Ti Agora​—Ti Sentro ti Nagkauna nga Atenas

UMARIMBANGAW ti intelektual a komunidad ti Atenas! Kanayon nga adda dagiti kabbaro a kapanunotan a maiwaragawag iti agora, wenno plasa, dayta a siudad ti Grecia. Nupay kasta, naiduma unay daytoy a gundaway. Tangay kassangpetna unay iti siudad, agparang a kasla “manangibunannag kadagiti ganggannaet a didiosen” ti maysa a lalaki a Judio. Masmasdaaw ‘dagidiay nairanrana nga adda’ iti sasawenna. “Ania ti kayat nga ibaga daytoy a tarabitab?” insaludsod dagiti napalangguad nga Epicureo ken dagiti nakaserserioso nga Estoico. Wen, ti agora iti Atenas ti lugar a pagdedebateanda maipapan iti gistay uray ania a topiko. Ngem ti panangyam-ammo kadagiti sabali a didiosen​—saan, nalabesen daytoy!​—Aramid 17:17, 18.

Kasta ti nailem a reaksion dagiti taga Atenas idi damo ni apostol Pablo ti nangasaba iti agora ti Atenas. Agsasao idi maipapan ken ni Jesu-Kristo ken iti panagungar. Nupay kasta, para iti kasla napalugod a kultura ti Atenas, ania ti karkarna unay maipapan iti panangisarsarita kadagiti kasta a kabarbaro a kapanunotan iti agora?

Naaddaan ti Atenas iti Plasa

Iti kinaagpaysuanna, ti naisangsangayan ket ti agora a mismo ken ti nagpateg a pasetna iti relihion ken publiko a biag dagiti taga Atenas. Naisaad ti agora ti Atenas iti medio naundayas a disso nga agarup 10 nga ektaria iti amianan a laud ti Acropolis. Agparang nga idi rugrugi ti maikanem a siglo K.K.P., bayat ti panagbiag ti estadista ken mammanday-linteg a taga Atenas a ni Solon, nailasin daytoy a sangkadisso a daga a pakaisaadan ti plasa ti siudad. Ti pannakaipasdek ti demokrasia idiay Atenas, a nangipaganetget iti biag ti kagimongan, ket nangiturong iti bigla a panagadu ti trabaho a panagbangon iti umuna a tawtawen ti simmaganad a siglo. Daytoy ti makagapu nga immadu ti aktibidad iti agora ken namagbalin iti dayta nga ad-adda a napateg.

Nagtaud ti Griego a sao nga a·go·raʹ iti verbo a kayuloganna “aguurnong, aguummong.” Maitutop daytoy ta maus-usar idi ti agora a kas kangrunaan a pagsasarakan dagiti tattao iti siudad. Ti agora ti nagbalin a sentro ti sosial ken publiko a biag. Dayta idi ti ayan ti administrasion sibil ken ti hudikatura, ti kangrunaan a pagtagilakuan ken pagnegosioan, ti pakaipabuyaan dagiti drama a Griego, ti pakaangayan dagiti ay-ayam, ken ti lugar a paborito a pagdidiskusionan dagiti masirib.

Kayatyo kadi a pasiaren ti tedtedda dagiti templo, kolonada, estatua, monumento, ken dagiti publiko a pasdek iti agora idiay Atenas? Tapno mausigtayo ti napalabas ti agora, panawantayo ti naariwawa a moderno a siudad ket magnatayo kadagiti dalan a graba, iti nagbabaetan dagiti naulimek a rebbek dagiti pasdek a marmol, nakitikitan a batbato, ken dagiti marmarba a pagserkan a tinubuan dagiti ruot ken atap a mulmula.

Dagiti Templo, Altar, ken Patron a Didiosen

Makaawis iti imatang dagiti agpasiar dagiti adu a templo, altar, ken santuario a naidaton iti nagduduma a didiosen. Dagitoy ti namagbalin iti agora a maysa a kangrunaan a sentro ti panagdayaw, a maikadua laeng iti Acropolis. Kabayatan ti Nabalitokan a Panawen ti klasikal nga Atenas, nastrek ti relihion ti amin a paset ti publiko a panagbiag. Kayat a sawen daytoy a naipaayan kadagiti santuario a templo iti agora dagiti nagduduma a didiosen a naibilang a “patron a didiosen” dagiti departamento ti gobierno ken dagiti serbisio administratibo.

