LUBONG

Daytoy ti gagangay nga Iloko a termino a naaramat iti pannakaipatarus ti Griego a koʹsmos iti amin a pagparanganna iti Kristiano a Griego a Kasuratan malaksid iti 1 Pedro 3:3, a sadiay naipatarus nga ‘arkos.’ Ti “lubong” mabalin a kaipapananna ti (1) sangatauan iti pakabuklanna, aniaman ti moral a kasasaadda wenno dana ti panagbiagda, (2) urnos wenno balabala dagiti natauan a kasasaad nga iti dayta a mayanak ken agbiag ti maysa a tao (ket daytoy a kaipapanan umas-asping no dadduma iti Griego nga ai·onʹ, “sistema ti bambanag”), wenno (3) reprep a tattao iti sangatauan a naisina kadagiti naanamongan nga adipen ni Jehova.

Iti King James Version, naaramat ti “lubong” kas patarus ti koʹsmos kasta met ti tallo a sabsabali pay a Griego a sasao iti sumagmamano a pannakaipatarus dagita (ge; ai·onʹ; oi·kou·meʹne) ken ti lima a nagduduma a Hebreo a sasao (ʼeʹrets; cheʹdhel; cheʹledh; ʽoh·lamʹ; te·velʹ). Namataud daytoy iti nalibeg wenno makatikaw a panaglalaok dagiti kaipapanan, iti kasta nagbalin a narigat ti maaddaan iti umiso a pannakaawat kadagiti kasuratan a nainaig. Dakkel ti naitulong dagiti naud-udi a patarus tapno malawlawagan daytoy a pannakatikaw.

Ti Hebreo nga ʼeʹrets ken ti Griego a ge (nagtaudan ti sasao a “geograpia” ken “geolohia”) kaipapananda ti “daga” (Ge 6:4; Nu 1:1; Mt 2:6; 5:5; 10:29; 13:5) nupay iti sumagmamano a kaso mabalin nga irepresentarda dagiti tattao ditoy daga iti piguratibo a pamay-an, kas iti Salmo 66:4 ken Apocalipsis 13:3. Ti ʽoh·lamʹ (Heb.) ken ai·onʹ (Gr.) ket kangrunaan a tumukoy iti maysa a periodo ti tiempo a di nakedngan ti kapautna. (Ge 6:3; 17:13; Lu 1:70) Ti ai·onʹ mabalin met nga ipamatmatna ti “sistema ti bambanag” a pakailasinan iti maysa a piho a periodo, panawen, wenno at-atiddog pay a panawen. (Ga 1:4) Umas-asping met ti kaipapanan ti cheʹledh (Heb.) ket mabalin a maipatarus kas ‘kapaut ti biag’ ken “sistema ti bambanag.” (Job 11:17; Sal 17:14) Ti oi·kou·meʹne (Gr.) kaipapananna ti “mapagnaedan a daga” (Lu 21:26), ket ti te·velʹ (Heb.) mabalin a maipatarus kas “nabunga a daga.” (2Sm 22:16) Ti cheʹdhel (Heb.) agparang laeng iti Isaias 38:11, ket iti King James Version naipatarus dayta kas “lubong” iti sasao a “dagiti agnanaed iti lubong.” Ti The Interpreter’s Dictionary of the Bible (inurnos ni G. Buttrick, 1962, Tomo 4, p. 874) idatagna ti patarus a “dagiti agnanaed iti (lubong ti) panagressat,” kasta met nga ipatuldona a ti kaaduan nga eskolar paboranda ti mabasa iti sumagmamano a Hebreo a manuskrito nga addaan cheʹledh imbes a cheʹdhel. Iti Baro a Lubong a Patarus nailanad ti sasao a “dagiti agnanaed iti daga ti panagressat.”​—Kitaenyo ti DAGA; EDAD; SISTEMA TI BAMBANAG.

Ti “Kosmos” ken ti Nadumaduma a Kaipapananna. Ti pamunganayan a kaipapanan ti Griego a koʹsmos ket “urnos.” Ket yantangay ti ideya maipapan iti pintas naisinggalut iti urnos ken kinabalanse, ti koʹsmos ipaawatna met dayta a kapanunotan ket ngarud masansan nga inaramat dagiti Griego kas kaipapananna ti “arkos,” nangnangruna kadagiti babbai. Kasta ti pannakaaramatna iti 1 Pedro 3:3. Ket naaramat met a kasta iti sao a “kosmetiko.” Ti nainaig a berbo a ko·smeʹo kaipapananna ti ‘tarimaanen’ iti Mateo 25:7 ken ‘arkosan’ iti dadduma a teksto. (Mt 12:44; 23:29; Lu 11:25; 21:5; 1Ti 2:9; Tit 2:10; 1Pe 3:5; Apo 21:2, 19) Ti pangiladawan a sao a koʹsmi·os, iti 1 Timoteo 2:9 ken 3:2, deskribirenna daydiay “naimbag-pannakaurnosna” wenno “naurnos.”

