TINAPAY

Taraon a nailuto iti urno, no dadduma adda lebadurana, a ti kangrunaan a laokna ket arina wenno bellaay. Tinapay (Heb., leʹchem; Gr., arʹtos) ti kangrunaan a taraon dagiti Judio ken sabsabali pay a tattao idi ugma, ta ti arte ti panagaramid iti tinapay pagaammo amin dagiti Israelita, Egipcio, Griego, Romano, ken dadduma pay. Uray kadagitoy agdama a tiempo iti sumagmamano a paset ti Makintengnga a Daya, tinapay ti kangrunaan iti amin, ket sumaruno laeng ti dadduma a kita ti taraon. Agparang a no dadduma, “tinapay” ti aramaten lattan ti Biblia a pangtukoy iti amin a kita ti taraon, kas iti Genesis 3:19 ken iti pagtuladan a kararag, a naglaon iti kiddaw nga: “Itedmo kadakami ita nga aldaw ti tinapaymi nga agpaay itoy nga aldaw.”​—Mt 6:11; idiligyo ti Ec 10:19, Rbi8 ftn.

Iti panagaramid iti tinapay, gagangay a nagaramat dagiti Hebreo iti arina ti trigo wenno arina ti sebada. Nanginngina ti trigo, isu a nalabit masansan a kontenton ti tattao iti tinapay a sebada. Natukoy ti tinapay a sebada iti Uk-ukom 7:13; 2 Ar-ari 4:42; ken Juan 6:9, 13. Nagasgasal ti dadduma nga arina, ta binayo laeng babaen ti alsong ken al-o. Nupay kasta, nagar-aramatda met idi iti “nasayaat [wenno napino] nga arina.” (Ge 18:6; Le 2:1; 1Ar 4:22) Ti manna nga impaay ni Jehova a Dios kadagiti Israelita bayat ti panagdaliasatda iti let-ang ket nagiling kadagiti paggilingan a pusiposen ti ima wenno nabayo iti alsong.​—Nu 11:8.

Kaugalian idi nga inaldawda nga aggiling iti bukbukel ken agluto iti kabbaro a tinapay, ket masansan a di nalebaduraan ti tinapay (Heb., mats·tsahʹ). Danum laeng ti ilaokda iti arina, ket saan a maikkan iti lebadura sakbay a magamay ti bellaay. No agaramidda idi iti nalebaduraan a tinapay, kadawyan a mangalada iti sangkapaset ti imbatida a bellaay idi napalabas a panaglutoda ket usarenda dayta kas pangpaalsa babaen ti panangirumekrumekda iti danum sakbay nga ilaokda iti arina. Masaenda ti gamay sada bay-an agingga nga umalsa.​—Ga 5:9; kitaenyo ti BIBINGKA; LEBADURA.

Gagangay a dagiti tinapay ket nagtimbukel. (Uk 7:13; 1Sm 10:3; Jer 37:21) Kinapudnona, ti Hebreo a sao a kik·karʹ (nagbukel a tinapay) literal a kaipapananna ti “maysa a banag a nagbukel.” (1Sm 2:36) Siempre, naporma met dagiti tinapay iti dadduma pay a sukog. Dakamaten ti maysa a papiro a dokumento ti Egipto ti nasurok a 30 a nagduduma a porma ti tinapay.

Dagiti paset ti tinapay idi nagkauna a tiempo a naala iti dagdaga ti Biblia ramanenda ti pangingpisen a nagbukel, arinduyog, trianggulo, ken akaba sa nagtirad a bibingka ken napuskol, atiddog a tintinapay. Nupay kasta, dagiti napuskol a tinapay, kas kadagidiay adda iti Makinlaud a lubong, kasla saan a kadawyan iti kadaanan a Makintengnga a Daya. Uray ita, ti tinapay iti Dumaya ket naingpis ti pannakalutona, gagangay a manipud 1 agingga iti 2.5 cm (0.5 agingga iti 1 pul.) a kapuskol ken agarup 18 cm (7 pul.) a diametro.

Gapu ta pangingpisenda ken nasarangsang no di nalebaduraan, mapisipisi idi dagiti tinapay imbes nga iwaen. Isu a saan a naisangsangayan ti mismo a ‘panangpispisi’ ni Jesus iti tinapay a naaramat idi nayussuat ti Pangrabii ti Apo (Mt 26:26), ta kasta idi ti kadawyan a pannanganda iti tinapay.​—Mt 14:19; 15:36; Mr 6:41; 8:6; Lu 9:16; Ara 2:42, 46, Int.

Adda met nayurno a bambanag kadagiti daton nga idatag idi dagiti Israelita ken Jehova. (Le 2:4-13) Saan a naipalubos ti panagaramat iti lebadura kadagiti maipuor a daton ken Jehova, nupay adda datdaton a saan a mapuoran iti altar ket ngarud mabalin a laokan iti lebadura. (Le 7:13; 23:17) Saan a naipalubos ti panagaramat iti nalebaduraan a tinapay bayat ti Paskua ken ti nainaig iti dayta a Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay.​—Ex 12:8, 15, 18; kitaenyo ti TINAPAY TI PAMARANG.