Nagdinamag kadagitoy a pasdek ti Templo ni Hephaestus. Nainaig ken ni Hephaestus ti diosa a ni Atena. Agpada a napagdaydayawan ditoy dagitoy a didiosen kas patron ti arte ken dagiti paglaingan. Nakatakuat dagiti arkeologo kadagiti banag a naaramid iti metal ken damdamili iti aglawlaw daytoy a templo a nainaig ken ni Hephaestus, ti Griego a dios ti arte a makasapul iti panangusar iti apuy. Nalabit idi maikapito a siglo K.P., napagbalin a Greek Orthodox Church of St. George daytoy nasayaat pannakasaluadna a templo, nupay saan a maus-usar a kasta ita.

Siempre, kasapulan ti agora ti bukodna a patron a didiosen, nga isu ni Zeus Agoraios, ti kunkunada nga inspirasion dagiti orador. Naidaton kenkuana ti maysa a nangayed nga altar a naikitikit iti napateg a marmol a Pentilica. (Idiligyo ti Aramid 14:11, 12.) Iti asidegna, adda maysa nga altar ti Ina dagiti Dios, nga iti agsumbangir a sikiganna, sidadaeg a nayurnos ti monumento dagiti bannuar.

No ilaylayontayo, makitatayo ti bassit a templo nga Ionic. Sigun iti geograpo a ni Pausanias, isu dayta ti Templo ni Apollo nga Ama. Apay? Agsipud ta sigun iti nagkauna a Griego a sarsarita, isu ti ama ni Ion, ti puon ti puli nga Ionian a pakaibilangan dagiti taga Atenas.a Iti daytoy a kapasidad, maysa ni Apollo kadagiti patron a didiosen ti organisasion administratibo ti estado, nangruna mainaig iti nagduduma a panagkakabsat nga adda idi iti siudad.

Iti dumnana iti amianan, makitatayo ti apug a bato a tedda ti basbassit a templo a nabangon idi ngalay ti maikapat a siglo K.K.P. Napagdaydayawan ditoy da Zeus ken Athena Phatrios, dagiti kangrunaan a didiosen dagiti relihioso a panagkakabsatan dagiti inapo. Ti pannakimiembro kadagitoy ket kurangna la a maipaannurot iti pannakipagili iti Atenas. Iti laeng ballasiw ti dalan, makitatayo ti tedda ti maysa nga altar dagiti Sangapulo ket Dua a Dios.

Iti asideg a Portico ni Zeus Eleutherios, napagdaydayawan met ti kangrunaan a dios dagiti Griego, iti daytoy a gundaway kas dios ti wayawaya ken pannakaispal. Daytoy a kolonada, wenno portico, ket popular a pagpasiaran ken pagdadanonan. Naikuna a daytoy a portico ti pagsasarakan idi ti nalatak a pilosopo a ni Socrates ken dagiti gagayyemna, a sadiay mabalinda ti agtugaw ken agtutungtong wenno agpagnapagna. Adu a dedikasion ken datdaton a naaramid a dekorasion daytoy a portico, kas kadagiti kalasag dagiti soldado a natay iti pannakirangetda a mangsalaknib iti Atenas, ti direkta a nainaig iti pannakaispal ti siudad kadagiti kabusorna wenno iti pannakataginayon ti wayawayana.

Ti Dalan ti Panathenaea

Naipabaribar iti agora ti akaba, nagraba a dalan a maaw-awagan Dalan ti Panathenaea. Ti nagan ken ti kinanaidumdumana ket naadaw iti nailian a piesta ti Atenas, ti Panathenaea. Iti daytoy a piesta, iparadada iti daytoy a dalan ti belo ti diosa a ni Athena nga ipan idiay Acropolis manipud iti Balay ti Prosesion (iti asideg ti ruangan ti siudad). Dagiti arkos a naikitikit iti Parthenon tulongandatayo a mangiladawan iti kinaranga ken kinadaeg ti prosesion kabayatan ti piesta​—dagiti kabalyeria, dagiti pangkarera a karuahe, dagiti daton a baka ken karnero, dagiti agtutubo a lallaki ken babbai nga agaw-awit kadagiti alikamen a mausar iti panagdaton. Dagiti umili ti Atenas ken dagiti sangailida ti agbuya iti prosesion, a para iti pagnam-ayanda adu a probision ti inaramid dagiti arkitekto idi dinisenioda ti agora. Kas pagarigan, dagiti portico agraman dagiti natukantukad a sanguananda ken dagiti agdanda naipuestoda sigun iti pagnaan ti prosesion. Adu nga agbuya ti malaon ti nakaad-adu a tukad a naikitikit kadagiti patsadada.