Nabatad a gapu ta makita nga adda kinaurnos iti uniberso, dagiti Griego a pilosopo no dadduma inyaplikarda ti koʹsmos iti intero a makita a sangaparsuaan. Nupay kasta, saan a naan-anay nga agtutunos ti kapanunotanda, a ti sumagmamano kunaenda a tumukoy laeng dayta kadagiti nailangitan a banag ket ti dadduma aramatenda dayta tapno tukoyen ti intero nga uniberso. Ti pannakaaramat ti koʹsmos kas pangdeskribir iti intero a pisikal a sangaparsuaan agparang iti sumagmamano nga Apokripa a sursurat (idiligyo ti Sirib 9:9; 11:17), a naisurat idi panawen a ti Griego a pilosopia ap-apektaranna ti adu a lugar nga ayan dagiti Judio. Ngem kadagiti naipaltiing a surat ti Kristiano a Griego a Kasuratan, gistay awan wenno nalabit interamente nga awan daytoy a kaipapanan. Iti sumagmamano a teksto, agparang a naaramat ti termino iti kasta nga anag, kas iti salaysay maipapan iti panagsao ti apostol kadagiti taga Atenas idiay Areopago. Kinuna sadiay ni Pablo: “Ti Dios a nangaramid iti lubong [porma ti koʹsmos] ken amin a bambanag nga adda iti dayta, yantangay, Daytoy ket, Apo ti langit ken daga, saan nga agnaed kadagiti templo nga inaramid ti ima.” (Ara 17:22-24) Yantangay dagiti Griego ar-aramatenda idi ti koʹsmos kas tumukoy iti uniberso, mabalin nga inaramat ni Pablo dayta a termino iti kasta nga anag. Nupay kasta, uray ditoy, mabalbalin nga inaramatna dayta iti maysa kadagiti pamay-an nga ibinsabinsa ti nabatbati a paset daytoy nga artikulo.

Nainaig iti Sangatauan. Ti Synonyms of the New Testament ni Richard C. Trench (London, 1961, p. 201, 202), kalpasan ti panangidatagna iti napilosopiaan a pannakaaramat ti koʹsmos maipaay iti uniberso, kunaenna: “Manipud itoy a kaipapanan ti κόσμος [koʹsmos] kas tumukoy iti pisikal nga uniberso, . . . a sarunuen ti kaipapanan a ti κόσμος isu ti makinruar nga urnos wenno balabala ti bambanag a pagbibiagan ken pagtigtignayan ti tao, daydiay timmaud maipaay kenkuana ken daydiay ibilangna a sentro ti moral (Juan xvi. 21; I Cor. xiv. 10; I Juan iii. 17); . . . ken kasta met dagiti tattao a mismo, ti intero a pakadagupan dagiti tattao nga agbibiag ditoy lubong (Juan i. 29; iv. 42; II Cor. v. 19); ken kasta met, no mainaig iti moral, ti amin a saan a kameng ti ἐκκλησία [ek·kle·siʹa; ti iglesia wenno kongregasion], dagidiay a naisina iti Dios ken kabkabusorna gapu iti nadangkes nga ar-aramidda (I Cor. i. 20, 21; II Cor. vii. 10; San. iv. 4).”

Umasping iti dayta, iti libro ni K. S. Wuest (1946, p. 57) nga Studies in the Vocabulary of the Greek New Testament, naadaw dagitoy a sasao ti Griego nga eskolar a ni Cremer: “Yantangay ti kosmos naibilang kas urnos ti bambanag a nakasentro iti tao, kangrunaan a naiturong kenkuana ti atension, ket ti kosmos tukoyenna ti tattao nga adda iti las-ud dayta nga urnos ti bambanag, ti sangatauan a makitkita nga adda iti kasta nga urnos ken agtigtignay iti dayta (Mt. 18:7).”

Intero a sangatauan. Ngarud ti koʹsmos, wenno ti “lubong,” nainaig ken naisinggalut unay iti sangatauan. Pudno daytoy iti sekular a Griego a literatura ken nangnangruna a kasta iti Kasuratan. Idi kinuna ni Jesus a ti tao a magmagna iti lawag ti aldaw “makitana ti lawag daytoy a lubong [porma ti koʹsmos]” (Jn 11:9), mabalin nga agparang a ti “lubong” tuktukoyenna laeng ti planeta a Daga, a ti init ti gubuayan ti lawagna iti aldaw. Nupay kasta, iti sumaganad a sasaona, dakamatenna ti maysa a tao a magmagna iti rabii ket maidungpar iti maysa a banag “agsipud ta awan kenkuana ti lawag.” (Jn 11:10) Ti Dios intedna ti init ken ti dadduma pay a nailangitan a banag kangrunaanna nga agpaay iti sangatauan. (Idiligyo ti Ge 1:14; Sal 8:3-8; Mt 5:45.) Umasping iti dayta, idi kinuna ni Jesus kadagiti adalanna nga isuda ti “silaw ti lubong” (Mt 5:14), inaramatna ti naespirituan a kaipapanan ti lawag wenno silaw, ket sigurado a saanna a kayat a sawen a silnaganda ti planeta ta intuloyna a kunaen a ti panagsilnagda ket agpaay iti sangatauan, iti “sanguanan ti tattao.” (Mt 5:16; idiligyo ti Jn 3:19; 8:12; 9:5; 12:46; Fil 2:15.) Ti panangikasaba iti naimbag a damag “iti intero a lubong” (Mt 26:13) kaipapananna met ti panangikasaba iti dayta iti intero a sangatauan, no kasano nga iti sumagmamano a pagsasao, ti “intero a lubong” isu ti gagangay a panangibaga iti “isuamin a tattao” (idiligyo ti Pranses a tout le monde; Espaniol a todo el mundo).​—Idiligyo ti Jn 8:26; 18:20; Ro 1:8; Col 1:5, 6.

