nga agbalin a manangbabalaw unay, ibagana kadakuada a patinayon nga agkararagda, ken idagadagna kadakuada a bigbigenda a nailet ti dalan nga agturong iti biag ket rumbeng a mangpataudda iti nasayaat a bungbunga (5:1–7:27)

Iparegta ni Jesus ti kinapakumbaba ken mamakdaar maibusor iti panangitibkol iti sabsabali; ipakitana no kasano a risuten dagiti di pagkikinnaawatan (18:1-17, 21-35)

Dakamatenna ti Nakristianuan a pagalagadan maipaay iti panagasawa ken diborsio (19:3-9)

Ipapatay ken panagungar ti Anak ti Dios

Iti rabii ti Paskua, iyussuat ni Jesus ti Panglaglagip iti umad-adanin nga ipapatayna (26:26-30)

Maliputan ken maaresto, ukomen ti Sanhedrin kas maikari iti ipapatay (26:46-66)

Usigen ni Pilato, kalpasanna masapsaplit, marabrabak, ken mailansa (27:2, 11-54)

Maitabon ni Jesus; mapagungar ken agparang kadagiti pasurotna; parebbenganna ida a mapan ken mangaramid iti ad-adalan kadagiti tattao iti amin a nasion (27:57–28:20)