Mabalbaliwankay Koma iti Panunot ken Malawlawagan iti Puso
“Daytoy ngarud ibagak ken saksiak iti Apo, a dikay koma magmagnan a kas iti pannagna dagiti nasion.”—EFESO 4:17.
1. Aniat’ maaramidan kadatayo ti panunot ken ti pusotayo?
TI PANUNOT ken ti puso ti dua kadagiti nakaskasdaaw a pakultad nga ik-ikutan ti tao. Nupay nakaad-adu ti maaramidanda, naisangsangayan dagitoy iti tunggal indibidual. Dakkel ti epekto ti panagtignay ti panunot ken ti pusotayo iti personalidad, panagsao, kababalin, rikrikna, ken ipatpategtayo.
2, 3. (a) Kasanot’ panangaramat ti Biblia iti sao a “puso” ken “panunot”? (b) Apay a masapul a maseknantayo agpadpada iti puso ken panunot?
2 Idiay Biblia, ti “puso” kadawyan a tukoyenna ti pakatignayan, emosion, ken makin-uneg a rikrikna, ket ti “panunot” ti saririt ken panagis-isip. Kaskasdi, agkanaig ti puso ken ti panunot. Kas pangarigan, indagadag ni Moises kadagiti Israelitas: “Masapul a lagipem ita pusom [footnote, “masapul a lagipem ita panunotmo”] a ni Jehova isu ti pudno a Dios.” (Deuteronomio 4:39) Kinuna ni Jesus kadagiti eskriba a mangisiksikat kenkuana: “Apay agpampanunotkay ti dakes kadagiti pusoyo?”—Mateo 9:4; Marcos 2:6, 7.
3 Ipamatmat daytoy nga agkanaig unay ti panunot ken ti puso. Agtunosda, a no dadduma agbinnadangda a kas nagkaysa a bunggoy, ngem masansan nga aginnatiwda iti bileg. (Mateo 22:37; idiligyo ti Roma 7:23.) Gapu itoy, tapno anamongannatayo ni Jehova, saan laeng a masapul a siguraduentayo ti kasasaad ti panunot ken ti pusotayo no di ket masapul met a sanayentayo ida nga agtignay a sangsangkatunos, nga iturong ida iti maymaysa a direksion. Masapul a mabalbaliwantay iti panunot ken malawlawagan iti puso.—Salmo 119:34; Proverbio 3:1.
‘Ti Wagas a Pannagna Dagiti Nasion’
4. (a) Kasanot’ panangimpluensia ni Satanas iti panunot ken puso dagiti tattao, ket aniat’ pagbanaganna?
4 Nalaing ni Satanas a mangallilaw ken mangiturong. Ammona a tapno matengngelna dagiti tattao, masapul a ti panunot ken ti pusoda ti puntiriaenna. Sipud pay idi punganay ti pakasaritaan ti tao, nagduduma a pamay-an ti us-usarenna a mangibanag iti panggepna. Kas nagbanaganna, “ti isuamin a lubong adda iti babaen ti managdakdakes.” (1 Juan 5:19) Kinaagpaysona, naballigi unay ni Satanas a mangim-impluensia iti puso ken panunot dagiti tattao ta deskribiren ida ti Biblia kas “maysa a kaputotan a nakillo ken managdakdakes.” (Filipos 2:15) Nalawag ti panangdeskribir ni apostol Pablo iti kasasaad ti puso ken panunot dayta nakillo ken managdakdakes a kaputotan, ket dagiti saona agserbi a pakaballaagantayo amin ita. Kas pangarigan, pangngaasiyo ta basaenyo ti Efeso 4:17-19, ket kalpasanna idiligyo kadagiti sao ni Pablo idiay Roma 1:21-24.
5. Apay a nagsurat ni Pablo iti nainget a balakad kadagiti taga-Efeso?
5 Maawatantayo no apay nga agkakadagsen a sao ti insurat ni Pablo kadagiti Kristiano sadi Efeso no lagipentayo nga agdinamag idi dayta a siudad gapu iti imoralidad ken pinapagano a panagdayaw kadagiti didiosen. Nupay addaan dagiti Griego kadagiti nalatak a managpanunot ken pilosopo, agparang a ti edukasion dagiti Griego inikkanna dagiti tattao iti dakdakkel a kapasidad nga agaramid iti dakes, ket ti kulturada pinarayrayna laeng dagiti bisioda. Maseknan unay ni Pablo kadagiti padana a Kristiano nga agbibiag iti kasta nga aglawlaw. Ammona nga adu kadakuada ti dati a tattao dagiti nasion ken “nagnada a mayannurot iti sistema dagiti bambanag daytoy a lubong.” Ngem ita inawatdan ti kinapudno. Nabalbaliwanen ti panunotda, ken nalawlawaganen ti pusoda. Kangrunaan iti amin, tarigagayan ni Pablo a “magna[da] koma a maikari iti pannakaayab.”—Efeso 2:2; 4:1.