Iti maysa a pamunganayan a kaipapananna, ti koʹsmos tumukoy ngarud iti intero a sangatauan. No kasta, ti Kasuratan deskribirenna ti koʹsmos, wenno lubong, kas sibabasol (Jn 1:29; Ro 3:19; 5:12, 13) ken agkasapulan iti manangisalakan tapno maipaayan iti biag (Jn 4:42; 6:33, 51; 12:47; 1Jn 4:14), bambanag nga agaplikar laeng iti tattao, saan nga iti awanan biag a parparsua wenno iti an-animal. Daytoy ti lubong nga inayat ti Dios iti kasta unay isu nga “intedna ti bugbugtong nga Anakna, tapno tunggal maysa a mangwatwat iti pammati kenkuana saan koma a madadael no di ket maaddaan iti agnanayon a biag.” (Jn 3:16, 17; idiligyo ti 2Co 5:19; 1Ti 1:15; 1Jn 2:2.) Dayta a lubong ti sangatauan isu ti talon a nangimulaan ni Jesu-Kristo iti nasayaat a bin-i, “ti annak ti pagarian.”​—Mt 13:24, 37, 38.

Idi kinuna ni Pablo a “dagiti di makita a kualidad [ti Dios] ket silalawag a makita manipud pannakaparsua ti lubong ken agpatpatuloy, agsipud ta matarusan ida babaen iti bambanag a naaramid,” tuktukoyenna la ketdi ti tiempo manipud pannakaparsua ti sangatauan nga agpatpatuloy, ta idi laeng nagparang ti tattao a naadda ti pampanunot ditoy daga a makabael a ‘mangtarus’ iti kakasta a di makita a kualidad babaen iti makita a sangaparsuaan.​—Ro 1:20.

Umasping iti dayta, kuna ti Juan 1:10 maipapan ken Jesus a “ti lubong [koʹsmos] napaadda babaen kenkuana.” Nupay pudno nga adda paset ni Jesus iti pannakapataud ti amin a bambanag, pakairamanan ti langlangit ken ti planeta a Daga ken ti amin a bambanag nga adda iti dayta, ti koʹsmos ditoy kangrunaan nga agaplikar iti tattao, nga adda met paset ni Jesus iti pannakapataudda. (Idiligyo ti Jn 1:3; Col 1:15-17; Ge 1:26.) Gapuna, kunaen ti nabatbati a paset ti bersikulo: “Ngem saan nga am-ammo ti lubong [awan sabali, ti lubong ti sangatauan].”

Ti “pannakabangon ti lubong.” Daytoy nalawag a panagkanaig ti koʹsmos ken ti lubong ti sangatauan tumulong met iti maysa a mangtarus iti kaipapanan ti “pannakabangon ti lubong,” kas natukoy iti sumagmamano a teksto. Dagitoy a teksto dakamatenda ti sumagmamano a banag a napasamak ‘manipud pannakabangon ti lubong.’ Dagitoy ti ramanenna: ti ‘pannakaibukbok ti dara dagiti mammadto’ manipud tiempo ni Abel nga agpatpatuloy, ti ‘pannakaisagana ti maysa a pagarian,’ ken ti ‘pannakaisurat ti nagnagan iti lukot ti biag.’ (Lu 11:50, 51; Mt 25:34; Apo 13:8; 17:8; idiligyo ti Mt 13:35; Heb 9:26.) Ti kakasta a banag ket mainaig iti biag ken aramid ti tao, ket ngarud ti “pannakabangon ti lubong” mainaig la ketdi iti panangrugi ti sangatauan, saan a ti awanan biag a parparsua wenno ti animal a parparsua. Ipakita ti Hebreo 4:3 a ti ar-aramid a panagparsua ti Dios, saan a nangrugi, no di ket “nalpasen nanipud pannakabangon ti lubong.” Yantangay nabatad a ni Eva ti kaudian kadagiti pinarsua ni Jehova ditoy daga, saan la ketdi nga immun-una ni Eva ngem iti pannakabangon ti lubong.

Kas naipakita iti sidong ti ABEL (Num. 1) ken NASAKBAY A PANNAKAAMMO, NASAKBAY A PANANGITUDING (Nasakbay a Pannakaituding ti Mesias), ti Griego a termino (ka·ta·bo·leʹ) maipaay iti “pannakabangon” mabalin a tumukoy iti pannakayinaw ken pannakayanak ti tao. Ti ka·ta·bo·leʹ literal a kaipapananna ti “panangipuruak [iti bin-i]” ket iti Hebreo 11:11 mabalin a maipatarus a “mangyinaw” (RS, NW). Ti pannakaaramatna sadiay ket nabatad a tumukoy iti ‘panangipuruak’ ni Abraham iti natauan a bin-i tapno maiputot ti maysa nga anak a lalaki ken tumukoy iti panangawat ni Sara iti dayta a bin-i tapno mapertilisado.