Ipatuldo ti maulit-ulit a pannakatukoy ti tinapay iti intero a Kasuratan a dayta ti kangrunaan a taraon iti inaldaw kadagidi tiempo ti Biblia. Kas pagarigan, ni Melquisedec “nangiruar iti tinapay ken arak” sakbay a binendisionanna ni Abraham. (Ge 14:18) Idi pinapanaw ni Abraham da Agar ken Ismael, “nangala iti tinapay ken maysa a lalat a botelia ti danum ket intedna ken Agar.” (Ge 21:14) Ti naibalud a ni Jeremias inaldaw a narasionan iti “nagbukel a tinapay.” (Jer 37:21) Iti dua a pasamak namilagruan a pinaadu ni Jesu-Kristo ti tinapay tapno mapakan dagiti nakadakdakkel a bunggoy. (Mt 14:14-21; 15:32-37) Sinuruan ni Jesus dagiti pasurotna nga ikararagda a maipaayanda iti ‘tinapay maipaay iti daytoy nga aldaw sigun ti kasapulan iti daytoy nga aldaw.’ (Lu 11:3) Ket maitutop unay a ti salmista impatuldona a ni Jehova a Dios ti mangipapaay iti “tinapay a mangsustento iti mismo a puso ti mortal a tao.”​—Sal 104:15.

Piguratibo nga Usar. Adda sumagmamano a piguratibo a pagaplikaran ti termino a “tinapay,” kas pannakaaramat dayta iti Biblia. Kas pagarigan, imbaga da Josue ken Caleb kadagiti naguummong nga Israelita a dagiti agnanaed iti Canaan ket “tinapayda kadatayo,” nalawag a kaipapananna a nalakada laeng a parmeken ida ken ti panangparmekda kadakuada ket mangpakired wenno mangpapigsa iti Israel. (Nu 14:9) Agparang a nayanninaw iti Salmo 80:5 ti napalalo a ladingit a mabalin a nainaig iti kaawan ti anamong ti Dios, a nakaikunaan maipapan iti Pastor ti Israel a ni Jehova: “Pinakanmo ida iti tinapay ti lulua.” Naikuna pay a ni Jehova ket mangipapaay iti ilina iti “tinapay a ti langana ket riribuk ken danum a ti langana ket panangirurumen,” a nabatad a mangtuktukoy kadagiti kasasaad a mapasaranda bayat ti pannakalakubda ken agbalin dayta a gagangay laengen kadakuada a kas iti tinapay ken danum.​—Isa 30:20.

Iti panagsaona maipapan kadagiti tattao a nakadakdakes ta “saanda a maturog malaksid no agaramidda iti kinadakes,” kuna ti libro ti Proverbio: “Pinakanda ti bagbagida iti tinapay ti kinadangkes.” (Pr 4:14-17) Wen, kasla tartaraonanda ti bagbagida iti nadangkes nga ar-aramid. Maipapan iti maysa a mabalin a manggunggun-od kadagiti namaterialan a kasapulan iti biag babaen ti panangallilaw wenno panagkusit, kunaen ti Proverbio 20:17: “Ti tinapay a nagun-odan babaen iti kinaulbod makaparagsak iti maysa a tao, ngem kalpasanna ti ngiwatna mapnonto iti graba.” Ngem no maipapan iti naimbag ken nagaget nga asawa a babai, naikuna: “Ti tinapay ti kinasadut saanna a kanen.”​—Pr 31:27.

Ti Biblia piguratibo met nga aramatenna ti “tinapay” iti makaay-ayo a kaipapanan. Ipakita ti Isaias 55:2 nga adayo a napatpateg dagiti naespirituan a sagana ni Jehova ngem iti namaterialan a bambanag, a kunkunana: “Apay nga agbaybayadkayo iti kuarta maipaay iti saan a tinapay, ket apay nga agbannogkayo iti agbanag iti di pannakapnek? Umimdengkayo a sipapasnek kaniak, ket kanenyo ti naimbag, ket iti mismo a kinalukmeg maragsakan koma iti napalalo ti kararuayo.”

Idi inyussuatna ti baro a pannangan a panglaglagip iti ipapatayna (idi Nisan 14, 33 K.P.), “ni Jesus nangala iti tinapay ket, kalpasan ti panangisaona iti pamendision, pinispisina ket, idi intedna kadagiti adalan, kinunana: ‘Alaenyo, kanenyo. Daytoy kaipapananna ti bagik.’” (Mt 26:26) Ti tinapay kaipapananna ti mismo a nainlasagan a bagi ni Jesus “a maited maigapu kadakayo.”​—Lu 22:19; 1Co 11:23, 24.

Agarup makatawen a nasapsapa, inggidiat ni Jesu-Kristo ti “tinapay a bumaba manipud langit” iti daydi manna a kinnan dagiti Israelita idiay let-ang ken silalawag a kinunana: “Siak ti tinapay ti biag.” Impakitana nga isu “ti sibibiag a tinapay a bimmaba manipud langit,” nga innayonna: “No ti asinoman mangan iti daytoy a tinapay isu agbiagto iti agnanayon; ket, iti kinapudnona, ti tinapay nga itedko isu ti lasagko maigapu iti biag ti lubong.” (Jn 6:48-51) Daytoy a ‘pannangan’ ket kasapulan a maaramid iti piguratibo a pamay-an, babaen ti panangwatwat iti pammati iti pateg ti perpekto a natauan a sakripisio ni Jesus. (Jn 6:40) Ti pateg ti daton a subbot ni Jesus ket imparangna iti Amana a ni Jehova a Dios apaman nga immuli sadi langit. Babaen itoy a pateg ti subbot, maipaayan ni Kristo iti biag ti amin a natulnog a tattao iti sangatauan. Kas naipadto iti sidong ti nadibinuan a pannakapaltiing, nayanak ni Jesus idiay Betlehem, a kaipapananna ti “Balay ti Tinapay” (Mik 5:2; Lu 2:11), ken babaen ken Jesu-Kristo naipaay ti mangted-biag a “tinapay” iti isuamin a mamati a tattao.​—Jn 6:31-35.