“Napno Kadagiti Didiosen”

Iti kaadu dagiti templo, estatua, ken monumento iti maymaysa a lugar, di pakasdaawan a ‘ti espiritu [ni apostol Pablo] iti unegna nagrurod idi makitana a ti siudad napno kadagiti didiosen.’ (Aramid 17:16) Nakigtot la ketdi ni Pablo iti nakitana idi simrek iti agora. Nakaad-adu dagiti sinan-mabagbagi ti lalaki nga estatua ti dios a ni Hermes, nga uray la maysa a portico, a maaw-awagan Portico ni Hermes, ti kasapulan a pangibalayan kadagitoy. Addaan kadagiti swastika​—simbolo ti kinabunga ken biag​—dagiti pagan-anay iti dadduma pay a naipinta a ladawan ni Hermes. Adda estatua ni Venus Genetrix, ti diosa ti seksual nga ayat, ken adda met estatua ni Dionysus nga aduan kadagiti kuros a sinan-mabagbagi ti lalaki. Kas tanda ti “kinasagrado” ti agora, naisaad ti maysa a bato a pagbeddengan nga addaan iti palanggana a naglaon iti “bendita” para iti seremonial a pannakadalus dagidiay sumrek.

Gapu iti kasta a kinarelihioso, nalakatay a maawatan no apay a napeggad unay idi ti sasaaden ni Pablo. Impagarup dagiti tattao nga isu ket “manangibunannag kadagiti ganggannaet a didiosen,” ket sagudayen ti linteg iti daydi a tiempo a ‘di mabalin a maaddaan ti maysa a tao iti sabali wenno baro a didiosen; dina met mabalin ti agmaymaysa nga agdayaw iti sabali a didiosen malaksid no ipalubos ti publiko.’ Di ngad pakasdaawan a naipan ti apostol idiay Areopago tapno mapagsaludsodan.​—Aramid 17:18, 19.

Sentro ti Administrasion

Naisaad ti hedkuarter ti gobierno ti Atenas iti nagtimbukel a pasdek a naawagan Tholos. Adu a panguluen ti siudad ti matmaturog iti daytoy a pasdek iti rabii tapno kanayon nga adda a sisasagana dagiti responsable nga opisial. Adda a masarakan iti Tholos ti pagsurotan a timbangan ken rukod. Adda iti asideg dagiti pasilidad ti nagduduma a departamento ti administrasion. Inokuparan ti Balay ti Konseho ti natukantukad a daga a natabas iti bakrang ti turod iti makin-amianan a laud ti Tholos. Sadiay nga agtataripnong dagiti 500 a miembro ti Konseho a pangtaminganda iti trabaho ti komite ken pakapandayan dagiti linteg a maidatag iti Gimong.

Ti maysa pay a napateg a pasdek ti gobierno isu ti Natan-ok a Portico. Sadiay ti yan ti Natan-ok a Mahistrado ti Atenas​—ti maysa kadagiti tallo a kangrunaan a mahistrado ti siudad. Sadiayna a tamingen dagiti adu nga administratibo nga annongen a mainaig kadagiti narelihiosuan ken legal a banag. Nalabit a ditoy a naayaban a dumatag ni Socrates idi naidarum iti kinaawan panagraem. Naikitikit dagiti nagkauna a linteg ti Atenas kadagiti pader ti maysa a pasdek a kasinnangona. Iti rabaw ti maysa a bato a naisaad iti sanguanan ti isu met laeng a pasdek, dagiti archon, wenno dagiti kangrunaan a mahistrado, tinawen a tumakderda tapno sapataanda ti akemda.

Ti Portico ni Attalus

Ti Portico ni Attalus ti kasayaatan pannakasaluadna a pasdek iti agora. Idi agtutubo pay laeng, nagadal ni Attalus nga Ari ti Pergamum (maikadua a siglo K.K.P.), kadagiti pagadalan iti Atenas, kas kadagiti sumagmamano a dadduma pay nga annak dagiti naarian a pamilia iti lubong ti Mediteraneo. Idi naisaad iti tronona, impaayna daytoy nadaeg a sagut​—ti Portico ni Attalus​—iti siudad a nagadalanna.

Naaramid ti Portico ni Attalus kangrunaanna tapno adda nalinong ken elegante a pagpasiaran para iti impormal a panaglalangen ken pagpapatangan dagiti tattao. Ti suelo ken balkonna ket nagsayaat a pagbuyaan kadagiti prosesion. Gapu ta agdindinamag a pagpasiaran, nalatak met la ketdi daytoy a kas sentro ti paggatangan. Mabalin nga impaabang ti Estado dagiti puesto kadagiti negosiante tapno agserbi ti pasdek a panguartaan.