Gapuna ti “pannakabangon ti lubong” saan a rumbeng nga itarusan kas ti pannakaparsua ti pisikal nga uniberso, ket ti sasao a “sakbay ti pannakabangon ti lubong” (Jn 17:5, 24; Efe 1:4; 1Pe 1:20) saan met a tumukoy iti maysa a tiempo sakbay ti pannakaparsua ti pisikal nga uniberso. Imbes ketdi, dagitoy a sasao nabatad a tukoyenda ti tiempo idi ‘nabangon’ ti natauan a puli babaen iti umuna a natauan a pagassawaan, da Adan ken Eva, idi nangrugi nga iyinaw ni Eva idiay ruar ti Eden ti bin-i ken nangpataud iti annak mabalin a magunggonaan kadagiti probision ti Dios maipaay iti pannakaispal manipud natawid a basol.​—Ge 3:20-24; 4:1, 2.

‘Bubuyaen iti lubong, agpadpada kadagiti anghel ken tattao.’ Tinarusan ti sumagmamano a ti pannakaaramat ti sao a koʹsmos iti 1 Corinto 4:9 agpadpada a ramanenna ti di makita nga espiritu a parparsua ken ti makita a natauan a parparsua, gapu iti patarus a: “Napagbalinkami a bubuyaen iti lubong, agpadpada kadagiti anghel ken kadagiti tattao.” (AS) Nupay kasta, mangidatag ti footnote iti sabali pay a patarus iti panagkunana: “Wenno, ken kadagiti anghel, ken kadagiti tattao.” Daytoy naud-udi a patarus isu met ti aramaten ti dadduma pay a bersion iti panangipatarusda iti Griego a teksto ditoy. (KJ; La; Mo; Vg; CC; Murdock) Mabasa iti patarus ni Young: “Bubuyaen ti nagbalinanmi iti lubong, ken kadagiti mensahero, ken tattao.” Umun-una ngem iti daytoy, iti 1 Corinto 1:20, 21, 27, 28; 2:12; 3:19, 22 ti mannurat aramatenna ti sao a koʹsmos a tumukoy iti lubong ti sangatauan, iti kasta nabatad a saan a dagus nga umadayo iti dayta a kaipapanan iti sumaganad a sasao iti 1 Corinto 4:9, 13. Gapuna, no maawat ti patarus nga “agpadpada kadagiti anghel ken tattao,” daytoy a sasao ket panangipaganetget laeng, saan a tapno lumawa ti kaipapanan ti sao a koʹsmos, no di ket tapno lumawa ti ramanen dagiti agbuybuya a lumbes pay iti lubong ti sangatauan, iti kasta mairaman dagiti “anghel” kasta met dagiti “tattao.”​—Idiligyo ti Ro.

Ti natauan a sistema ti biag ken ti urnosna. Saan a kayat a sawen daytoy a ti koʹsmos mapukawna ti intero nga orihinal a kaipapananna nga “urnos” ket agbalin laengen a kapadpada ti sangatauan. Ti mismo a sangatauan iyanninawna ti maysa a piho nga urnos, yantangay buklen dagiti pamilia, tribu, ken nagbalin a nadumaduma a nasion ken grupo ti pagsasao (1Co 14:10; Apo 7:9; 14:6), nga addaanda iti nababaknang ken napapanglaw a kita ti tattao ken iti dadduma pay a pannakabennebenneg. (San 2:5, 6) Ti urnos wenno balabala ti bambanag a mangpalikmut ken mangapektar iti sangatauan ket in-inut a dimmakkel ditoy daga bayat ti iyaadu ti bilang ti tattao ken ti tawtawen a kaaddada. Idi dinakamat ni Jesus ti maysa a tao a ‘manggunggun-od iti intero a lubong ngem mapukawna ti kararuana kabayatan dayta,’ nabatad a tuktukoyenna ti pananggun-od iti isuamin nga idiaya ti natauan a sistema ti biag ken ti intero a natauan a kagimongan. (Mt 16:26; idiligyo ti 6:25-32.) Umasping iti daytoy ti kaipapanan ti sasao ni Pablo maipapan kadagidiay “mangus-usar iti lubong” ken iti ‘pannakaringgor [dagiti naasawaan a tattao] iti bambanag ti lubong’ (1Co 7:31-34), kasta met ti panangtukoy ni Juan “kadagiti sanikua daytoy a lubong a pangtaginayon iti biag.”​—1Jn 3:17; idiligyo ti 1Co 3:22.

No ipamatmatna ti sistema, urnos, wenno saklawen ti natauan a biag, ti kaipapanan ti koʹsmos ket umasping iti Griego nga ai·onʹ. Iti sumagmamano a kaso, gistay mabalin a pagsinnukaten dagitoy dua a sao. Kas pagarigan, naipadamag a ni Demas binaybay-anna ni apostol Pablo agsipud ta “inayatna ti agdama a sistema ti bambanag [ai·oʹna]”; idinto ta namakdaar ni apostol Juan maibusor iti ‘panangayat iti lubong [koʹsmon]’ agraman iti wagas ti panagbiag dayta a makaay-ayo iti managbasol a lasag. (2Ti 4:10; 1Jn 2:15-17) Ket daydiay nadeskribir iti Juan 12:31 kas “agturay iti daytoy a lubong [koʹsmou]” natukoy iti 2 Corinto 4:4 kas “ti dios daytoy a sistema ti bambanag [ai·oʹnos].”