6. Apay a rumbeng nga interesadotayo kadagiti sao ni Pablo?
6 Umasping ti kasasaad ita. Agbibiagtay met iti maysa a lubong nga addaan kadagiti ballikug a prinsipio, nababa a moral, ken ulbod a narelihiusuan a kadawyan. Adu kadatayo ti nagbiag idi naminsan a mayannurot iti sistema dagiti bambanag daytoy a lubong. Dadduma kadatayo ti nakadekdekket idi kadagiti taga lubong. Agbibiag dagiti dadduma kadagiti sangakabbalayan a napigsa ti espiritu ti lubong. Gapuna, nasken a matarusantayo ti kaipapanan dagiti sao ni Pablo ken ipangagtayo ti balakadna.
Awan Serserbi ken Nakudrepan a Pampanunot
7. Aniat’ kayat a sawen ni Pablo iti ebkas a “ti kinaawan serserbi dagiti panunotda”?
7 Tapno patibkeren ti balakadna kadagiti Kristiano a “di[da] koma magmagnan a kas iti pannagna dagiti nasion,” dinakamat nga immuna ni Pablo “ti kinaawan serserbi dagiti panunotda.” (Efeso 4:17) Aniat’ kayat a sawen dayta? Ti sao a naipatarus a “kinaawan serserbi,” sigun iti The Anchor Bible, “kaipapananna ti kinakawaw, kinaawan kapapay-an, kinaubbaw, kinamaag, kinaawan panggep, ken pannakapaay.” No kasta, ipakpakita ni Pablo nga agparang a makaguyugoy ti kinalatak ken kinadayag ti lubong dagiti Griego ken Romano ngem ti panangragpat kadagita ket kinapudnona ubbaw, kinamaag, ken awan mamaayna. Agtungpal laeng iti pannakapaay ken pannakaupay dagidiay agpagus iti kinalatak ken dayaw. Pudno met dayta iti lubong ita.
8. Kadagiti ania a wagas nga awan serserbi dagiti gugun-oden ti lubong?
8 Addaan ti lubong kadagiti mamasirib ken natatan-ok a pangnamnamaan dagiti tao iti sungbat kadagiti narikut a saludsod a kas ti nagtaudan ken panggep ti biag ken ti pagtungpalan ti sangatauan. Ngem ania a pannakaawat ken panangiwanwan ti ipapaayda? Di panamati ken panagduadua iti kaadda ti Dios, ebolusion, ken nakaad-adu a dadduma pay a makariro ken agsusupadi a kapanunotan ken teoria a mangkullaap a kas met laeng dagiti ritual ken an-anito idi napalabas. Adu a nailubongan a gagaw-aten ti kasla mangipaay met iti pannakapnek. Dakdakamaten dagiti tao dagiti balligi ken gapuanan iti siensia, arte, musika, ay-ayam, politika, ken dadduma pay. Maragragsakanda iti agkupas a dayawda. Nupay kasta, napno kadagiti nalipatanen a banuar dagiti libro iti historia ken dagiti rekord maipapan kadagiti napalabas a naindaklan a gapuanan dagiti tattao. Kawaw, awan kapapay-anna, ubbaw, kinamaag, awanan panggep, ken pannakapaay amin dagitoy.
9. Aniada nga awan serserbina a gagaw-aten ti pagbaw-ingan ti adu?
9 Iti pannakaamirisda nga awan serserbi dagitoy a gugun-oden, adu ti agbaw-ing kadagiti materialistiko a gagaw-aten—panangurnong iti kuarta ken pananggun-od kadagiti bambanag a magatang ti kuarta—ket dagitoy ti pagbalinenda a kalatda iti biag. Patienda nga aggubuay ti kinaragsak iti kinabaknang, kadagiti sanikua, ken iti ragragsak. Saanda laeng nga ipampamaysa ti panunotda iti daytoy no di pay ket situtulokda a mangisakripisio iti amin—salun-at, pamilia, ken uray konsiensia. Aniat’ pagbanaganna? Imbes a mapnekda, “nasalputda kadagiti adu a ladladingit.” (1 Timoteo 6:10) Isu met la nga inyunay-unay ni Pablo kadagiti padana a Kristiano a dida magmagnan a kas iti pannagna dagiti nasion gapu iti kinaawan serserbi dayta a kita ti panagpampanunot.
