Ti Panangmatmat ti Biblia
Kontraen Kadi ti “Baro a Tulag” Dagiti Judio?
NAMINSAN kinuna ti maysa nga ebanghelisador nga Americano: “Ti naipasdeken nga iglesia adut’ basolna iti historiana ket adut’ sungsungbatanna inton Panangukom, nangnangruna ti panangbusorna kadagiti tattao a Judio.”
Apay a nakapapaut ken nakaal-alas ti pakasarsaritaan ti panangbusor kadagiti Judio, a nagtultuloy uray iti maika-20 a siglo? Dadduma pabasolenda ti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti makuna a Baro a Tulag. Kas pangarigan, kuna ni Krister Stendahl, dean iti Harvard Divinity School: “A . . . dagiti sasao ti Baro a Tulag nagbalinda a ‘nadibinuan’ a pammatalged iti pananggura kadagiti Judio ket nalatak ken gagangayen a kinapudno.” Nupay gagangayen a maawat daytoy, pudno kadi dayta?
Asinot’ Mapabasol iti Ipapatay ni Jesus
Maysa a sitas a masansan a maadaw kas pammaneknek a ti panangbusor iti “Baro a Tulag” kadagiti Judio isut’ Mateo 27:15-25. Sadiay naibaga kadatayo a ti bunggoy dagiti Judio dinawatda ken Romano a gobernador Poncio Pilato a mailansa ni Jesus, nga inyikkisda pay: “Agtinnag ti darana kadakami ken dagiti annakmi.” Isursuro kadi ti “Baro a Tulag” sadiay nga amin nga immuna-siglo a Judio mapabasolda iti ipapatay ni Jesus ken rumbeng nga agnanayon a mabigbig kas mammapatay-Kristo?
Umuna iti amin, kasanot’ panagtignay ti kaaduan a Judio ken Jesus bayat ti ministeriona? Ipalgak ti “Baro a Tulag” a ni Jesus pagay-ayatna unay dagiti bunggoy a Judio, nangnangruna idiay Galilea, a sadiay ti nangaramidanna iti kaaduan a ministeriona. (Juan 7:31; 8:30; 10:42; 11:45) Lima laeng nga aldaw sakbay ti pannakaaresto ken pannakapapatayna, maysa a bunggoy dagiti Judio ti nangabrasa kenkuana idi simrek idiay Jerusalem kas ti Mesias.—Mateo 21:6-11.
Asino ngarud, dagiti agtarigagay a mangpapatay ken Jesus? Kuna ti “Baro a Tulag” a saan a kayat dagiti pangulo a saserdote ken adu a Fariseo ken Saduceo ni Jesus agsipud ta imbutaktakna ti kinamanaginsisingpetda. (Mateo 21:33-46; 23:1-36)a Maysa a kangrunaan a bumusbusor ken Jesus isu ni Caifas a Nangato a Padi. Awan duadua a nawadwad ti pukawna iti ekonomia idi pinaruar ni Jesus dagiti managsukat iti pirak idiay templo. (Marcos 11:15-18) Mainayon iti dayta, pagamkan ni Caifas a ti panagayat dagiti Judio ken Jesus agbanagto iti pannakibiang dagiti Romano ken pannakapukaw ti turayna. (Juan 11:45-53) Gapuna, implano dagiti panguluen dagiti saserdote ken dadduma a relihiuso a papangulo a patayen ni Jesus ken iyawat iti korte a Romano tapno mapapatay. (Mateo 27:1, 2; Marcos 15:1; Lucas 22:66–23:1) Anian a nakalkaldaang a ti kinalatak ni Jesus kadagiti Judio ti nangituggod iti ipapatayna!
