JUDEA

[manipud Heb., Ken (Kukua ni) Juda].

Di masigurado dagiti eksakto a beddeng daytoy a rehion ti Palestina. Agparang a sinaklaw ti Judea ti maysa a lugar a napattapatta nga addaan kalawa a 80 km (50 mi) manipud daya nga agpalaud ken agarup 50 km (30 mi) manipud amianan nga agpaabagatan. Nagsaad ti Samaria iti amianan ken ti Idumea iti abagatan. Ti makindaya a beddengna isu ti Natay a Baybay ken ti Ginget Jordan. Nupay kasta, idi a ti teritoria ti Idumea nairaman iti Judea, agparang a ti makin-abagatan a beddengna ket nangrugi manipud baba ti Gaza iti laud agingga iti Masada iti daya.

Ti ipapanaw ni Jesus iti Galilea ken ti idadatengna “kadagiti beddeng ti Judea iti ballasiw ti Jordan” a natukoy iti Mateo 19:1 mabalin a kaipapananna a pimmanaw ni Jesus manipud Galilea, bimmallasiw iti Jordan, sa simrek iti Judea a limmasat iti Perea.

Ni Herodes a Dakkel ti “ari ti Judea” idi tiempo ti pannakayanak da Juan a Manangbautisar ken ni Jesus. (Lu 1:5) Sakbay dayta, napagbalin ni Herodes kas ari ti Judea babaen iti senado ti Roma. Idi agangay limmawa ti sakupna, ket idi tiempo ti ipapatayna saklawennan ti Judea, Galilea, Samaria, Idumea, Perea, ken ti dadduma pay a rehion. Ni Arquelao nga anak ni Herodes a Dakkel tinawidna ti panangituray iti Judea, Samaria, ken Idumea. (Idiligyo ti Mt 2:22, 23.) Ngem kalpasan ti pannakaidestierona, ti Judea ket inturayanen dagiti gobernador ti Roma nga idiay Cesarea ti opisial a pagtaenganda. Malaksid iti ababa a panagturay ni Herodes Agripa I kas ari iti Palestina (Ara 12:1), dagiti gobernador ti nangtarawidwid iti Judea agingga iti iyaalsa dagiti Judio idi 66 K.P.

Idi arinunos ti umuna a siglo K.K.P., ti naikari a Mesias, ni Jesus, nayanak idiay Betlehem iti Judea kas kaitungpalan ti padto. (Mt 2:3-6; Lu 2:10, 11) Kalpasan ti isasarungkar ti sumagmamano nga astrologo a taga Daya, ni Jose a pannakaama ni Jesus nagkamang idiay Egipto a kaduana ti pamiliana agsipud ta binallaagan ti anghel iti maysa a tagtagainep maipapan iti panggep ni Herodes a Dakkel a mangpapatay iti ubing. Kalpasan ti ipapatay ni Herodes, saanen a nagsubli ni Jose idiay Judea no di ket nagyan idiay Nazaret iti Galilea. Daytoy ket gapu ta ni Arquelao nga anak ni Herodes ti agturturay idi iti Judea ken dayta met ti impakdaar ti Dios ken Jose iti maysa a tagtagainep.​—Mt 2:7-23.

Idi primavera ti 29 K.P., idi rinugian ni Juan a Manangbautisar ti trabahona a panangisagana iti idadateng ti Mesias, ti Judea ket iturturayan ti Romano a Gobernador Poncio Pilato. Adu, agraman dagiti taga Judea, ti nakangngeg iti panangaskasaba ni Juan idiay Let-ang ti Judea ket nabautisaranda kas simbolo ti panagbabawi. (Mt 3:1-6; Lu 3:1-16) Idi inrugi ni Jesus ti ministeriona nakurang a walo a bulan kalpasanna, naipaayan dagiti agnanaed iti Judea iti kanayonan a gundaway nga agsubli ken Jehova buyogen ti naan-anay a puso. Adda pay ketdi tiempo nga ad-adu a tao ti binautisaran dagiti adalan ni Jesus ngem kadagiti intaneb ni Juan a Manangbautisar. (Jn 3:22; 4:1-3) Kalpasan ti panagturong ni Jesus idiay Galilea, simmurot kenkuana ti dadakkel a bunggoy manipud Jerusalem ken Judea ket nagunggonaanda iti ministeriona sadiay. (Mt 4:25; Mr 3:7; Lu 6:17) Kas kadagiti taga Galilea, adu kadagitoy a taga Judea ti mabalin a damo a naginteres idi nakitada dagiti inar-aramid ni Jesus idiay Jerusalem bayat ti piesta (Paskua, 30 K.P.). (Jn 4:45) Nagsaknap met iti intero a Judea ti damag maipapan kadagiti milagro ni Jesus idiay Galilea, kas ti pannakapagungar ti kakaisuna nga anak ti maysa a balo idiay Nain.​—Lu 7:11-17.