10. Kasano a “nakudrepan ti pannakaawat” dagiti tattao ti lubong?
10 Tapno ipakita nga awan a pulos ti maikari nga apalan wenno tuladen iti lubong, insaruno a kinuna ni Pablo a “nakudrepan ti pannakaawatda.” (Efeso 4:18) Siempre, addaan ti lubong kadagiti nasaririt ken adut’ ammona a tattao iti gistay amin a tay-ak. Kaskasdi, kinuna ni Pablo a nakudrepan ti pannakaawatda. Apay? Saan a ti kinasaririt wenno abilidadda ti tuktukoyen ni Pablo. Ti sao a “panunot” mabalin met a tumukoy iti pagsaadan ti pannakaawat ti tao, ti makin-uneg a tao. Addada iti sipnget agsipud ta awananda iti makaiwanwan a lawag wenno masnup a direksion. Makitatayo daytoy iti dida pannakailasin iti naimbag ken dakes. Mabalin nga ipagarupda a ti awan uk-ukomenna, napanuynoy a mentalidad ket nalawlawagan, ngem kinapudnona nakudrepan a panagpampanunot dayta, sigun ken Pablo. Iti naespirituan a pamay-an, agar-arikapda iti napuskol a sipnget.—Job 12:25; 17:12; Isaias 5:20; 59:6-10; 60:2; idiligyo ti Efeso 1:17, 18.
11. Aniat’ makagapu iti mental a kinasipnget iti lubong?
11 Apay a numan pay nasaririt ti maysa a tao, mabalin a nalaing pay ketdi iti nakaad-adu a banag, kaskasdi nga adda iti naespirituan a kinasipnget? Idiay 2 Corinto 4:4, ipaay kadatayo ni Pablo ti sungbat: “Ti dios daytoy sistema dagiti bambanag binulsekna ti panunot dagiti saan a mamati, tapno di agraniag kadakuada ti lawag ti naimbag a damag maipapan ken Kristo, isu a ladawan ti Dios.” Naggasat ketdin dagidiay immawat iti naimbag a damag ta nabalbaliwanen ti panunotda ken nalawlawaganen ti pusoda!
Nakuneng ken Natangken a Puspuso
12. Iti ania a wagas a ti lubong “nayadayo iti biag a kukua ti Dios”?
12 Tapno matulongantay pay a makabigbig no apay a masapul a mabalbaliwantay iti panunot ken malawlawagan iti puso, inturong ni Pablo ti atensiontayo iti kinapudno a ti panagbiag ti lubong ket “nayadayo iti biag a kukua ti Dios.” (Efeso 4:18) Di kayat a sawen daytoy a saanen a mamati dagiti tattao iti Dios wenno nagbalindan nga awanan dios a namimpinsan. Kinuna ti maysa a kolumnista ti diario: “Imbes nga awanan dios, menos-Dios, kunatay ketdi. Kayat dagiti menos-Dios a maammuan dagiti dadduma nga agdaydayaw ken mamatida iti Dios, isuna laeng ta inkahonda, ket sada la iruar iti agsapa ti Domingo ken pulos a dida palubosan a makibiang iti politikal a lubongda wenno iti inaldaw-aldaw a panagbiagda. Mamatida met iti Dios ngem pagarupenda a bassit ti pannakainaigna iti agdama a kagimongan.” Kastoy ti kinuna ni Pablo iti suratna kadagiti taga-Roma: “Idinto nga ammoda ti Dios, saanda a dinaydayaw a kas Dios, dida met nagyaman.” (Roma 1:21) Inaldaw a makakitatayo kadagiti tattao nga agbibiag a di pulos mangikankano iti Dios. Wen, dida man la idaydayaw wenno pagyamanan.