Iti pagnguduan ti Ebangheliona, kinuna ni apostol Juan a no koma ti isuamin a banag nga inaramid ni Jesus naan-anay a naidetalye, pagarupenna a “ti lubong [porma ti koʹsmos] a mismo saanna a kabaelan a laonen dagiti naisurat a lukot.” (Jn 21:25) Saanna nga inaramat ti ge (ti daga) wenno ti oi·kou·meʹne (ti mapagnaedan a daga) ket ngarud kunaenna a ti planeta saanna a kabaelan a laonen dagiti lukot. Imbes ketdi, inaramatna ti koʹsmos a nabatad a kaipapananna a ti natauan a kagimongan (agraman ti adda idi nga espasio ti libraria) saanna idi a kabaelan nga awaten dagiti nakaad-adu a rekord (iti estilo ti libro a maar-aramat idi) a kinasapulan koma a pagyanan dagita. Idiligyo met dagiti teksto a kas iti Juan 7:4; 12:19 maipaay iti umasping a pannakaaramat ti koʹsmos.

Iyaay iti “lubong.” No ti maysa ‘mayanak iti daytoy a lubong,’ saan laeng ngarud a mayanak iti tengnga dagiti tattao no di ket sumrek met iti urnos dagiti natauan a kasasaad a pagbibiagan ti tattao. (Jn 16:21; 1Ti 6:7) Iti sabali a bangir, nupay dagiti nadakamat nga idadateng wenno iyaay ti maysa a tao iti lubong mabalin a tumukoy iti pannakayanak ti maysa iti natauan a sistema ti biag, saan a kanayon a kasta ti kasasaad. Kas pagarigan, kinuna ni Jesus idi nagkararag iti Dios: “Kas iti panangibaonmo kaniak ditoy lubong, ibaonko met ida [dagiti adalanna] ditoy lubong.” (Jn 17:18) Imbaonna ida iti lubong kas nataenganen a tattao, saan a kas kappasngay a maladaga. Dakamaten ni Juan a “nakastrek ditoy lubong” dagiti ulbod a mammadto ken manangallilaw.​—1Jn 4:1; 2Jn 7.

Ni Jesus ket namin-adu a natukoy nga ‘immay wenno naibaon ditoy lubong.’ Nupay kasta, nabatad a saan a kangrunaan a tumukoy daytoy iti natauan a pannakayanakna (no bilang natukoy a kasta) no di ket ad-adda a nainkalintegan nga agaplikar iti iruruarna a mapan kadagiti tattao, a publiko nga itungpalna ti ministerio a naituding kenkuana sipud ken kalpasan ti pannakabautisar ken pannakapulotna, nga agakem kas agaw-awit iti lawag iti lubong ti sangatauan. (Idiligyo ti Jn 1:9; 3:17, 19; 6:14; 9:39; 10:36; 11:27; 12:46; 1Jn 4:9.) Ti natauan a pannakayanakna ket nasken laeng a pamay-an tapno maibanag dayta a panggep. (Jn 18:37) Kas pammasingked iti daytoy, ti mannurat ti libro a Hebreo inladawanna ni Jesus kas mangyeb-ebkas iti sasao ti Salmo 40:6-8 “iti iyaayna iti lubong,” ket nainkalintegan a kunaen a saan nga insawang daytoy ni Jesus kas kappasngay a maladaga.​—Heb 10:5-10.

Idi agleppasen ti publiko a ministeriona iti tengnga dagiti tattao, ammo ni Jesus ‘a dimtengen ti orasna tapno pumanaw iti daytoy a lubong nga agturong iti Ama.’ Isu matay kas tao ken mapagungar iti biag iti naespirituan a disso a naggapuanna.​—Jn 13:1; 16:28; 17:11; idiligyo ti Jn 8:23.

“Pagdamdamuan a bambanag ti lubong.” Iti Galacia 4:1-3, kalpasan ti panangipakita ni Pablo a ti maysa nga ubing ket mayarig iti maysa nga adipen yantangay adda iti aywan ti sabsabali agingga a tumaengan, kunaenna: “Kasta met a datayo, idi ubbingtayo pay, nagtultuloy a naadipentayo iti pagdamdamuan a bambanag [stoi·kheiʹa] a kukua ti lubong.” Kalpasanna inlawlawagna a ti Anak ti Dios dimteng iti “naan-anay a pagpatinggaan ti tiempo” ken linuk-atanna dagidiay agbalin nga ad-adalanna manipud kaaddada iti sidong ti Linteg tapno awatenda ti pannakaampon kas annak. (Ga 4:4-7) Umasping iti dayta, iti Colosas 2:8, 9, 20 pakdaaranna dagiti Kristiano idiay Colosas maibusor iti pannakakayaw “iti pilosopia ken ubbaw a panangallilaw maitunos iti tradision dagiti tattao, maitunos iti pagdamdamuan a bambanag [stoi·kheiʹa] ti lubong ket saan a maitunos ken Kristo; agsipud ta kenkuana a ti isuamin a kinanaan-anay ti nadibinuan a kababalin agtaeng a sibubukel,” nga ipaganetgetna a ‘matayda a maikanunong ken Kristo maipapan iti pagdamdamuan a bambanag ti lubong.’