Tangay naisublin ti orihinal a kasasaadna, maysa ti Portico ni Attalus a nagsayaat nga ehemplo ti geometriko a disenio. Ti intero a pakarukodanna, ti makaay-ayo a panagduduma ti rukod iti nagbabaetan dagiti makimbaba ken makinngato a paset dagiti adigina, ti makapainteres a panagbinnales ti lawag ken sipnget, ken ti kinabaknang ken kinapintas dagiti materialesna, pagbalinenda a naisangsangayan daytoy. Saan a parepareho dagiti disenio, kangrunaanna gapu iti pannakausar ti tallo a nagduduma a klase ti kangatuan a paset dagiti adigi​—Doric, Ionian, ken Egyptian.

Lugar Para Kadagiti Kultural nga Aktibidad

Ti pasdek a nagserbi a pannakaentablado ti adu a kultural a pasken iti Atenas isu ti Konsierto. Sagut dayta ni Vipsanius Agrippa, ti manugang ti Romano nga Emperador a ni Augusto. Nagdudumat’ marisna a marmol ti suelo iti makinsango a pasetna. Agarup 25 metro ti kaatiddog ti auditorium, a makalaon iti agarup a 1,000 a tattao. Iti orihinal a pannakaaramidna, nasalinongan iti bubong nga awanan kadagiti suporta iti uneg. Daytoy ti maysa kadagiti katuredan nga eksperimento iti panagbubong a pagaammo iti nagkauna a lubong! Nupay kasta, nalabit saan a maiparbeng kadagiti pudno a Kristiano, nga addaan kadagiti nangato a moral nga estandarte, ti kaaduan a paglinglingayan a maipabpabuya idi sadiay.​—Efeso 5:3-5.

Mabalin a pinasiar dagiti nausisa a tattao idi un-unana ti Libraria ni Pantainos. Dagiti didingna ket napno kadagiti kabinet a nakaidulinan dagiti insurat-ima a lukot a papiro ken pergamino. Ti kangrunaan a siled ti libraria ket nakasango iti laud iti maysa nga intar dagiti adigi iti paraangan nga addaan iti portico​—nagsayaat a lugar a pagpagnapagnaan, pagbasaan, wenno pagmennamennaan. Adda nasarakan sadiay nga inskripsion a nakailanadan ti dua kadagiti pagannurotan ti libraria, nga isu dagitoy: “Dikay mangiruar iti uray ania a libro,” ken “Nakalukat [ti libraria] manipud iti umuna agingga iti maikanem nga oras.”

Ti Agora Itatta

Kadagiti kallabes a tawen, ti agora ket gistay nakabakaben a naan-anay ti American School of Classical Studies. Sitatalinaay a masalsalinongan ti anniniwan ti nakangatngato nga Acropolis, nagbalin dayta a lugar a paborito ti turista a mayat a mangtaldiap iti pakasaritaan ti nagkauna nga Atenas.

Ti kabangibang a Monastiraki Flea Market​—a mabiit la a pagnaen manipud iti agora ken Acropolis​—ket addang nga agturong iti maysa pay a makaawis a lubong. Maklaat ngem maay-ayo ti sangaili a makakita iti Griego a kultura ken kadagiti agkakalaka a magatgatang kadagiti puesto a kadawyan iti Makintengnga a Daya nga Oriente. Ken siempre, makita ti sangaili dagiti Saksi ni Jehova sadiay a siraragsak a mangar-aramid iti kapada daydi inaramid ni apostol Pablo nasurok a 1,900 a tawenen ti napalabas​—ti publiko a panangikasaba iti naimbag a damag ti Pagarian “kadagidiay nairanrana nga adda.”

[Footnote]

[Kahon iti panid 28]

Komersio Idiay Atenas

Ti agora ket saan laeng nga intelektual ken sibiko a sentro ti Atenas no di pay ket ti kangrunaan a pagtagilakuan iti siudad. Nagbalin ti Atenas a sentro ti komersio a nagdindinamag gapu iti natalged a pateg ti kuartana ken iti kinaannad dagiti mahistradona, nga autorisado a mangsierto nga awan panagsaur ken nainkalintegan amin a maaramid a transaksion iti negosio.

Ageks-eksport idi ti Atenas iti arak, lana ti olibo, diro, marmol, ken industrial a produkto a kas iti seramika ken naproseso a metal. Kas kasukat, trigo ti kangrunaan nga ang-angkatenna. Tangay saan nga umdas dagiti produkto ti Attica (ti rehion iti aglawlaw ti Atenas) a pangtaraon kadagiti agnaed iti dayta, nainget dagiti pagannurotan iti panagnegosio. Nasken a kanayon nga addaan ti pagtagilakuan idiay Piraeus (ti puerto ti Atenas) iti umdas a kaar-aramid a taraon a para kadagiti umili ken iti armada. Saan a mapalubosan dagiti negosiante nga agipempen kadagiti abasto sada ilako dagitoy iti nangina kadagiti tiempo ti panagkasapulan.