13. Ania ti “biag a kukua ti Dios”?
13 Nabagas ti ebkas a “ti biag a kukua ti Dios.” Ipakita pay dayta no kasano a kullaapan ti mental ken naespirituan a kinasipnget ti pannakarikna dagiti tattao iti dakes ken naimbag. Ti Griego a sao a naipatarus a “biag” ditoy ket saan a biʹos (a nagtaudan dagiti sao a kas ti “biology,” “biography”), a kayuloganna wagas ti panagbiag, wenno estilo ti panagbiag. Imbes ketdi, ti sao a nausar ket zo·eʹ (a nagtaudan dagiti sao a kas ti “zoo,” “zoology”). Ti kayuloganna ket “biag kas maysa a prinsipio, biag iti naan-anay a sentido, biag a kas ti adda iti Dios. . . . Iti daytoy a biag a nayadayo ti tao gapu iti basol,” sigun iti Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words. No kasta, ibagbaga kadatayo ni Pablo a ti mental ken naespirituan a kinasipnget saanna laeng nga intuggod dagiti tattao iti panagrupsa ti lasag no di ket inyadayona pay ida iti inanama a biag nga agnanayon nga itden ti Dios. (Galacia 6:8) Apay a kasta? Ituloy nga ibaga kadatayo ni Pablo no apay.
14. Aniat’ maysa a makagapu a nayadayo ti lubong iti biag a kukua ti Dios?
14 Umuna unay, kinunana a “gapu iti kinakuneng nga adda kadakuada.” (Efeso 4:18) Ipaganetget ti ebkas nga “adda kadakuada” a ti kinakuneng ket saan a gapu iti kaawan ti gundaway no di ket gapu iti sipapakinakem a panangilaksidda iti pannakaammo iti Dios. Kastoy ti sabali pay a pannakaipatarus daytoy nga ebkas: “ti naikasigudan a panagkedkedda a mangammo iti Dios” (The Anchor Bible); “awan ammoda agsipud ta rinikpanda ti pusoda iti dayta” (Jerusalem Bible). Gapu ta laksidenda, wenno igaggagarada a di awaten, ti umiso a pannakaammo iti Dios, saanda a maikari a gumun-od iti biag nga itden ni Jehova kadagidiay mamati iti Anakna, a nangikuna: “Daytoy kaipapananna ti biag nga agnanayon, ti pananggun-odda ti pannakaammo kenka a maymaysa a pudno a Dios, ken ni Jesu-Kristo nga imbaonmo.”—Juan 17:3; 1 Timoteo 6:19.
15. Aniat’ sabali pay a makagapu a nayadayo ti lubong iti biag a kukua ti Dios?
15 Ti sabali pay a rason a nayadayo ti lubong iti biag a kukua ti Dios, sigun ken Pablo, isu “ti kinatangken ti pusoda.” (Efeso 4:18) Ti “kinatangken” ditoy kangrunaan a kaipapananna ti panagtangken, a kas ket tay kimmalio. Ammotay amin no kasano a tumaud ti kalio. Iti damo mabalin a nalamuyot wenno sensitibo ti kudil, ngem no kanayon a matalmegan wenno marisiris, tumangken ken pumuskol, nga agbalin a kalio. Saanen a makarikna. Kasta met, saan a nayanak dagiti tao nga addaan iti timmangken wenno kimmalio a puso, iti kasta automatiko nga awan a pulos ti mariknada a sungsungbatan iti Dios. Ngem gapu ta agbibiagtayo ditoy lubong ken maisarsarang iti espirituna, iti saan nga agbayag kumalio wenno tumangken ti puso, no saan a masaluadan. Isut’ gapuna a namallaag ni Pablo: “Agannadkayo . . . tapno saan a tumangken ti uray siasino kadakayo gapu iti panangallilaw ti basol.” (Hebreo 3:7-13; Salmo 95:8-10) Nagpateg no kasta, a kanayon a mabalbaliwantay koma iti panunot ken malawlawagan iti puso!