Maipapan iti inaramat ni Pablo a Griego a sao nga stoi·kheiʹa (pangadu a porma ti stoi·kheiʹon), kuna ti The Pulpit Commentary (Galatians, p. 181): “Manipud kangrunaan a kaipapananna a ‘nayintar a dardarekdek,’ . . . ti termino [stoi·kheiʹa] ket tumukoy kadagiti letra ti alpabeto a nayurnos iti nadumaduma nga intar, ket ngarud tumukoy kadagiti kangrunaan nga aspeto ti panagsao; ken kasta met kadagiti kangrunaan nga aspeto ti amin a bambanag iti nakaparsuaan, kas pagarigan, ti uppat nga ‘elemento’ (kitaenyo ti 2 Ped. iii. 10, 12); ken kadagiti ‘pamunganayan a prinsipio’ wenno umuna nga ‘el-elemento’ ti aniaman a sanga ti pannakaammo. Daytoy a maudi a kaipapanan ti agparang iti Heb. v. 12.” (Inurnos ni C. Spence, London, 1885) Ti nainaig a berbo nga stoi·kheʹo kaipapananna ti “magna a siuurnos.”​—Ga 6:16.

Iti sursurat ni Pablo kadagiti taga Galacia ken taga Colosas, nabatad a saanna a tuktukoyen ti pamunganayan wenno kangrunaan a paspaset a mangbukel iti pisikal a sangaparsuaan no di ket, kas kunaen ti Aleman nga eskolar a ni Heinrich A. W. Meyer iti Critical and Exegetical Hand-Book (1884, Galatians, p. 168) tuktukoyen ni Pablo ‘dagiti elemento ti di Kristiano a sangatauan,’ awan sabali, dagiti pamunganayan, wenno kangrunaan, a prinsipiona. Ipakita dagiti surat ni Pablo a ti stoi·kheiʹa ramanenna dagiti pilosopia ken makaallilaw a sursuro a bin-ig a naibatay kadagiti natauan a pagalagadan, ideya, panagpampanunot, ken mitolohia, kas kadagiti nagay-ayatan unay dagiti Griego ken ti sabsabali pay a pagano a tattao. (Col 2:8) Nupay kasta, nalawag nga inaramatna met ti termino kas mangsaklaw iti bambanag a nainaig kadagiti Judio, saan laeng a dagiti di nainaig iti Biblia a sursuro dagiti Judio a mangalikagum iti asetisismo wenno “panagdaydayaw kadagiti anghel” no di ket kasta met ti sursuro a rumbeng a salimetmetan dagiti Kristiano ti Mosaiko a Linteg.​—Col 2:16-18; Ga 4:4, 5, 21.

Pudno a ti Mosaiko a Linteg ket namunganay iti Dios. Nupay kasta, natungpalen dayta ken Kristo Jesus, “ti pudpudno” nga impatuldo dagiti anniniwan dayta, ket ngarud nagpason. (Col 2:13-17) Kanayonanna pay, ti tabernakulo (ken ti templo idi agangay) ket “nailubongan” wenno imbangon ti tao, ngarud, “naindagaan” (Gr., ko·smi·konʹ; Heb 9:1, Mo), kayatna a sawen, paset ti natauan a sistema, saan a nailangitan wenno naespirituan. Ngarud, dagiti kalikaguman a nainaig iti dayta ket “legal a kalikaguman maipapan iti lasag ket naipaalagadda agingga iti naituding a tiempo tapno mapalinteg ti bambanag.” Simreken ni Kristo Jesus iti “dakdakkel ken ad-adda a perpekto a tolda a saan nga inaramid dagiti ima, kayatna a sawen, saan nga itoy a pannakaparsua,” idiay langit a mismo. (Heb 9:8-14, 23, 24) Imbagana a mismo iti maysa a Samaritana a babai nga um-umayen ti tiempo inton ti templo idiay Jerusalem saanen a maaramat kas maysa a napateg a paset ti pudno a panagdaydayaw no di ket dagiti pudno a managdaydayaw ‘agdayawda iti Ama buyogen ti espiritu ken kinapudno.’ (Jn 4:21-24) Idi natay ni Kristo Jesus, napagungar, ken immuli idiay langit, ngarud saanen a kasapulan a maaramat ti kakasta a banag kas “mangisimbolo a ladawan” (Heb 9:23) nga adda iti las-ud ti natauan a sistema a mangiladladawan iti daddadakkel a nailangitan a bambanag.