Nupay kasta, napasaran ni Jesus ti nakaro nga ibubusor dagiti panguluen ti relihion idiay Judea. Agparang a dakdakkel ti impluensia dagitoy a taga Judea ngem kadagiti taga Galilea. Sipud idi Paskua ti 31 K.P., saanen a natalged ni Jesus idiay Judea. (Jn 5:1, 16-18; 7:1) Nupay kasta, tinabunuanna dagiti piesta idiay Jerusalem ket inusarna ti gundaway tapno mangasaba. (Jn 7:10-13, 25, 26, 32; 10:22-39) Nalabit manipud Judea nga imbaon ni Jesus ti 70 nga adalanna kalpasan ti Piesta dagiti Abong-abong idi 32 K.P. (Lu 10:1-24) Idi agangay, iti laksid dagiti napalabas a gandat a panangubor kenkuana, inkeddeng ni Jesus ti mapan idiay Judea idi naammuanna a natay ti gayyemna a ni Lazaro. Ti panangpagungar ni Jesus ken Lazaro idiay Betania ket inaramat dagiti panguluen ti relihion kas kanayonan a rason iti panangikagumaanda a mangpapatay kenkuana. Kinuna ti sumagmamano kadakuada: “No isu baybay-antayo a kastoy, maaddaandanto amin iti pammati kenkuana, ket umayto dagiti Romano ket ikkatendanto agpadpada ti lugartayo ken ti nasiontayo.”​—Jn 11:5-8, 45-53.

Nupay ti umuna a tallo nga Ebanghelio kangrunaanna a salaysayenda ti ministerio ni Jesus idiay Galilea (nalabit gapu ta ad-adu ti nangipangag sadiay), saan a binaybay-an ni Jesus ti Judea. Pudno a kasta agsipud ta uray la naikuna dagiti kabusorna iti saklang ni Pilato: “Riribukenna dagiti tattao babaen ti panangisurona iti intero a Judea, a nangrugi pay manipud Galilea agingga ditoy.”​—Lu 23:5.

Kalpasan ti ipapatay ken panagungar ni Kristo Jesus, nagtultuloy a naipaayan ti Jerusalem ken Judea iti naan-anay a panangsaksi. (Ara 1:8) Idi aldaw ti Pentecostes, 33 K.P., awan duadua a karaman dagiti taga Judea kadagiti 3,000 a nangipangag iti panangasaba ni Pedro ket nabautisaranda. Kalpasanna, nagtultuloy a rimmang-ay ti kongregasion Kristiano idiay Jerusalem (Ara 2), nupay adda dagiti ibubusor. (Ara 4:5-7, 15-17; 5:17, 18, 40; 6:8-12) Kalpasan ti pannakaubor ti Kristiano a ni Esteban, dimteng ti nakaro a pannakaidadanes nga uray la “isuamin malaksid dagiti apostol . . . naiwarawarada kadagiti amin a rehion ti Judea ken Samaria.” (Ara 8:1) Ngem imbes nga agbalin a lapped daytoy a pannakaiwarawara, nagbanag dayta iti pannakaisaknap ti Nakristianuan a mensahe, ket nalawag nga adda dagiti nabuangay a baro a kongregasion idiay Judea ken iti dadduma pay a lugar. (Ara 8:4; Ga 1:22) Kalpasan ti pannakakomberte ti manangidadanes a ni Saulo a taga Tarso, “ti kongregasion iti intero a Judea ken Galilea ken Samaria simrek iti maysa a panawen ti talna, a mapabpabileg; ket nagtultuloy nga immadu bayat a magmagna dayta iti panagbuteng ken Jehova ken iti panangliwliwa ti nasantuan nga espiritu.” (Ara 9:31) Ni apostol Pablo, a sigud a manangidadanes, nangaskasaba a mismo idiay Jerusalem ken Judea. (Ara 26:20) Kas bunga dagiti panagregget ni Pablo ken ti dadduma pay, naipasdek dagiti baro a kongregasion dagiti Kristiano, ket dagiti apostol ken dagiti lallakay iti kongregasion ti Jerusalem nagserbida kas manarawidwid a bagi maipaay kadagitoy amin a kongregasion.​—Ara 15:1-33; Ro 15:30-32.

Nalawag a napanglaw idi ti adu kadagiti Judio a Kristiano nga agnanaed idiay Judea. Sigurado ngarud a naparegtada unay iti inawatda a boluntario a tulong nga inyurnos dagiti Kristiano a kakabsatda manipud dadduma a paset ti daga a nairanta maipaay kadakuada. (Ara 11:28-30; Ro 15:25-27; 1Co 16:1-3; 2Co 9:5, 7) Bayat ti panangitultuloyda iti matalek a panagserbida, dagiti Judio a Kristiano idiay Judea nagsagabada iti nakaro a pannakaidadanes manipud kadagiti di manamati a kailianda. (1Te 2:14) Kamaudiananna, idi 66 K.P., idi nagsanud dagiti buyot ti Roma nga indauluan ni Cestius Gallus manipud iti pananglakubda iti Jerusalem, nagtalaw dagitoy a Kristiano manipud Jerusalem ken Judea bilang panagtulnogda iti naimpadtuan a sasao ni Jesus ket nagturongda kadagiti bambantay, iti kasta nalasatanda ti nakaam-ames a pannakadadael a naipagteng iti Jerusalem idi 70 K.P.​—Mt 24:15, 16; Mr 13:14; Lu 21:20, 21.