Nupay pagay-ayatda unay ni Jesus, kasano a kayat ti bunggoy dagiti Judio a papatayen? Agsipud ta kaaduan a manangsuportar ni Jesus ket taga Galilea, posible a dagidiay agtarigagay iti ipapatayna ket dagidiay taga Judea. Managayat dagiti taga Galilea, napakumbaba, ken prangka, ngem dagiti taga Judea natangsit, nabaknang, ken de adal, nangnangruna idiay Jerusalem. Imbutaktak ni Mateo a ginargari “dagiti nangato a padi ken papanglakayen” ti bunggoy. (Mateo 27:20) Aniat’ naibagada a basol a mangtignay kadakuada iti kastoy? Dayta kadit’ ulbod nga imparangda iti bista ni Jesus ken naulit manen idi napapatay, nga isu ti kinuna ni Jesus a dadaelenna ti templo?—Marcos 14:57, 58; 15:29.b
Responsabilidad ti Komunidad
No daytoy a Judio a bunggoy saan a ti intero a tattao a Judio, apay a ni apostol Pedro, idi kinasaona ti dakkel a bunggoy dagiti Judio a nagtataripnong idiay Jerusalem 52 nga aldaw kalpasanna para iti Piesta dagiti Lawlawas, kinunana: “Inlansayo [ni Jesus] iti istaka gapu iti ima dagiti nadamsak a tattao”? (Aramid 2:22, 23) Sigurado nga ammo ni Pedro a kaaduan kadakuada bassit laeng ti pakainaiganda kadagiti pasamak a nangituggod iti pannakapapatay ni Jesus. Gapuna, ania ti kayat a sawen ni Pedro?
Sigun iti Kasuratan, ti di masubbot a pammapatay mangiyeg iti basol saan laeng nga iti mammapatay no di iti komunidad a di nangipaay iti kinahustisia kenkuana. (Deuteronomio 21:1-9) Kas pangarigan, ti intero a tribo ni Benjamin naukom a nakabasol iti dara gapu iti dina panangdusa ti maysa a grupo dagiti mammapatay iti tengngada. Nupay kaaduan kadagiti tribo saanda a direkta a nairaman iti pammapatay, babaen iti panangipalubos itoy a krimen, ay-ayunanda dayta ket iti kasta adda met sungsungbatanda. (Oc-ocom 20:8-48) Pudno unay, maikuna a ti “kinaulimek kaipapananna ti iyaanamong.”
Kasta met laeng, inanamongan ti umuna-siglo a nasion a Judio ti krimen dagiti managbasol iti dara a papanguloda. Babaen ti panangipalubosda kadagiti makapapatay a tigtignay dagiti pangulo a papadi ken dagiti Fariseo, adda sungsungbatan ti intero a nasion. Awan duadua a daytoy ti makagapu no apay a dinawat ni Pedro kadagiti Judio a managdengngegna a mangipakitada iti pananggura.c
Ania dagiti nagbanagan ti kasta a panangilaksid ken Jesus kas ti Mesias? Kinuna ni Jesus iti siudad ti Jerusalem: “Ti balayyo [ti templo] mapanawan kadakayo.” (Mateo 23:37, 38) Wen, inikkat ti Dios ti salaknibna, ket dagiti buyot a Romano dinadaelda kalpasanna ti Jerusalem agraman ti templona. No kasano a marikna ti pamilia ti maysa a tao dagiti pagbanagan ti panangbusbosna iti amin a sanikuana, ti pannakapukaw iti salaknib ti Dios narikna saan laeng a dagidiay nangiyikkis iti ipapatay ni Jesus no di ket dagiti pay pamiliada. Iti kastoy a kaipapanan nagtinnag ti dara ni Jesus kadakuada ken kadagiti annakda.—Mateo 27:25.
Nupay kasta, awan ti agkuna iti “Baro a Tulag” a dagiti masanguanan a kaputotan dagiti Judio adda naisangsangayan a basolda iti ipapatay ni Jesus. Maisupadi ketdi, gapu iti ayatna iti amada a ni Abraham, impakita ti Dios ti naisangsangayan a konsiderasion kadagiti Judio, nga intukonna kadakuada ti umuna a gundaway nga agbalin a Kristiano. (Aramid 3:25, 26; 13:46; Roma 1:16; 11:28) Idi naipaay daytoy a gundaway kadagiti di Judio, saanen a nakilangen ti Dios iti aniaman a tao a maibatay iti nagtaudanda a nasion. Kinuna ni Pedro: “Kinapudnona a makitak a ti Dios saan a mangidumduma kadagiti tao, no di ket uray ania a nasion dagiti agbuteng ken agaramid ti kinalinteg makaay-ayoda kenkuana.” (Aramid 10:34, 35) Kalpasanna nagsurat ni apostol Pablo: “Awan ti pagdumaan ti Judio ken Griego.” (Roma 10:12) Ngarud agpadan ti kasasaad ti Judio ken di Judio iti imatang ti Dios, ket pudno pay laeng dayta itatta.—Idiligyo iti Ezequiel 18:20.