Gapuna makapagdaydayawen dagiti Kristiano a taga Galacia ken taga Colosas maitunos iti natantan-ok a pamay-an a naibatay ken Kristo Jesus. Saan a dagiti tattao ken dagiti prinsipio wenno sursuroda, wenno uray dagiti “legal a kalikaguman maipapan iti lasag” a masarakan iti Linteg ti tulag, no di ket ni Kristo Jesus, ti rumbeng a mabigbig kas ti naituding a pagalagadan ken naan-anay a pamay-an a pangrukod iti kinapudno ti aniaman a sursuro wenno wagas ti panagbiag. (Col 2:9) Saan koma nga agbalin a kasla ubbing dagiti Kristiano babaen ti boluntario a panagpasakupda iti daydiay nayasping iti manangisuro, awan sabali, ti Mosaiko a Linteg (Ga 3:23-26), imbes ketdi ti relasionda iti Dios ket kas koma iti relasion ti maysa a nataenganen nga anak iti amana. Ti linteg ket pagdamdamuan wenno pamunganayan, “ti kartilia ti relihion,” no idilig iti Nakristianuan a sursuro. (Critical and Exegetical Hand-Book ni H. Meyer, 1885, Colossians, p. 292) Yantangay nayanak dagiti napulotan a Kristiano maipaay iti nailangitan a biag, arigna a nataydan ken nailansadan iti koʹsmos ti natauan a sistema ti biag, nga iti dayta maan-annurot dagiti alagaden a kas iti nainlasagan a pannakakugit; nagbalindan a “maysa a baro a parsua.” (2Co 5:17; Col 2:11, 12, 20-23; idiligyo ti Ga 6:12-15; Jn 8:23.) Ammoda a ti Pagarian ni Jesus saan a naggubuay iti tao. (Jn 18:36) Rumbeng la ketdi a saanda nga agsubli iti “nakapuy ken nanumo a pagdamdamuan a bambanag” ti natauan a sistema (Ga 4:9) ket iti kasta maallilawda a mangisuko kadagiti “kinabaknang ti naan-anay a pammasiguro ti pannakaawatda” ken iti “umiso a pannakaammo iti sagrado a palimed ti Dios, awan sabali, ni Kristo,” a nakaitalimengan ti “amin a gameng ti sirib ken pannakaammo.”​—Col 2:1-4.

Ti lubong a naisina iti Dios. Ti maysa a pannakaaramat ti koʹsmos a nausar laeng iti Kasuratan isu ti pannakaaramatna a mangiladawan iti lubong ti sangatauan a naisina kadagiti adipen ti Dios. Insurat ni Pedro a ti Dios inyegna ti Layus “iti lubong dagiti di nadiosan a tattao,” idinto ta tinaginayonna ni Noe ken ti pamiliana; iti kastoy a pamay-an “nagpasar iti pannakadadael ti lubong iti daydi a tiempo idi nalayus iti danum.” (2Pe 2:5; 3:6) Mapaliiwtayo manen a ti matuktukoy ditoy ket saan a ti pannakadadael ti planeta wenno ti nailangitan a bambanag iti uniberso, no di ket tumukoy laeng dayta iti natauan a sistema, nga iti daytoy a kaso isu ti nakillo a natauan a kagimongan. Dayta idi ti “lubong” a kinondenar ni Noe babaen iti matalek a danana.​—Heb 11:7.

Nagpatingga dayta a nakillo a lubong, wenno natauan a kagimongan nga adda sakbay ti Layus, ngem saan a nagpatingga ti mismo a sangatauan agsipud ta nakalasat ni Noe ken ti pamiliana. Kalpasan ti Layus, simiasi manen ti kaaduan a tattao manipud iti kinalinteg, ket timmaud ti sabali manen a nadangkes a natauan a kagimongan. Kaskasdi nga adda dagidiay nangsurot iti naiduma a dana, ket inannurotda ti kinalinteg. Idi agangay, ti Dios intudingna ti Israel kas ili a pinilina, nga intulagna ida kenkuana. Gapuna, yantangay napagbalin a naisalsalumina dagiti Israelita manipud iti lubong iti pangkaaduan, mabalin nga aramaten ni Pablo ti koʹsmos, “lubong” iti Roma 11:12-15, kas katupag ti di Israelita a “tattao iti nasnasion,” wenno “dagiti Gentil.” (NW; KJ) Impatuldona sadiay a ti panagapostasia ti Israel nagbanag iti panangwaswas ti Dios iti tulagna kadakuada, ngarud naluktan ti dalan maipaay kadagiti Gentil tapno makastrekda iti kasta a pannakirelasion ken iti kinabaknang dayta, babaen ti pannakaikappiada iti Dios. (Idiligyo ti Efe 2:11-13.) Ngarud ti “lubong,” wenno koʹsmos, kalpasan ti Layus ken sakbay dagiti Kristiano, tumukoy manen iti intero a sangatauan a saan a karaman kadagiti naanamongan nga adipen ti Dios, ken nangnangruna kadagidiay adda iti ruar ti Israel bayat ti periodo a naitulag dayta ken Jehova.​—Idiligyo ti Heb 11:38.