“Napukaw ti Amin a Riknadan”
16. Aniat’ nagbanagan ti mental a kinasipnget ken pannakaiyadayo ti lubong iti biag a kukua ti Dios?
16 Ginupgop ni Pablo ti pagbanagan ti kasta a kinasipnget ken pannakaiyadayo kadagitoy a sao: “Idinto a napukaw ti amin a riknadan, inyawatda ti bagida iti kinaderrep tapno aramidenda a siaagum ti amin a kita ti kinarugit.” (Efeso 4:19) Ti ebkas a “napukaw ti amin a riknadan” literal a kayuloganna “saandan a makarikna iti ut-ot,” moral nga ut-ot. Kasta ti pagbalinan ti kimmalio a puso. Iti kanito a saannan a marikna ti panangdudog ti konsiensia ken ti kaaddat’ sungsungbatan iti Dios, awanen ti makaigawid. Gapuna, kinuna ni Pablo nga “inyawatda ti bagida” iti kinaderrep ken kinarugit. Sipapakinakem ken igaggagarada. Ti “kinaderrep,” kas nausar idiay Biblia, kaipapananna ti nakababain a kababalin, a maikaniwas iti linteg ken autoridad. Kasta met, ti “amin a kita ti kinarugit” saklawenna saan laeng a dagiti seksual a kinarugit no di pay ket dagiti makarimon a bambanag a maar-aramid iti nagan ti relihion, a kas dagiti seremonia ken ritual iti kinabunga a maar-aramid idi iti templo ni Artemis sadi Efeso, a pagaammo unay dagiti managbasa ni Pablo.—Aramid 19:27, 35.
17. Apay a kinuna ni Pablo a dagidiay napukaw ti amin a riknadan agbasbasolda a “siaagum”?
17 A kas ket tay saan a dakes unay ti di magawidan a pannakaigamer iti kinaderrep ken iti amin a kita ti kinarugit, innayon ni Pablo a dagita a tattao agbibiagda a “siaagum.” No makabasol dagidiay makarikna pay met laeng iti basol, mabalin a matutuok ti konsiensiada ken ikagumaanda a saandan nga uliten pay. Ngem dagidiay “napukaw ti amin a riknadan” agbasbasolda a “siaagum” (“ken agkiddawda pay laeng,” The Anchor Bible). Agdarasudosda a mangaramid iti kinaderrep—ket ibilangda a normal laeng dayta. Anian a maikanatad a pannakailadawan “ti pagayatan dagiti nasion”!—1 Pedro 4:3, 4.
18. Kas pakagupgopan, aniat’ impalgak ni Pablo maipapan iti mental ken naespirituan a kasasaad ti lubong?
18 Iti tallo laeng a bersikulo, iti Efeso 4:17-19, impalgak no kasta ni Pablo ti pudno a moral ken naespirituan a kasasaad ti lubong. Impakitana nga awan a pulos serserbi dagiti kapanunotan ken teoria nga itantandudo dagiti natatan-ok ti lubong ken ti di agpatpatingga a panangsapul iti kinabaknang ken ragragsak. Inlawlawagna a naimbag a gapu iti mental ken naespirituan a kinasipnget, adda ti lubong iti moral a lugnak nga umun-uneg ti pannakailumlomna. Kamaudiananna, gapu iti kinakuneng ken kinatangkenda a nagayatanda met laeng, nayadayo iti kasta unay ti lubong iti biag a kukua ti Dios. Pudno unay, adda naimbag a rasontayo a ditay magmagnan a kas iti pannagna dagiti nasion!
19. Aniada a napateg a saludsod ti masapul a mausig pay?
19 Yantangay ti nakullaapan a panunot ken puso ti makagapu a naisina ti lubong ken Jehova a Dios, kasanotay a maiwaksi ti amin a kinasipnget iti panunot ken pusotayo? Wen, aniat’ rumbeng nga aramidentayo tapno makapagtultuloytayo a magna a kas annak ti lawag ken masalimetmetan ti anamong ti Dios? Mausigto daytoy iti sumaganad nga artikulo.
Mailawlawagyo Kadi?
◻ Aniat’ nangtignay iti nainget a balakad ni Pablo idiay Efeso 4:17-19?
◻ Apay nga awan serserbi ken nakudrepan dagiti wagas ti lubong?
◻ Aniat’ kaipapanan ti ebkas a “nayadayo iti biag a kukua ti Dios”?
◻ Aniat’ pagbanagan ti nakudrepan a panunot ken ti natangken a puso?
[Dagiti ladawan iti panid 9]
Nagdinamag ti Efeso gapu iti imoralidad ken panagdayaw kadagiti didiosen
1. Gladiador a Romano idiay Efeso
2. Reggaay ti templo ni Artemis
3. Teatro idiay Efeso
4. Diosa ti kinabunga iti Efeso a ni Artemis
[Ladawan iti panid 10]
Ania a pannakaawat ti ipapaay dagiti natan-ok iti lubong?
Nero
[Credit Line]
Musei Capitolini, Roma