Apay Adda Panangbusor Kadagiti Judio iti Kakristianuan?
Nakita ngarud a ti “Baro a Tulag” saanna a busoren dagiti Judio. Imbes ketdi, ti “Baro a Tulag” irekordna dagiti pannursuro ti tao a nagbiag ken natay kas Judio ken nangisuro kadagiti Judio a paspasurot a mangraem kadagiti pagalagadan ti Linteg Mosaiko. (Mateo 5:17-19) Ngem no ti “Baro a Tulag” di mapabasol, apay nga adda kasta unay a panangbusor kadagiti Judio iti Kakristianuan?
Saan met a mapabasol ti Kinakristiano a mismo. Iti umasping a pamay-an kadagiti ulbod a Kristiano idi tiempo ni Judas a “mangar-aramat iti kinamanangngaasi ti Dios a pambar nga agaramid iti kinalulok,” inlumlumen dagiti agkunkuna a Kristianoda ti nagan ni Kristo iti lubnak ti kinapanatiko ken panangidumduma. (Judas 4) Gapuna, ti panangbusor kadagiti Judio iti Kakristianuan ket gapu iti inaagum a panangidumduma dagiti tao a Kristiano iti nagan laeng.
Makapainteres, impadto ni Jesus a mismo a dadduma ti mabalin nga agkuna a nagaramidda kadagiti amin a kita ti datdatlag iti naganna ngem kinapudnona “agar-aramidda iti kinadakes”—saanna ida a gayyem! (Mateo 7:21-23) Adu kadagitoy ti nangpadas a mangusar iti “Baro a Tulag” kas panangikalintegan iti gura ken panangidumduma, ngem dagiti managpanunot a tattao mabigbigda dayta a panagpammarang.
Agsungbatto dagiti ulbod a Kristiano iti Dios gapu iti panangbusorda kadagiti Judio. Ngem no kasano a di pukawen ti bugos a kuarta ti kaadda ti pudno a kuarta, ti kaadda dagiti imitasion a Kristiano dina met pukawen ti kaadda a talaga dagiti pudno a Kristiano, dagiti tattao a nalatak gapu iti ayatda, saan nga iti panangidumdumada. Apay a dikay makiam-ammo kadagita a tattao idiay Kingdom Hall dagiti Saksi ni Jehova iti asidegyo?
[Dagiti Footnote]
a Irekord ti umuna-siglo a historiador a Judio a ni Joseph ben Matthias (Flavius Josephus) nga iti dayta a tiempo, dagiti nangato a padi ti Israel dutokan ken ikkaten dagiti ahente ti Roma iti maminsan iti makatawen. Iti kastoy a kasasaad, ti nangato a kinapadi nagbalin a matangtangdanan a saad a nagsaadan unay dagiti kadadaksan iti kagimongan. Patalgedan ti The Babylonian Talmud dagiti panaglablabes ti dadduma kadagitoy a nangato a padi. (Pesahim 57a) Mapaliiw pay ti Talmud ti pagannayasan dagiti Fariseo nga aginsisingpet. (Sotah 22b)
b Talaga a kinuna ni Jesus kadagiti kabusorna: “Rebbaenyo daytoy a templo, ket iti uneg ti tallo nga aldaw bangonekto.” (Juan 2:19-22) Ngem kas intudo ni Juan, saan a ti templo idiay Jerusalem ti tuktukoyen ni Jesus, no di ket “ti templo ti bagina.” Ngarud idildilig ni Jesus ti mapadpadaanan nga ipapatay ken panagungarna iti pannakarebba ken pannakabangon manen ti maysa a patakder.—Idiligyo iti Mateo 16:21.
c Napaliiw ti kasta met laeng a rebbengen iti moderno a tiempo. Saan nga amin nga umili ti Nazi nga Alemania ket nairaman iti naranggas a panangdadael. Nupay kasta, binigbig ti Alemania ti rebbengen ti komunidad ket imboluntariona ti nangted iti daños kadagiti biktima ti panangidadanes dagiti Nazi.
[Blurb iti panid 13]
Ti panangbusor kadagiti Judio iti Kakristianuan ar-aramiden dagiti tao a Kristiano iti nagan laeng
[Ladawan iti panid 11]
Saan nga intandudo ni Jesus wenno dagiti adalanna ti panangbusor kadagiti Judio