Iti umasping a pamay-an ken iti mauli-ulit a pannakaaramatna, nausar ti koʹsmos a mangipasimudaag iti intero a di Kristiano a kagimongan ti tao, uray ania ti pulida. Daytoy ti lubong a nanggura ken Jesus ken kadagiti pasurotna agsipud ta sinaksianda ti kinakillo dayta ken agsipud ta nagtalinaedda a naisina iti dayta; ngarud, ti kasta a lubong ti nangipakita iti pananggura ken Jehova a Dios ken saanna a naam-ammo ni Jehova. (Jn 7:7; 15:17-25; 16:19, 20; 17:14, 25; 1Jn 3:1, 13) Ni Satanas a Diablo a Kabusor ti Dios ket agturturay iti daytoy lubong ti nakillo a natauan a kagimongan ken dagiti pagarianna; iti kinapudnona, pinagbalinna ti bagina kas “dios” ti kasta a lubong. (Mt 4:8, 9; Jn 12:31; 14:30; 16:11; idiligyo ti 2Co 4:4.) Ti Dios saanna a pinataud ti kasta a nakillo a lubong; pinatanor dayta ti kangrunaan a Bumusbusor kenkuana, ket “ti intero a lubong adda” iti pannakabalin dayta a Bumusbusor. (1Jn 4:4, 5; 5:18, 19) Ni Satanas ken dagiti “nadangkes nga espiritu a puersa[na] kadagiti nailangitan a disso” isuda ti di makita nga ‘agtuturay iti lubong [wenno, dagiti cosmocrat; iti Gr., ko·smo·kraʹto·ras]’ a mangidadaulo iti lubong a naisina iti Dios.​—Efe 6:11, 12.

Ti matuktukoy kadagitoy a teksto ket saan laeng a ti sangatauan, a pakairamanan dagiti adalan ni Jesus, no di ket ti intero nga organisado a natauan a kagimongan nga adda iti ruar ti pudno a kongregasion Kristiano. Ta no saan, kasapulan pay a matay dagiti Kristiano ken saandan nga agtultuloy nga agbiag iti lasag tapno maikuna a saanda a “paset ti lubong.” (Jn 17:6; 15:19) Nupay saanda a maliklikan ti agnaed iti tengnga dayta a kagimongan ti nailubongan a tattao, a pakairamanan dagiti agar-aramid iti pannakiabig, idolatria, panagkikil, ken iti umasping nga ar-aramid (1Co 5:9-13), ti kakasta a Kristiano masapul a pagtalinaedenda a nadalus ken di namulitan ti bagbagida manipud iti kinarinuker ken pannakatulaw dayta a lubong, a saanda a makigayyem iti dayta, tapno saanda a makondenar a maikanunong iti dayta. (1Co 11:32; San 1:27; 4:4; 2Pe 1:4; 2:20; idiligyo ti 1Pe 4:3-6.) Saanda a mabalin ti agpaidalan iti nailubongan a sirib, a kinamaag iti imatang ti Dios, ket saanda met a mabalin nga ‘angsen’ ti “espiritu ti lubong,” kayatna a sawen, ti managimbubukodan ken managbasol nga agtigtignay a puersa dayta. (1Co 1:21; 2:12; 3:19; 2Co 1:12; Tit 2:12; idiligyo ti Jn 14:16, 17; Efe 2:1, 2; 1Jn 2:15-17; kitaenyo ti ESPIRITU [Manggutugot a Pagannayasan ti Isip].) Gapuna, babaen iti pammatida ‘parmekenda ti lubong’ ti nakillo a natauan a kagimongan, kas iti inaramid ti Anak ti Dios. (Jn 16:33; 1Jn 4:4; 5:4, 5) Dayta a nakillo a natauan a kagimongan ket naikeddeng nga aglabas babaen ti panangdadael ti Dios (1Jn 2:17), no kasano a napukaw ti di nadiosan a lubong nga adda sakbay ti Layus.​—2Pe 3:6.

Agpatingga ti di nadiosan a lubong; mataginayon ti sangatauan. Gapuna, ti koʹsmos, a natay ni Jesus maigapu iti dayta, ket tumukoy la ketdi iti lubong ti sangatauan​—ti pamilia ti tao, isuamin a natauan a lasag. (Jn 3:16, 17) No maipapan iti lubong a ti kaipapananna ket natauan a kagimongan a naisina iti Dios ken aktual a bumusbusor iti Dios, saan ida nga inkararagan ni Jesus no di ket nagkararag maipaay laeng kadagidiay rimmuar iti dayta a lubong ken naaddaan iti pammati kenkuana. (Jn 17:8, 9) No kasano a nakalasat ti natauan a lasag idi nadadael ti di nadiosan a natauan a kagimongan, wenno lubong, idi Layus, impakita met ni Jesus a makalasatto ti natauan a lasag iti dakkel a rigat nga inyarigna iti dayta a Layus. (Mt 24:21, 22, 36-39; idiligyo ti Apo 7:9-17.) Iti kinapudnona, “ti pagarian ti lubong” (nabatad a kaipapananna ti sangatauan) ket naikari nga agbalin a “pagarian ni Apotayo ken ni Kristona,” ket dagidiay makipagturay ken Kristo iti nailangitan a Pagarianna naikeddeng nga “agturayda a kas ar-ari iti daga,” ngarud iti sangatauan a naisina iti natayen a di nadiosan a natauan a kagimongan a dinominaran ni Satanas.​—Apo 11:15; 5:9, 10.